تعصب
۰.الکافي:
رسولُ اللهِ صلی الله علیه و آله: مَن تَعَصَّبَ أو تُعُصِّبَ لَهُ فقَد خَلَعَ رِبْقَ الإيمانِ مِن عُنُقِهِ.۱ و في نَقلٍ: فقَد خَلَعَ رِبقَةَ الإسلامِ مِن عُنُقِهِ.۲

۰.پيامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: كسى كه تعصّب بورزد يا برايش تعصّب ورزيده شود، حلقه ايمان را از گردن خويش باز كرده است. در حديثى ديگر آمده است: حلقه اسلام را از گردن خويش باز كرده است.

۰.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:
منَ كانَ في قَلبِهِ حَبَّةٌ مِن خَردَلٍ مِن عَصَبِيَّةٍ بَعَثَهُ اللهُ يَومَ القِيامَةِ مَعَ أعرابِ الجاهِلِيَّةِ.۳

۰.هر كس در دلش به اندازه دانه خردلى عصبيّت باشد، خداوند در روز قيامت او را با اعراب جاهليت برانگيزد.

۰.پیامبر خدا صلی الله علیه و آله:
لَيسَ مِنّا مَن دَعا إلى عَصَبِيَّةٍ، و لَيسَ مِنّا مَن قاتَلَ (عَلى) عَصَبِيَّةٍ، و لَيسَ مِنّا مَن ماتَ عَلى عَصَبِيَّةٍ.۴

۰.از ما نيست كسى كه به عصبيّت فرا خواند و از ما نيست كسى كه در راه عصبيّت بجنگد و از ما نيست كسى كه با برخوردارى از عصبيّت بميرد.

۰.امام علی علیه السلام:
إنَّ اللهَ يُعَذِّبُ السِّتَّةَ بِالسِّتَّةِ: العَرَبَ بِالعَصَبِيَّةِ، و الدَّهاقينَ بِالكِبرِ....۵

۰.خداوند شش گروه را به سبب شش خصلت عذاب می‌كند: عرب را به سبب عصبيّت [جاهلى و نژادى] و ملاّكان را به سبب تكبّر....

۰.امام صادق علیه السلام:
مَن تَعَصَّبَ عَصَّبَهُ اللهُ عز و جل بِعِصابَةٍ مِن نارٍ.۶

۰.هر كه تعصّب بورزد، خداوند عز و جل دستارى از آتش بر سر او ببندد.

۰.امام زین العابدین علیه السلام:
ـ لَمّا سُئلَ عَنِ العَصَبِيَّةِ ـ: العَصَبِيَّةُ الّتي يَأثَمُ عَلَيها صاحِبُها أن يَرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَومِهِ خَيرا مِن خِيارِ قَومٍ آخَرينَ، و لَيسَ مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُحِبَّ الرَّجُلُ قَومَهُ، و لكِن مِنَ العَصَبِيَّةِ أن يُعينَ قَومَهُ عَلَى الظُّلمِ.۷

۰.ـ در پاسخ به پرسش از تعصّب ورزى ـ فرمود: تعصّبى كه صاحبش به سبب آن گنهكار می‌باشد، اين است كه آدمى بَدانِ قوم خود را از نيكانِ قومى ديگر بهتر بداند. اين از عصبيّت نيست كه كسى قوم و مردم خود را دوست داشته باشد، بلكه كمك كردن قوم خود بر ستم از عصبيت است.

۰.امام علی علیه السلام:
ـ في ذَمِّ إبليسَ ـ: فافتَخَرَ عَلى آدَمَ بِخَلقِهِ، و تَعَصَّبَ عَلَيهِ لأِصلِهِ، فعَدُوُّ اللهِ إمامُ المُتَعَصِّبينَ، و سَلَفُ المُستَكبِرينَ، الّذي وَضَعَ أساسَ العَصَبِيَّةِ، و نازَعَ اللهَ رِداءَ الجَبريَّةِ، و ادَّرَعَ لِباسَ التَّعَزُّزِ، و خَلَعَ قِناعَ التَّذَلُّلِ.۸

۰.ـ در نكوهش ابليس ـ فرمود: به سبب آفرينش خود [از آتش] بر آدم فخر فروخت و به خاطر اصل و گوهرش عليه او عصبيّت ورزيد. پس، اين دشمن خدا پيشواى متعصّبان و سر سلسله مستكبران و خود بزرگ بينان است و همو عصبيّت را پايه گذارى كرد و بر سر رداى جبروتى و كبريا با خدا به كشمكش برخاست و جامه عزّت و نخوت [كه خاص خداوند است] پوشيد و نقاب فروتنى را به دور افكند.

۰.امام صادق علیه السلام:
إنَّ المَلائكَةَ كانوا يَحسَبونَ أنَّ إبليسَ مِنهُم، و كانَ في عِلمِ اللهِ
أنَّهُ لَيسَ مِنهُم، فاستَخرَجَ ما في نَفسِهِ بِالحَمِيَّةِ و الغَضَبِ فقالَ: خَلَقتَني مِن نارٍ و خَلَقتَهُ مِن طينٍ!۹

۰.فرشتگان گمان می‌كردند كه ابليس از آنان است و خدا می‌دانست كه از شمار آنها نيست. پس، او به سبب عصبيّت و كبر و خشم، آن چه را در درونش بود بيرون ريخت و گفت: مرا از آتش آفريدى و او را از گِل آفريدى.

