مقدمه
زندگينامه امام موسى بن جعفر عليه السلام
سال ۱۲۸ هجرى، در هفتم ماه صفر، در روستايى به نام «ابواء» (بين مدينه و مكه)، امام هفتم شيعيان، حضرت موسى بن جعفر عليه السلام متولد شد. پدرش، پيشواى والا قدر شيعه، حضرت امام صادق عليه السلام و مادرش بانويى پاك و بلند مرتبه به نام «حميده» بود كه از زنان دانشمند و پرهيزكار عصر خويش به شمار مى رفت. وقتى اين فرزند به دنيا آمد، پدرش از او با عنوانِ پيشواى بعد از خويش و بهترين آفريده خداوند ياد كرد. نام «موسى» را براى اين فرزند، پيش از ولادتش انتخاب كرده بود. «كاظم»، «عبدصالح» و «امين» از لقب هاى اوست.
اين نوزاد، در اواخر عصر متلاطم امويان به دنيا آمد. چهار ساله بود كه بنى اميه نابود شدند و سلسله اى جديد به نام بنى عباس بر سر كار آمدند. دوران عمر آن حضرت، با خلافتِ سفّاح، منصور دوانيقى، هادى و مهدى عباسى و هارون الرشيد همزمان بود و از ستم ها و بدرفتارى هاى آنان در امان نبود و چه در زمان پدرش امام صادق عليه السلام و چه پس از او، سختگيرى ها و فشارهاى خلفا بر خاندان پيامبر، بويژه بزرگ آنان (امام صادق و سپس امام كاظم) ادامه داشت تا آنكه امام ششم به شهادت رسيد.
هنگام شهادت پدر، امام موسى بن جعفر عليه السلام ۲۰ ساله بود و بار امامت را بر دوش كشيد و به هدايت امّت پرداخت. تا ۳۰ سالگى با حكومتِ خفقان بارِ طاغوتى همچون منصور مواجه بود. پس از مرگ منصور، گر چه اندك گشايشى براى آل على پيش آمد، ولى خود امام، همچنان مورد مراقبت شديد و حسادت و دشمنى از سوى خلفا بود و مأموران خليفه مراقب رفتار آن حضرت بودند و چون از موقعيت و نفوذ اجتماعى و محبوبيت امام نگران بودند، در زمان «مهدى عباسى» او را از مدينه به بغداد آوردند و محبوس ساختند. مدّتى بعد، «هادى عباسى» پسر خليفه پس از مرگ پدر به تخت خلافت نشست و بد رفتارى با خاندان رسالت را بيشتر كرد.
در همين دوران بود كه يكى از علويان مدينه به نام «حسين بن على» به همراه ۳۰۰ نفر بر ضدّ هادى عباسى قيام كرد و در محلّى به نام فخّ با سپاهيان خليفه درگير شدند و به شهادت رسيدند. از اين رو به «حسين بن على، شهيد فخّ» معروف گشت. امام كاظم عليه السلام از شنيدن خبر شهادت او و يارانش بشدّت غمگين شد و نهضت او را كه براى امر به معروف و نهى از منكر بود ستود.
امام كاظم عليه السلام، در آن شرايط سخت، مى كوشيد تا هم سرپرستى فرزندان پيامبر و آل على را بخوبى بر عهده داشته باشد، هم به عنوان حجّت معصوم الهى، اسلام و قرآن و معارف دين را ترويج كند، هم با انحرافات فكرى و بدعت ها و منحرفان مقابله كند، هم در عين حال كه نمى خواست كوچكترين همكارى با حكومتهاى ظالم داشته باشد، به نحوى هوشيارانه رفتار كند كه بهانه به دست ظالمان براى آزار اهل بيت پيامبر و شيعيان ندهد. اين بود كه موضعگيرى هاى او بسيار سنجيده و دشوار بود و ياران خويش را نيز به طور پنهانى از همكارى با دستگاه خلافت نهى مى كرد. نمونه آن ماجراى «صفوان جمّال» و نهى او از كرايه دادن شترانش به هارون الرشيد، حتى براى سفر حج است.
