مقدمه
زندگينامه امام سجاد عليه السلام
امام على بن الحسين عليه السلام، پيشواى چهارم شيعيان است كه با لقب «سجاد» و «زين العابدين» مشهور است. چون سجده و عبادت او در پيشگاه خداوند بسيار بود، زينت پرستشگران لقب يافت.
او فرزند امام حسين عليه السلام بود و مادرش «شهربانو» نام داشت. در سال ۳۸ هجرى روز پنجم ماه شعبان در مدينه متولّد شد (هر چند برخى هم زادگاه او را كوفه دانسته اند، چون امام حسين عليه السلام در آن زمان، همراه پدرش حضرت على عليه السلام، در كوفه مى زيست.)
امام حسين، به دليل علاقه اى كه به حضرت على عليه السلامداشت و به خاطر مقابله با تبليغات سوء بنى اميّه كه نام على را به زشتى مى بردند، نام اين فرزند و فرزندان ديگرش را «على» گذاشت (على اكبر، على اصغر، دو برادر امام سجاد بودند).
از القاب ديگر امام سجاد عليه السلام، مى توان «سيّدالعابدين» ، «ذوالثّفنات»، «امين» و «زكىّ» را نام برد. از آنجا كه مادرش شهربانو دختر يزدگرد بود، ايرانيان بين خود و اهل بيت پيامبر از اين جهت احساس خويشاوندى مى كردند و به اين خاندان محبّت و علاقه خاصّى داشتند. مادرش در كودكى امام از دنيا رفت و امام حسين، تربيت و نگهدارى از او را به يكى از بانوان پاك سرشت سپرد.
امام سجاد عليه السلام بتدريج بزرگ شد و هيبت و وقار خاصّى يافت و از چهره اش نشانه هاى بزرگوارى و شخصيت والاى او آشكار بود. آن حضرت كه در دو سال اولِ كودكى اش از عنايت ويژه حضرت على عليه السلام كه جدّ او بود برخوردار شده بود پس از آن نيز از عنايت و توجّه خاص عمويش امام مجتبى بهره مند بود. شخصيت اخلاقى و اجتماعى او اينگونه شكل گرفت و در ميان خانواده، به نيكوكارى و مهربانى نسبت به همه معروف بود. به پدر و مادر خويش احترام خاصّى قائل بود. يكى از دعاهاى او درباره والدين خويش بود.
با خدمتگزاران خود هم رفتارى عاطفى داشت و آنان را مثل فرزندان خويش به حساب مى آورد و به آنان نيكى مى كرد و رفتار شايسته و احسان او نسبت به همسايگان نيز معروف بود. با همنشينان، با ادب و احترام رفتار مى كرد، به تازه واردين احترام مى گزارْد و براى شيعيان خود نيز الگويى والا در اخلاق و ايمان و عمل بود و آنان را به پارسايى و حسن خلق سفارش مى كرد. آن حضرت آن قدر اخلاق والا داشت كه نسبت به دشمنان هم رفتارى آميخته به عفو و گذشت داشت و هرگز به فكر انتقامجويى از آنان نبود.
حلم و بردبارى از صفات بارز او بود. در مشكلات و ناملايمات، صبور و مقاوم بود و با عزّت و سربلندى زندگى مى كرد و از شجاعتى بسيار كه ويژه اين خاندان بود بهره ها داشت. تحمّل مصيبت ها و شهادت ها در حادثه عاشورا و خطبه خوانى در بارگاه طاغوتى همچون يزيد، آن هم در حال اسارت، شاهد آن دلاورى و شهامت است.
سخاوت، از ويژگيهاى خاصّ و روشن او بود. بسيارى از نيازمندان از عطاى دست بخشنده اش بهره مند مى شدند. خانه و آستانه اش پناهگاه محرومان و درماندگان و غريبان بود و سفره اطعام او در مدينه هنگام ظهر، براى همگان گشوده بود، هيچ سائلى را دست خالى بر نمى گرداند. صدقات او شامل بسيارى از نيازمندان مى شد، بخصوص صدقه هاى پنهانى و نيمه شب و ناشناس او كه به درِ خانه بينوايانِ آبرومند مى برد و همه اينها براى خدا بود و از كسى چشمداشت كمترين تشكّر و سپاس نداشت.
عبادت ها و نيايش هاى طولانى او و ناليدن هايش به درگاه خداى متعال و توكّلش بر او، وى را عزيز و محبوب ساخته بود. هر يك از خوبيها و فضيلت ها را كه بر شماريم، امام سجاد عليه السلام در آن زمينه سرآمد مردم بود.
