حدیث : امام رضا علیه السلام فرمودند: مَن حاسَبَ نَفسَهُ رَبِحَ، وَ مَن غَفِلَ عَنها خَسِرَ، وَ مَنِ اعتَبرَ اَبصَرَ؛ هر کس به حساب خودش رسیدگی کند، سود می برد، و هر کس از خود (و اعمالش) غافل شود، زیان می کند، و هر کس عبرت بگیرد، بینا شود. (1)
?شرح حدیث:
گذشت عمر، نامحسوس است. «محاسبه» آن را محسوس می کند و خرج شدن سرمایه ها را نشانمان می دهد.
سرگرمی انسان به کارهای روزمرّه و سپری کردن ایام و هفته ها و ماه ها و سالها، حالتی از «غفلت» را پیش می آورد که انسان به این که «چگونه گذشت؟» بی اعتنا می شود.
برنامه ی«محاسبه» که در توصیه های اخلاقی بزرگان دین آمده است، ما را از این غفلت درمی آورد و نسبت به ارزیابی سخنان، عملها، خصلت ها، برخوردها و دستاوردهای عمر و زندگی حساس و هوشیار می کند. در محاسبه، هم در کارها باید دقت شود، هم نیّتها و انگیزه ها، هم حرفها. در یک روز، چه قدر حرف می زنیم؟
در لابه لای این همه حرف، چه قدر خوب و مفید و خداپسند است و چه قدر، دروغ و بیهوده؟
با خیلی ها برخورد می کنیم. امّا این برخوردها، خشمها، خنده ها، انتقادها، تعریفها، احترامها، بی اعتناییها، رفت و آمدها، برای چیست؟ با چه انگیزه ای است، حلال است یا حرام؟ از روی حسد است یا دلسوزی؟
عمر، یک سرمایه ی گرانبهاست و چون به آخر رسد، دیگر باز نمی گردد.
ولی صرف چه می شود؟ به سود ما یا به زیان ما؟ در راه خدا یا در راه شیطان؟
امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق می فرماید:
خدایا! مرا عمری طولانی بده، تا وقتی که عمرم در راه طاعت تو صرف می شود، امّا اگر عمرم چراگاه شیطان شده است، هر چه زودتر جانم را بگیر، پیش از آن که غضب تو بر من مستولی شود(2).
این توجه و دقت، نمونه ای از محاسبه است.
? پی نوشت:
1. مسند الامام الرضا علیه السلام، ج 1، ص 302
2. ر. ک: صحیفه ی سجادیه، دعای بیستم: «عَمَّرنی ما کان عمری بِذلَهً فی طاعتک، فاذا کان عمری مَرتَعاً للشیطان فاقبِضنی الیک».
منبع: حکمت های رضوی (ترجمه و توضیح چهل حدیث از امام رضا علیه السّلام)، جواد محدثی، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم (1391).