موسى بن جعفر عليه السلام بدترين روزها را در دوره حكومت هارون سپرى كرد. سخن چينى ها و گزارشهاى دروغين و از روى دشمنى، سبب شد كه هارون نسبت به فعاليت ها و ارتباط هاى امام، بدبين و نگران شود و دستور دستگيرى او را بدهد. به دستور وى، امام را در مدينه دستگير كردند و به بصره برده، يك سال در زندان نگه داشتند. سپس او را به بغداد (مقرّ خلافت عباسيان) بردند. چندى نزد فضل بن يحيى زندانى بود، آنگاه او را به زندانِ سندى بن شاهك منتقل كردند. اين انتقال ها عمدتاً به خاطر آن بود كه رفتار و عبادت و دعاهاى حضرت در زندان، بر مأموران و زندانبانان هم اثر مى گذاشت و آنان به بى گناهى او پى مى بردند و به وى علاقه مند مى شدند. سالها امام در زندان هاى بغداد، در بدترين شرايط به سر برد. از ۷ سال تا ۱۴ سال، دوران محبوسيّت او را در سياهچال هاى بغداد و در غل و زنجير ياد كرده اند.
رفتار و اخلاق امام، بسيار والا و دوست داشتنى بود. عبادت هاى عاشقانه و مناجات هاى او چه در بيرون و چه در زندان، معروف است. از عبادت بسيار، بدن شريف او ضعيف شده بود، اما روحى استوار و قوى داشت. او پيوسته از خدا جاى خلوتى براى عبادت و نماز مى طلبيد. زندان هاى دراز مدت، اين خواسته او را تأمين كرده بود، از اين رو بر اين فرصت هاى خلوت و عبادت، خدا را سپاس مى گفت. وى بسيار پارسا و عبادت پيشه بود.
عفو و گذشت و بزرگوارى او بى مانند بود. از بس حليم و بردبار و صبور بود كه به او لقب «كاظم» دادند، يعنى فرو خورنده خشم. گاهى در مقابل گستاخى و توهين برخى دشمنان جاهل، چنان بردبارى و بزرگوارى از خود نشان مى داد كه طرف را شرمنده اخلاق والاى خويش مى ساخت.
در سخاوت و بخشندگى هم كم نظير بود. آنچه به دست مى آورد، در راه محرومان و مستمندان خرج مى كرد و به درماندگان كمك هاى مالى بسيار مى نمود. فقراى مدينه، خانه او را محلّ اميد خويش مى دانستند. وى اغلب شبها به صورت ناشناس، پول و نان و خرما و آذوقه به فقرا مى رساند و آن محرومان، كمك كننده را نمى شناختند.
از نظر تلاش علمى و گسترش معارف دين نيز، فعّال بود. با آن همه سختگيرى ها و محدوديت ها، احاديث فراوانى به تشنگان معرفت مى آموخت. شاگردان پدرش، پس از شهادت امام صادق عليه السلام از خرمن علوم وى بهره مى گرفتند. تربيت يافتگان مكتب او در زمينه هاى فقه، عقايد و كلام، اخلاق و تفسير و حديث بسيار بودند و در مناظرات علمى بر ديگران چيره مى شدند. از جمله ياران او مى توان محمد بن ابى عمير، صفوان بن مهران، صفوان بن يحيى، حمّاد بن عيسى، على بن يقطين، مفضّل بن عمر، عبدالرحمان بجلى، معمّر بن خلاّد، هشام بن حكم، يونس بن عبدالرحمان، اسحاق بن عمّار و مؤمن طاق را نام برد.
آن حضرت، به تلاوت قرآن، بسيار انس داشت. با صدايى حزين و دلنشين قرآن مى خواند. گاهى مردم براى لذّت از آواى خوش قرآن او اطراف خانه اش جمع مى شدند و از روى شوق و رقّت قلب، اشك مى ريختند.
محبوبيت امام كاظم عليه السلام بسيار بود. روزى كه مى خواستند حضرت را از مدينه بيرون ببرند، ميان مردم شور و ولوله اى افتاد و پس از رفتنش، فقيران مدينه، تازه آن ناشناسى را كه به آنان كمك مى رساند شناختند. همين شخصيت والا كه امام داشت، موجب دشمنى هارون شد و او را به بغداد احضار كرد و به زندان افكند.