امام سجّاد عليه السلام همراه پدر خويش از مدينه به مكّه و از آنجا به كربلا رفت و صحنه هاى غم انگيز كربلا و حوادث عاشورا و پس از آن را شاهد بود و همسفر اسيران اهل بيت از كربلا به كوفه و شام و از آنجا به مدينه بود. مصلحت الهى در آن بود كه حضرت سجّاد در حادثه كربلا بيمار شود و از شركت در جهاد مُعاف گردد، تا او وارث رسالت و امامت باشد و نسل پيامبر و دودمان اهل بيت، نابود نگردد. آن امام در حادثه كربلا حدود ۲۳ سال داشت. پس از شهادت سيدالشهدا در روز عاشورا، امامت به وى منتقل شد. زين العابدين عليه السلام هم مسؤوليت پيشوايى شيعه را عهده دار شد، هم هدايت آن كاروان غمزده را در سفرِ اسارت. در كوفه و دمشق، سخنرانى هاى افشاگرانه اى كرد كه لرزه بر پايه هاى حكومتِ امويان انداخت. اگر خطبه هاى روشنگر آن حضرت و عمّه اش حضرت زينب نبود، خونهاى مطهر شهداى كربلا هدر مى رفت و آن حماسه خونين تحريف مى شد و اثر الهام بخشى و بيدارگرى خود را از دست مى داد.
سفر طاقت فرسا و بسيار تلخ كوفه و شام سپرى شد و امام سجاد عليه السلام همراه با بازماندگان كاروان حسينى به مدينه آمد. از آن پس پيوسته به احياگرى و ياد عاشورا و شهادت مظلومانه پدر و برادرانش اهتمام مى ورزيد و با گريه هاى هميشگى اش به مدّت ۲۰ سال، آن مظلوميّت را زنده نگه مى داشت، تا دشمنان اهل بيت رسواتر شوند. به هر مناسبتى از حادثه قتل عامِ كربلا و شهادت پدر و اسارت اهل بيت ياد مى كرد و مى گريست.
در حادثه قتل عام مردم مدينه كه يك سال پس از عاشورا، بر ضدّ والى وابسته به يزيد شورش كردند و يزيد سربازان خود را براى سركوبى انقلابيون مدينه فرستاد، هزاران نفر كشته شدند، امام سجاد عليه السلام به قبر مطهّر رسول خدا پناه برد و دعا كرد و خداوند او و همه كسانى را كه در خانه آن حضرت گرد آمده بودند، از شرّ سربازان يزيد حفظ كرد. اين واقعه در تاريخ به «واقعه حرّه» مشهور شد.
در همين سالها توّابين به رهبرى «سليمان بن صُرد» در كوفه، براى قيام و خونخواهى شهداى كربلا زمينه سازى مى كردند. سرانجام در سال ۶۵ هجرى قيام كردند. در سال بعد «مختار» قيام كرد و از جنايتكارانى كه حادثه كربلا را به وجود آورده بودند به سختى انتقام گرفت.
قيام مختار در كوفه در سال ۶۶ و كشته شدن عمر سعد، ابن زياد، شمر، خولى، سنان و ديگر جنايتكاران، دل شيعيان را آرام كرد. وقتى مختار، سر «ابن زياد» و «عمر سعد» را نزد امام سجاد عليه السلام فرستاد، آن حضرت خدا را شكر كرد و مختار را دعا نمود.
امام سجاد عليه السلام پس از واقعه عاشورا به مدّت ۳۴ سال امامت كرد. در آن مدّت با حاكمانى همچون يزيد، عبدالله زبير، مروان حكم، عبدالملك مروان و وليد بن عبدالملك مواجه بود. اين دوران خفقان بار، امكان هر گونه تلاش فرهنگى و سياسى را از آن حضرت گرفته بود. ناچار با استفاده از شيوه «دعا»، به نشر حقايق دين مى پرداخت. كتاب «صحيفه سجّاديه» كه مجموعه ۵۴ دعا از نيايش هاى پر معناى آن حضرت است و به «زبور آل محمد» معروف است بخشى از آن دعاها را در بر دارد. مناجات هاى پانزده گانه (مناجات خمسة عشر)، همچنين حديث بلند و مهمّ «رسالة الحقوق» از يادگارهاى علمى و ميراث معنوى امام زين العابدين است.