۰.امام علی علیه السلام:
ـ في الخُطبَة القاصِعَةِ ـ: و لَقَد نَظَرتُ فَما وَجَدتُ أحَدا مِنَ العالَمينَ يَتَعَصَّبُ لِشَيءٍ مِنَ الأشياءِ إلاّ عَن عِلَّةٍ تَحتَمِلُ تَمويهَ الجُهَلاءِ، أو حُجَّةٍ تَليطُ بِعُقولِ السُّفَهاءِ، غَيرَكُم؛ فإنَّكُم تَتَعَصَّبونَ لأِمرٍ ما يُعرَفُ لَهُ سَبَبٌ و لا عِلَّةٌ (مسّ يد علّة)، أمّا إبليسُ فَتَعَصَّبَ عَلى آدَمَ لأِصلِهِ، و طَعَنَ عَلَيهِ في خِلقَتِهِ، فقالَ: أنا نارِيٌّ و أنتَ طِينيٌّ! و أمّا الأغنِياءُ مِن مُترَفَةِ الاُمَمِ فتَعَصَّبوا لآثارِ مَواقِعَ النِّعَمِ، فَقالوا: نَحنُ أكثَرُ أموالاً و أولادا و ما نَحنُ بِمُعَذَّبينَ.
فإن كانَ لا بُدَّ مِنَ العَصَبِيَّةِ فلْيَكُن تَعَصُّبُكُم لِمَكارِمِ الخِصالِ، و مَحامِدِ الأفعالِ، و مَحاسِنِ الاُمورِ، الّتي تَفاضَلَت فيها المُجَداءُ و النُجَداءُ مِن بُيوتاتِ العَرَبِ، و يَعاسيبُ القَبائلِ، بِالأخلاقِ الرَّغيبَةِ، و الأحلامِ العَظيمَةِ، و الأخطارِ الجَليلَةِ، و الآثارِ المَحمودَةِ. فتَعَصَّبوا لِخِلالِ الحَمدِ مِنَ الحِفظِ لِلجِوارِ، و الوَفاءِ بِالذِّمامِ، و الطَّاعَةِ لِلبِرِّ، و المَعصِيَةِ لِلكِبرِ، و الأخذِ بِالفَضلِ، و الكَفِّ عَنِ البَغيِ، و الإعظامِ لِلقَتلِ، و الإنصافِ لِلخَلقِ، و الكَظمِ لِلغَيظِ، و اجتِنابِ الفَسادِ في الأرضِ.۱۰

۰.ـ در خطبه قاصعه ـ فرمود: من نگريستم، اما احدى از جهانيان را نيافتم كه درباره چيزى تعصب ورزد مگر اين كه تعصّب او علتى داشت كه نادانان را به اشتباه می‌افكنَد، يا دليلى كه به انديشه نابخردان می‌چسبد؛ جز شما كه براى چيزى تعصب به خرج می‌دهيد كه هيچ سبب و علتى برايش شناخته نمى‌شود. اما ابليس به خاطر اصل و گوهر خويش در برابر آدم عصبيّت نشان داد و بر او به دليل خلقتش [از گل] خرده گرفت و گفت: من از آتشم و تو از گِلى. و اما توانگران مرفه و عيّاش امت‌ها، به خاطر فراوانى نعمت [اموال و اولاد] تعصّب ورزيدند و گفتند كه: ما دارايي‌ها و فرزندان بيشترى داريم و هرگز به عذاب گرفتار نخواهيم شد.
پس، اگر چاره‌اى از داشتن تعصب نيست، بايد تعصّبتان به خاطر خصلت‌هاى والاى انسانى و كردارهاى پسنديده و امور نيكويى باشد كه خاندان‌هاى شرافتمند و بزرگوار و دلير عرب و بزرگان و مهتران قبايل در آنها بر يكديگر برترى مى‌جستند؛ با خلق‌هاى پسنديده و خردهاى بزرگ و مقام‌هاى بلند و آثار و رفتارهاى پسنديده. بنا بر اين، براى خصلت‌هاى پسنديده تعصب به خرج دهيد، خصلت‌هايى چون: نگاهداشت حق و حرمت همسايگى و پايبندى به عهد و پيمان‌ها و فرمان بردن از نيكي‌ها و مخالفت با تكبّر و گردن فرازى و اقدام به احسان و نيكوكارى و خويشتندارى از زورگويى و تجاوز و بزرگ شمردن قتل نفس و انصاف داشتن با مردم و فرو خوردن خشم و دورى از ايجاد تباهى در جامعه.

۰.امام علی علیه السلام:
إن كُنتُم لا مَحالَةَ مُتَعَصِّبينَ فتَعَصَّبوا لِنُصرَةِ الحَقِّ و إغاثَةِ المَلهوفِ.۱۱

۰.اگر ناگزير از داشتن تعصب هستيد؛ پس، در راه يارى رساندن به حق و كمك به ستمديده تعصّب نشان دهيد.

۱.. الكافي: ج ۲ ص ۳۰۸ ح ۲.

۲. ثواب الأعمال: ۲۶۳ / ۱

۳. الكافي: ۲ / ۳۰۸ /۳

۴..سنن‌أبي‌داوود: ۴/۳۳۲/۵۱۲۱

۵. الكافي: ۸ / ۱۶۲ /۱۷۰

۶. ثواب الأعمال: ۲۶۳ / ۳

۷. الكافي: ۲ / ۳۰۸ /۷

۸. نهج البلاغة: الخطبة ۱۹۲

۹. الكافي: ۲ / ۳۰۸ /۶

۱۰. نهج البلاغة: الخطبة ۱۹۲

۱۱. غرر الحكم: ۳۷۳۸