حضرت كاظم عليه السلام به دستور هارون الرشيد، در زندان مسموم و شهيد شد، در حالى كه غل و زنجير بر دستها و پاهايش بود. وى زمان شهادت ۵۵ سال داشت. هارون كه مى خواست مردم از جنايت او آگاه نشوند و مرگ او را طبيعى جلوه دهد، يك روز قبل از شهادتش، مجلسى ترتيب داد و شخصيت هاى معروف را حاضر ساخت تا گواهى دهند كه حضرت سالم است و سوء قصدى نسبت به او انجام نشده است. ولى امام با آن حال بيمارى و مسموميّت، به آن شاهدان فرمود كه او را با ۹ عدد خرما مسموم ساخته اند و فردا بدنش سبز خواهد شد و پس فردا از دنيا خواهد رفت!
شهادت امام موسى بن جعفر عليه السلام، روز ۲۵ رجب سال ۱۸۳ هجرى در بغداد اتفاق افتاد، پيكر او را در مقابر قريش در غرب بغداد دفن كردند. از آن پس، آن آرامگاه، عظمت و رونق يافت و شهر «كاظمين» كه مدفن آن امام و نوه شهيدش اما جواد عليه السلام است بنا شد. مدّت امامت آن حضرت ۳۵ سال طول كشيد.
از امام كاظم عليه السلام فرزندان بسيارى باقى ماند. شمار آنان را تا ۲۷ فرزند هم نوشته اند. برترين فرزندان او حضرت رضا عليه السلام، حضرت معصومه، حضرت احمد بن موسى (شاهچراغ) و محمد بن موسى (در شيراز) و حمزة بن موسى(در شهر رى) هستند كه چشم و چراغ مردم ايران و شيعيان اند.
بهشت، بهـاى انسان
۱ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: اِنَّ اَبْدانَكم لَيْسَ لَها ثَمَنٌ اِلاَّ الْجَنَّةُ، فَـلاتَبيعُـوها بِغَيْـرِها. [تحف العقول، ص 389.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: همانا بدنهاى شما را بهايى جز بهشت نيست. پس آنـرا به غـير بهشت نفـروشـيد.
خسـارت زده
۲ عَنِ الكاظِم عليه السلام: اَلْمَغْبُونُ مَن غَبَنَ مِنْ عُمْرِهِ ساعَةً. [حياة الامام موسى بن جعفر عليه السلام ، ج 1 ص 280.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: زيـانـكار، كسى است كـه ساعتى از عمر خويش را باخته است.
دين شـناسى
۳ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: تَفَـقَّـهُوا فى ديـنِ اللّه ِ، فَإنَّ الْفِقْهَ مِفْتاحُ الْبَصيرَةِ وَتَمامُ الْعِبادَةِ. [مسند الامام الكاظم عليه السلام، ج 3 ص 249.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: در دين خـدا دانا شويد، هـمانا دين شـناسى و فـقه، كليد بصيرت و كمال عبادت است.
ولخــرجى
۴ رُوِىَ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: مَنْ بـَذَّرَ وَاَسـْرَفَ زالَـتْ عَنْهُ النـِّعْمَةُ. [بحارالانوار، ج 75 ص 327.]
از امام كاظم عليه السلام روايت است: هركس ولخرجى و اسراف كند، نعـمت از دسـتش مـى رود.
فقـيرانِ عُقـده‌اى
۵ عَنِ الكاظِم عليه السلام: مَـنْ وَلـَّدَهُ الْفـَقْرُ اَبْطـَرَهُ الْغـِنى. [مسندالامام الكاظم عليه السلام ، 2 ص 357.]
امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: كسـى كه زاده فـقر بـاشـد، ثروتمندى او را به طغيان و سرمستى مى كشد.
خـلاصـه دانشـها
۶ عَـنِ الكاظِـم عليه السلام: وَجَدْتُ عِلْمَ النّاسِ فى اَرْبَـعٍ: اَوَّلُــها اَنْ تَعْرِفَ رَبَّكَ، وَالثّانِيَةُ اَنْ تَعْرِفَ ما صَنَعَ بِكَ، وَالثّـالِثَةُ اَنْ تَعْـرِفَ مـا اَرادَ مِنْكَ، وَالرّابِعَةُ اَنْ تَعْرِفَ ما يُخْرِجُكَ مِنْ دينِكَ. [كشف الغمّه، ج 3 ص 45.]
امـام كاظـم عليه السلام فرمود: دانش مردم را در چهار چيز يافتم: اوّل: آنكه پروردگارت را بشناسى، دوم: آنكه بدانى با تو و براى تو چه كرده است، سوم: آنكه بدانى از تو چه خواسته است، چهارم: آنكه بدانى چه چيز تو را از دينت بيرون مى كند.