آن حضرت، سرانجام در سال ۹۵ هجرى توسّط وليد يا هشام بن عبدالملك مسموم شد و به شهادت رسيد. قبر مطهرش در مدينه و در قبرستان بقيع است.
تقـوا معيار ارزيـابى
۱ قالَ السَّجادُ عليه السلام: لايَقِلُّ عَمَلٌ مَعَ تَقْوى وَكَيْفَ يَقـِلُّ مايُتقَبَّلُ. [تحف العقول، ص 318.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: كارى كه با تقوا همراه باشد اندك نيست، چگونه آنچه مقبول خـدا قرار گرفته، انـدك محسـوب شـود.
خرسـندى از گـناه
۲ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: اِيـّاكَ وَالاِْبْتـِهاجَ بالِذَّنْبِ، فاِنَّ الاِْبْتِهاجَ بِهِ اَعْظَمُ مِنْ ركُوُبِهِ. [كشف الغمه، ج 2، ص 108.]
امام چهارم عليه السلام فرمود: مبادا به گناهى كه انجام داده اى خوشحال باشى، زيـرا اظـهار شـادى بخـاطـر گـناه از انجام آن «گناه» بزرگتر است.
آبـروى پيـامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله
۳ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: ما اَكَلْتُ بِقِرابَتى بِرَسُولِ اللّه ِ شَيْئا قَطُّ. [كشف الغمه، ج 2، ص 93.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: هيچگاه به دليل انتساب به پيامبرخدا صلي الله عليه و آله چـيزى نخــوردم «و از آبروى آن بزرگوار به سود خود استفاده نكردم».
درخـواست از خــدا
۴ وَ قالَ الاِْمامُ السَّجادُ عليه السلام: وَيْحَكَ اَفى حَرَمِ اللّه ِ اَسْأَلُ غَيْرَاللّه ِ عَزَّوَجَلَّ؟!! اِنّى آنِفُ اَنْ اَسْأَلَ الدُّنْيا خالِقَها، فَكَيْفَ اَسْأَلُها مَخْلُوقا مِثْلى؟! [بحارالانوار، ج 46، ص 64.]
كسى به حضرت گفت: حال كه وليد بن عبدالملك در مكّه است، نزد او برو و از او بخواه در مورد توليّت اوقاف و صدقات على بن ابى طالب عليه السلام از تو حمايت كند. امام چهارم فرمود: بيچاره! در حرم خدا از غيرخدا چيزى درخواست كنم؟!! براستى من خوش ندارم كه از آفريننده جهان، دنيا را درخواست كُنم، چگونه آن را از مخلوقى همچون خود درخواست نمايم.
آمـادگى بـراى مـرگ
۵ وَ قالَ الاِْمامُ زَيْنُ العابِدينَ عليه السلام: اِنَّـما الاِْسْتِـعْدادُ لْلِمَوْتِ تَجنُّبُ الْحرامِ وَبَذْلُ النَّدى فى الْخَيْرِ. [بحارالانوار، ج 46، ص 66.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: بـراسـتى آمـادگى براى مـرگ، دورى از حرام و بذل و بخشش در كار خير است.
خواسـتگارى حورالعين
۶ عَنْ اَبى عَبْداللّه : قالَ: اِنَّ عَلَّى بَنُ الْحُسينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِما اِسْتَقْبَلَهُ مَـوْلىً لَهُ فى لَيْـلَةٍ بارِدَةٍ وَعَلَيْهِ جُبـَّةُ ومُطْرَفُ خَزٍّ وَعَمامَةُ خَزٍّ وَهُوَ مُتَغَلِّفٌ بالْغالِيَةِ فَقالَ لَهُ جُـعِلْتُ فَداكَ فى مِثْلِ هذه الساعَةِ عَلى هذهِ الْهَيْئَة اِلى اَيْنَ؟ قـالَ: فَـقالَ: اِلى مَسْـجِدِ جَدّى رَسُـولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آله اَخْطُبُ الْحُورَ العينَ اِلَى اللّه ِ عَزَّوَجَلّ. [بحارالانوار، ج 46، ص 59.]
امام صـادق عليه السلام فرموده است: يكى از غلامان امام چهارم آن بزرگوار را در شبى خنك ديد. كه. لباس خَزّ، روپوش «پالتو» خَزَّ و عمّامه خزّ «گرانبهائى» پوشيده و غرق بوى خوش است. به حضرت گفت: اين موقع شب با اين لباس به كجا مى رويد؟ امام صادق عليه السلام فرمود: امام سجاد عليه السلام چنين پاسخ داد: به مسجد جدّم رسول خدا صلي الله عليه و آلهمى روم تا از خداى عَزَّوَجَلَّ حورالعين را خواستگارى كنم!