نجــوا، ممـنوع!
۷ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: اِذا كانَ ثَلاثَةٌ فى بَيْتٍ فَلايَتَناجىَ اثنانِ دُونَ صاحِبِهِما، فَإنَّ ذالِكَ مِمّا يَغـُمـُّهُ. [مسندالامام الكاظم عليه السلام، ج 1 ص 497.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: هـر گاه سه نفر در خانه اى هستند، دو نفرشان جدا از رفيق خود، نجوا و صحبتِ درگوشى نكنند، چرا كه اين كار، او را اندوهگين مى سازد.
مَثـلى بـراى دنيــا
۸ مِن وَصِيَّةِ مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: مَثَلُ الدُّنْيا مَثَلُ ماءِ الْبَحْرِ كُلَّما شَرِبَ مِنْهُ الْعَطْشـانُ ازْدادَ عَطَشا حَتّى يَقْتـُلَهُ. [بحارالانوار، ج 75 ص 311.]
از وصاياى امام كاظم عليه السلام به هشام: مَثَل دنيا، همچون آب درياست (كه شور است). تشنه هر چه از آن بنوشد، تشنه تر مى شود، تا آنكه او را مى كشد.
دو رو، دو زبــان
۹ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: بِئْسَ الْعَبـْدُ عَبـْدٌ يَكُونُ ذا وَجْهَيْنِ وَذا لِسانَيْنِ يـُطْرى اَخـاهُ اِذا شاهـَدَهُ وَيـَأْكُلُهُ اِذا غابَ عَـنْهُ. [بحارالانوار، ج 75 ، ص 310.]
از سخنان امام كاظم عليه السلام: بد بنده اى است، بنده اى كه دورو و دوزبان است، هرگاه برادر دينى اش را مى بيند، او را مى ستايد و تملّق مى گويد و پشت سرش (بابدگويى) او را مى خورد!
بى‌تـابى و شـكيبايى
۱۰ قالَ الكاظِم عليه السلام: اَلْمُصيبَةُ لِلصّابِرِ واحِدَةٌ وَلِلْجـازِعِ اثنـَتـانِ. [بحارالانوار، ج 75 ، ص 326.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: مصيبت، براى انسان شكيبا يكى است و بـراى بى تابى كننده دو تـا مى شـود!
موجـبات قـرب خــدا
۱۱ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: اَفْضَلُ ما يَتَقَرَّبُ بِهِ الْعَبْدُ اِلَى اللّه ِ بَعْـدَ المَعْـرِفَةِ بِهِ الَصَّـلاةُ وِ بِرُّ الْوالِدَيْنِ وَ تَرْكُ الْحَسَدِ وَالُعْجبِ وَالفَخْرِ. [تحف العقول، ص 391.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: پس ازخداشناسى، برترين كارى كه بنده به وسيله آن به خداوند نزديك مى شود عبارت است از: نمــاز، نيـكى به پـدر و مـادر، و ترك حسد و خودپسندى و فخرفروشى.
شـرم از خـدا و مـردم
۱۲ عَنِ الكاظِم عليه السلام: اِسْتَحْيـُوا مِنَ اللّه ِ فى سـَرائِـرِكُمْ كَما تَسْتَحْيُونَ مِنَ النّاسِ فى عَلانِيَتِكُمْ. [تحف العقول، ص 394]
امام كاظم عليه السلام فرمود: در پنهان هايتان از خداوند شرم كنيد، همـچـنان كـه در آشـكارِ خـود از مـردم خـجالت مى كشيد.
پيـامبر درون وبـرون
۱۳ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: اِنَّ لِلّهِ عَلَى النّاسِ حُجَّتَيْنِ حُجـَّةً ظاهِـرَةً وَحُجـَّةً باطِنـَةً، فَاَمَّا الَّظاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَالأَنْبِياءُ وَالأَئِمَّةُ، وَاَمـَّا الْبـاطِنـَةُ فَالْعـُقـُولُ. [اصول كافى ج 1 ص 16]
امام كاظم عليه السلام درسخنان خود به هشام بن حكم فرمود: خـداوند را بر مردم دو حجّـت اسـت: حجـتى آشكار و حجّتى پنهان و درونى. امّا «حجت آشكار»، رسولان و پيامبران و امامانند. امـّا «حجت باطنى»، عقـلهاسـت.
زمينـه‌هاى فقر و توانـگرى
۱۴ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: اَداءُ الْأَمانَةِ وَالصِّدْقُ يَجْلِبانِ الرِّزْقَ، والْخِيانَةُ وَالْكِذْبُ يَجْلِبانِ الْفَقْرَ وَالنِّفاقَ. [تحف العقول، ص 403.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: امانت دارى و راستى، روزى آور است، و خيانت و دروغ، فقر و نفاق مى آورد.
نگاه به سبزه و آب و چهره
۱۵ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: ثَلاثَةٌ يُجْلينَ الْبَصَرَ: الَنَّظَرُ اِلَى الْخُضْرَةِ وَالنَّظَرُ اِلَى الْماءِ الجارى وَالَّنَظَرُ اِلَى الْوَجْهِ الْحَسَنِ. [خصال، شيخ صدوق، ص 92.]
از سخنان امام كاظم عليه السلام است: سه چيز است كه چشم را روشن و پرنور مى كند: نگاه بـه سـبزه، نگاه بـه آب جارى، و نگاه بـه چهره زيبا.
بـوســه
۱۶ قالَ الكاظِم عليه السلام: لَيْسَ الْقـُـبْلَةُ عَلَى الْفـَمِ اِلاّ لِلزَّوْجَةِ وَالْوَلَدِ الصَّغيرِ. [بحارالانوار، ج 75 ص 321.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: بوسـه زدن بر دهــان، جز نسبت به همسر و فرزند خردسال، روا نيست.
در سـايه عـرش خــدا
۱۷ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: ثَلاثَةٌ يَسْتَظِلُّونَ بِظِلِّ عَرْشِ اللّه ِ يـَوْمَ لاظـِلَّ اِلاّ ظـِلُّـهُ: رَجُلٌ زَوَّجَ اَخاهُ الْمُسْلِمَ، اَوْ اَخْـدَمـَهُ، اَوْكَتَمَ لَهُ سِرّا. [بحارالانوار، ج 72 ص 70.]
امام هفتم فرمود: سه كس اند كه در روز قيامت، كه هيچ سايه اى جز سايه عرش الهى نيست، در پناه سايه عرش خداوندند: مردى كه براى برادر دينى اش زن بگيرد، يا به او خدمت كند، يا راز او را نگهدارد.
مـرگ يا زنــدگى؟
۱۸ قالَ الكاظِم عليه السلام: مَنْ لَمْ يَعْرِفِ الزّيادَةَ عَلى نَفْسِهِ فَهُوَ فىالنُقْصانِ وَمَنْ كانَ اِلَى النـُّقْصانِ اَكْثـَرَ فَالْمَوْتُ خَيـْرٌ لَهُ مِنَ الْحـَياةِ. [كشف الغُمه، ج 3 ص 42.]
امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: هركس كه در خود، افزايش و رشد نبيند، پيـوسـته در حـال كاهـش اسـت و هركس كه بيشتر رو به نقصان و كاهش رود، مـرگ براى او بهـتر از زنـدگى است.
خشـنود كـردن مـؤمن
۱۹ قالَ الكاظِم عليه السلام: مَنْ سَرَّ مُؤْمِنا فَبِاللّه بَدَءَ وَبِالنَّبِىِّ صلي الله عليه و آله ثَنّى وَبِنا ثَلَّثَ. [بحارالانوار، ج 71 ص 314.]
امام كاظم عليه السلام به على بن يقطين فرمود: هر كس مؤمنى را شاد سازد، اوّل خدا را شاد كرده است، دوّم پيامبر خدا صلي الله عليه و آله را، و در مرحله سوّم، ما را.
خـدمت بـه محتـاجان
۲۰ سَمِعتُ أبَا الحَسَن عليه السلام يَقُول: اِنَّ لِلّهِ عِبادا فىِ الأَرْضِ يَسْعَوْنَ فىحَوائِجِ النّاسِ هـُمُ الاْمِنُونَ يـَوْمَ القِيـامَةِ. [وسائل الشيعه، ج 11 ص 582.]
معمّر بن خلاد گويد شنيدم كه امام كاظم عليه السلاممى فرمود: خـداوند را در روى زمين بندگانى است كه در تأمين نيازهاى مردم مى كوشند. آنـان در روز قيـامت، ايمـن اند.