سـه هشـدار
۷ وَ قالَ الاِْمامُ السَّجادُ عليه السلام: اِيّـاكُمْ وَصَحْـبَةَ الْعاصـينَ وَمَعُونَهَ الظالِمينَ وَمجاوِرَة الْفاسقينَ اِحْذَروُا فِتْنَتَهُمْ وَتَباعِدُوا مِنْ ساحَتِهِمْ. [الروضة من الكافى، ص 16.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: هـشدار، از همنشـينى گنـاهـكاران و يارى ستمگران و همسايگى بدكاران بپرهيزيد، از فتنه آنان برحذر باشيد و از ناحيه آنان دور شويد.
حسـابرسى قيـامت
۸ وَ قالَ الاِْمامُ السَّجادُ عليه السلام: اِعْـلَمُوا عِبـادَ اللّه ِ اَنَّ اَهْـلَ الشِّرْكِ لايُنْصَبُ لَهُمْ اَلمَوازينَ وَلايُنْشَرُ لَهُم الدَّواوينَ وَاِنمّا يُحْشَرُونَ اِلى جَهَنـَّمَ زُمَرا وَاِنمّا نَصْبُ الْمَوازينَ وَنَشْرُ الدَواوينَ لاَهِـلِ الاِسْلامِ. [الروضه من الكافى، ص 75.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: بندگان خدا! بدانيد، بپاداشتن ميزان و گشودن ديوان اعمال براى مشركان نيست آنان دسته جمعى بسوى جهنّم محشور مى شوند. نصب ميـزان و باز كـردن دفتر اعـمال ويژه اهل اسـلام است.
انس بـا قـرآن
۹ وَ عَنِ الاِْمامُ السَّجادُ عليه السلام كانَ يَقُول: لَوْماتَ مَنْ بَيْنِ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَمَا اسْتَوْحَشْتُ بَعْدَ اَنْ يَكُونَ الْقُرآنُ مَعى. [الانوار البهيّه، الشيخ عباس القمى ص 94، منشورات الشريف الرضى قم. اصول كافى، ج 2، ص 602.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: اگر همه آنها كه بين مشرق و مغرب هستند، بميرند، تا وقتى قرآن با من باشد، احساس تنهائى نمى كنم.
پـاس حرمـت مــادر
۱۰ قَيلَ «للسَّجاد» عليه السلام اِنَّـكَ اَبَـرُّ الناسِ وَلاتَاكُلُ مَعَ اُمِّـكَ فى قَصْـعَةٍ وَهِىَ تُـريدُ ذالِكَ. قالَ: اَكْرَهُ اَنْ تَسْبِقَ يَدِىَ اِلى ما سَبَقَتْ اِلَيْهِ عَيْنُها فَـاَكُونَ عاقَّـا لَهـا. [الانوار البهية، ص 100.]
به امام سجـاد عليه السلام گفتند: شما كه نيكوكارترين مردمى، چرا همراه با مادرت از يك كاسه غذا نمى خورى و حال آنكه مادرت بدين كار مايل است. فرمود: مى ترسم دستم بسوى لقمه اى پيشى گيردكه قبلاً اوبدان چشم دوخته است و بدين گونه حق او را رعايت نكنم.
ظلم بـر بى‌كسـان
۱۱ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: يـابُنّـى ايّاكَ وَظُلْمَ مَنْ لايَجِدُ عليكَ ناصِرا اِلاّ اللّه . [اصول الكافى، ج 2، ص 331.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: فرزنـدم! بپرهـيز از سـتم بر كسى كه ياورى جز خدا ندارد.
از دست دادن دوسـتان
۱۲ وَ عَنْ زَينِ العابِدين عليه السلام كانَ يَقُول: فَـقْـدْ الاَْحِبَّـةِ غُـرْبَـةٌ. [كشف الغمه، ج 2، ص 75 و 102.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: از دست دادن دوســتان نـوعى «غريبى» اسـت.
آفـرين به سـائل
۱۳ وَكانَ اِذا اَتاهُ السائِلُ يَقُول: مَرْحَبا بِمَنْ يَحْمِلُ لى زادى اِلىَ الآخِرَة. [كشف الغمه، ج 2، ص 76.]