محـاسـبه نفـس
۲۱ عَن أبِى الحَسَنِ الماضِى عليه السلام: لَيْسَ مِنّاَ مَنْ لَمْ يُحاسِبْ نَفْسَهَ كُلَّ يَوْمٍ فَاِنْ عَمِلَ حَسَنا استَـزادَ اللّه َ وَاِنْ عَمِلَ سَيِّئَا اسْتَغْفَرَاللّه َ مِنْهُ وَتابَ اِلَيْهِ. [وسائل الشيعه، ج 11 ص 377.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: كسى كه هر روز به حساب خود نرسد، از ما نيست. پس اگر كار نيك كرده است، از خداوند توفيق بيشتر آن را بخواهد، و اگر كار بـد كرده است، از آن كار استغـفار كند و به سوى خـدا توبه نمايد.
قطره قطره جـمع گردد
۲۲ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: لا تَسْتَكْثِرُوا كَثيرَ الْخَيْرِ وَلا تَسْتَقِلُّوا قَليلَ الذُّنُوبِ، فَإنَّ قَليلَ الذُّنُوبِ يَجْتَمِعُ حَتّى يَكُونَ كَثيرا. [امالى، شيخ مفيد، ص 157]
امام كاظم عليه السلام فرمود: كار نيك بسيار را، زياد نشماريد، و گناهان كم را هم كم به حساب نياوريد، چرا كه گناهان اندك، جمع مى شوند، تا آنكه گناه بزرگ و بسيار مى گردند.
پنــدِ روزگار
۲۳ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: كَفى بِالتَّجارِبِ تَأْديبا وَبِمَمَرِّ الأَيّـامِ عِـظَةً. [حياة الامام موسى بن جعفر عليه السلام، ج 1 ص 256.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: تجـربه ها بـراى ادب كـردن، و گذشت روزها براى موعظه و پند، كافى است.
طاعـت و معـصيت
۲۴ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: اِيّاكَ اَنْ يَراكَ اللّه ُ فى مَعْصِيَةٍ نَهاكَ عَنْها وَاِيّاكَ اَنْ يَفْقِدَكَ اللّه ُ عِنْدَ طاعَةٍ اَمَرَكَ بِها. [مسند الامام الكاظم عليه السلام، ج 3 ص 246 و 248.]
از امام كاظم عليه السلام: بپرهيز كه خداوند، تو را در معصيتى ببيند كه از آن نهى كرده است، و بپرهيز كه خداوند تو را در طاعتى نيابد كه به آن فرمان داده است.
سـخت تر از كـوه
۲۵ قالَ الكاظِمُ عليه السلام: اَلْمُؤمِنُ اَعَزُّ مِنَ الْجَبَلِ، اَلْجَبَلُ يُسْتَفَلُّ بِاْلمَعاوِلِ وَالْمُؤْمِنُ لايُسْتَفَلُّ دينُهُ بِشَئٍ. [حياه الامام موسى بن جعفر، ج 1 ص 275.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: مؤمن سرسخت تر از كوه است. كـوه بـا كلنگ كنـده مى شـود، امّا از دين مؤمن هيچ چيز كاسته و كم نمى گردد.
خـرج در چـه راهى؟
۲۶ عَنِ الكاظِم عليه السلام: اِيّاكَ اَنْ تَمْنَعَ فى طاعَةِ اللّه ِ فَتُنْفِقَ مِثْلَيْهِ فى مَعْصِيَةِ اللّه ِ. [مسندالامام الكاظم عليهاالسلام ج 3 ص 247.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: مبادا كه از خرج كردن در راه اطاعت خدا دريغ كنى، كه درنتيجه دوبرابر آن را در نافرمانى خدا خرج كنى!
درآمدهـاى حـرام
۲۷ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: اِنَّ الْحَرامَ لايَنْمى وَاِنْ نَمى لايُبارَكُ لَهُ فِيهِ، وَما اَنْفَقَهُ لَمْ يُوجَرْ عَلَيْهِ وَما خَلَّفَهُ كانَ زادُهُ اِلَى النّارِ. [مسندالامام الكاظم عليه السلام ج 2 ص 379.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: مال حرام رشد نمى كند، و اگر هم افزايش يابد بركت ندارد، و آنچه را هم كه از حرام، انفاق كند، پاداش ندارد، و آنچه راهم كه باقى گذارد، رهتوشه او به سوى آتش جهنّم است.
كسـب حــلال
۲۸ عَن مُوسَى بنِ جَعفَر عليه السلام: مَنْ طَلَبَ هذَا الرِّزْقَ مِنْ حِلِّهِ لِيَعُودَ بِهِ عَلى عِيالِهِ وَنَفْسِهِ كانَ كَالْمُجاهِدِ فى سَبيلِ اللّه ِ. [تهذيب، ج 6، ص 184.]
از امام كاظم عليه السلام روايت است: هر كس اين روزى را از راه حلال بجويد، تا بـه خانواده و به خـودش برگرداند ( و خرج خـود و خـانواده كند ) همچون جهادگر در راه خداست.
سـپاس نعـمت
۲۹ قالَ الكاظِم عليه السلام: اَلتَّحَدُّثُ بِنِعَمِ اللّه ِ شُكْرٌ وَتَرْكُ ذلِكَ كُفْرٌ، فَارْبِـطُوا نِعَـمَ رَبِّـكُمْ بِالشُّـكْرِ وَحَصِّنُوا اَمْوالَكُمْ بِالزَّكاةِ. [حياة الامام موسى بن جعفر عليه السلام، ج 1 ص 248.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: ياد كردن نعمتهاى الهى «شكر» است، و ترك آن ناسپاسى است. پس نعمتهاى پروردگار را به شكر پيوند دهيد، وداراييهاى خود را با پرداخت زكات، حفظ كنيد.
تضـييع حـقوق
۳۰ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: لاتُضَيِّعْ حَقَّ اَخيكَ إتِّكالاً عَلى مابَيْنَكَ وَبَيْنَهُ، فَاِنَّهُ لَيْسَ بِأَخٍ مَنْ ضَيَّعْتَ حَقَّهُ. [حياة الامام موسى بن جعفر عليه السلام، ج 1 ص 280.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: حق برادر دينى خود را، به اتكاى دوستى و رفاقت ميان خود و او، ضايع مكن، زيرا كسى كه حقش را تباه كنى، ديگر «برادر» نيست!
صـفات پيشـوا
۳۱ عَنِ الكاظِم عليه السلام: اِنّمـا يُحْتاجُ مِنَ الإمامِ اِذا قالَ صَدَقَ، وَاِذا وَعـَدَ اَنـْجَزَ، وَاِذا حـَكَمَ عـَدَلَ. [حياة الامام موسى بن جعفر عليه السلام، ج 1 ص 280.]
از سخنان امام كاظم عليه السلام: از امام و پيشوا، اين موردِ نياز است كه: هرگاه سخن مى گويد، راست بگويد، و چون وعده مى دهد، وفا كند، و چون حكم مى كند، به عدالت رفتار كند.
اجـراى حـدود
۳۲ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: لاَءقامَةُ الْحَدِّ لِلّهِ اَنْفَعُ فِى الأَرْضِ مِنَ الْقـَطَرِ اَرْبـَعينَ صـَباحا. [تهذيب، ج 10، ص 146، ح 573 .]
امام كاظم عليه السلام فرمود: بر پاداشتن و اجراى حدّ براى خدا، در روى زمين سودمنـدتر از بـاران چهل روز است.
درد و درمـان
۳۳ عَنِ الكاظِم عليه السلام: لَيْسَ مِنْ دَواءٍ اِلاّ وَ هـُوَ يُهَيـِّجُ داءً وَلَيْسَ شَىْ ءٌ فِى الْبَدَنِ اَنْفَعَ مِنْ اِمْساكِ الْيَدِ، اِلاّ عَمـّا يَحْتـاجُ اِلَيْهِ. [مسندالامام الكاظم عليه السلام، ج 3 ص 256.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: هيچ دارويى نيست؛ مگرآنكه دردى را تحريك مى كند. براى بدن، چيزى سودمندتر از امساك ونخوردن نيست، مگر آنچـه كه مورد نياز بدن باشد.
ميـانه‌روى در خـوراك
۳۴ سَمِعتُ أبَاالحَسَن عليه السلام يَقُولُ: لَوْ اَنَّ النّاسَ قَصَدُوا فِى الطَّعامِ لاَسْتـَقـامَتْ اَبـْدانـُهُمْ. [محاسن برقى، ص 439.]
عمرو بن ابراهيم گويد: شنيدم كه امام كاظم عليه السلاممى فرمود: اگر مردم در خوراك، ميانه روى داشته باشند، بدنهـايشان اسـتوار و سـلامت مى شود.
گوشـت و چـربى
۳۵ سَمِعتُ أبَاالحَسَن عليه السلام يَقُولُ: اَللَّحْمُ يُنْبِتُ اللَّحْمَ، مَنْ اَدْخَلَ جَوْفَهُ لـُقْمَةَ شـَحْمٍ اَخـْرَجَتْ مِثْلـَها داءً. [محاسن برقى، ص 465.]
موسى بن بكر گويد شنيدم كه امام كاظم عليه السلام مى فرمود: «گوشت»، گوشت را مى روياند، هر كس يك لقمه «چربى» وارد بدن خود كند، به همان اندازه «بيمارى» را از بدن بيرون مى برد.
عـوارض انـدوه
۳۶ قالَ مُوسَى بنُ جَعفَر عليه السلام: كَثـْرَةُ الْهـَمِّ تـُورِثُ الْهِـرَمَ. [مسندالامام الكاظم، ج 3 ص 265.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: انـدوه بسـيار، پـيرى مى آورد.
مـرز غيبت و تهـمت
۳۷ قالَ أبُوالحَسَن عليه السلام: مَنْ ذَكَرَ رَجُلاً مِنْ خَلْفِهِ، بِما هُوَفيهِ مِمّا عَرَفَهُ النّاسُ لَمْ يَغْتَبْهُ، وَمَنْ ذَكَرَهُ مِنْ خَلْفِهِ، بِما هُوَ فيهِ مِمّا لا يَعْرِفُهُ النّاسُ اِغْتابَهُ، وَمَنْ ذَكَرَهُ بِما لَيْسَ فيهِ فَقَدْ بـَهـَتَهُ. [اصول كافى، ج 2 ص 358.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: هر كس پشت سر ديگرى، چـيزى بگويد كه در او هست و مـردم هـم آن را مى دانند، او را غيبت نكرده است. هر كس پشت سر او چيزى بگويد كه در او هست ولى مردم آن را نمى دانند، غيبتش را كرده است. و هر كس چيزى درباره كسى بگويد كه در او نيست، به او بهتان زده است.
پرهـيز از گنـاه
۳۸ عَنِ الكاظِم عليه السلام: اَلْعَجَـبُ كُلَّ الْعَجَـبِ لِلْمُحْتَمينَ مِنَ الطَّعامِ وَالشَّرابِ مَخافَةَ الدّاءِ اَنْ يَنْزِلَ بِهِمْ، كَيْفَ لايَحْتَمُونَ مِنَ الذُّنُوبِ مَخافَةَ النّارِ اِذَا اشْتَعَلَتْ فى اَبْدانِهِمْ. [مسند الامام الكاظم عليه السلام، ج 3 ص 251.]
امام كاظم عليه السلام فرمود: شگفتـا! شگفتـا! از آنان كه از خوردنى و آشاميدنى پرهيز مى كنند، از بيـم آنـكه درد، بر آنـان فرود آيـد، چـگونه از گنـاهان پرهـيز نمى كنند، از بيم آتش، آنگاه كه در بدنهايشان شعله افكند!
شـايستگان حكـمت
۳۹ عَنِ الكاظِم عليه السلام: لاتَمْنَحُوا الْجُهّالَ الحِكْمَةَ فَتَظْلِمُوها، وَلاتَمْنـَعـُوها اَهْـلَها فَتَـظْلِمُوهُمْ. [بحارالانوار، ج 75، ص 303.]
از وصاياى امام كاظم عليه السلام به هشام: «حكمت» را به نادانان ندهيد،كه به حكمت ظلم كرده ايد و آن را از اهلش دريغ نكنيد، كه به آنان ستم كرده ايد.
آبــادى دل
۴۰ قالَ الكاظِم عليه السلام: اِنَّ الزَّرْعَ يَنْبُتُ فِى السَّهْلِ وَلايَنْبُتُ فِى الصَّفا، فَكَذلِكَ الْحِكْمَةُ تَعْمُرُ فِى الْقَلْبِ الْمُتَواضِعِ وَلاتَعْمُرُ فِى الْقَلْبِ الْمُتَكَبِّرِ الْجَبّارِ. [بحارالانوار، ج 75 ص 312.]
امام موسى بن جعفر عليه السلام فرمود: زراعت، در زمين هموار مى رويد، نه در سنگلاخ. حكمت هم در دل متواضع، آباد مى شود، نه در دل متكبّر و گردنكش.