وقتى نيازمندى به نزد او مى آمد چنين مى فرمود: آفريـن و خوشـآمد! بـه كسى كـه توشه ى مرا بسوى آخرت حمل مى كند.
صـدقه مخـفيانه
۱۴ قالَ اَبُوحَمزَة الثُّمالى: كانَ زينُ العابِدين يَحْمِلُ جِرابَ الخُبزِ عَلى ظَهْرِه باللَّيْلِ فَيَتَصَّدَقُ بِهِ وَيَقُول: اِنَّ صَدَقَةَ السِّرِ تُطْفِى ءُ غَضَبَ الرَبِّ. [كشف الغمه، ج 2، ص 77.]
ابوحمزه ثمالى نقل كرده كه امام زين العابدين كيسه نان بدوش مى گرفت و شبانه صدقه مى داد و مى فرمود: براستى صدقه پنهانى خشم خدا را فرومى نشاند.
اوج ايمــان
۱۵ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: الرِّضا بِمَكْرُوهِ الْقَضاءِ اَرْفَعُ دَرَجـاتِ الْيَقينِ. [تحف العقول، ص 318.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: خوشنودى به قضاى ناخوشايند الهى عالى ترين پايه هاى ايمان و يقين است.
موسى و فرعون در اسلام
۱۶ وَ قالَ سيّدُ العابِدين عليه السلام: وَالذّىَ بَعَثَ مُحمَّدا بِالْحَقِّ بَشيرا ونَذيرا اِنّ الاَْبـْرارَ مِنّـا اهـلَ الْبَيْتِ وَشْيعَتِهِمْ بِمَنْزَلَةِ مُوسى وشيعَتِهِ وَاِنّ عـَدُوَّنـا وَاَشْيـاعَهِمْ بَمْنِزِلَةِ فِرْعَوْنَ وَاَشْياعِهِ. [مجمع البيان، ج 7، ص 239.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: سوگند به كسى كه محمّد صلي الله عليه و آله را به عنوان مژده بخش و بيم رسان برانگيخت، نيكان ما اهل بيت و پيروان ما همانند موسى و شيعيان اويند و دشمنان ما و پيروان ايشان همانند فرعون و پيروان آنان محسوب مى شوند.
بى‌نيــازى
۱۷ قالَ السَّجادُ عليه السلام: مَنْ قَنَعَ بِما قَسَّمَ اللّه ُ لَهُ فَهُوَ مِنْ اَغْنَى النـاسِ. [كشف الغمه، ج 2، ص 102.]
امام چهارم عليه السلام فرمود: هر كس به تقسيم الهى قانع باشد از بى نيـازترين مـردم اسـت.
عظـمت انسـانها
۱۸ قَيلَ «للسَّجادُ» عليه السلام: مَنْ اَعْظَمُ النّاسِ خَطَرا، قالَ: مَنْ لَمْ يَرَىَ الدّنيا خَطَرا لِنَفْسِهِ. [كشف الغمه، ج 2، ص 107.]
به امـام سـجاد عليه السلام گفتند مهمـترين مـردم كيست؟ فرمود: آنكه دنيا را مايه ارزش خود نداند.
پرهـيز از گـناه
۱۹ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: عَجِبْتُ لِمَنْ يَحْتَمى مِنَ الطَّعامِ لِمَضَرَّتِهِ وَلايَحْتَمى مِنَ الذَّنْبِ لَمِعَرَّتَهِ. [كشف الغمه، ج 2، ص 107.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: در شگفتم از كسى كه از غذا مى پرهيزد تـا گـرفـتـار زيـان آن نشـود ؛ ولى از گـناه پـرهـيز نمى كـند تا گرفتار ننگ و عار آن نگردد.
نـگاه دوسـتانه
۲۰ وَ قالَ زَينُ العابِدين عليه السلام: نَظَرُ الْمُؤمِنِ فى وَجْهِ اخيهِ الْمُؤمِنِ لِلْمـَوَدَّةِ وَالمَحـَبَّةِ لَهُ عِبـادَةٌ. [تحف العقول، علميه اسلاميه ص 332.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: نگاه مؤمن از روى دوستى و مهربانى به سيماى برادر مؤمِنش عبادت است.
عـمل و انـگيزه
۲۱ وَ قالَ زيْنُ العابِدينَ عليه السلام: لاعَـمَـلَ اِلاّ بـالنـيَّـةِ. [رساله نيّت: آقا جمال خوانسارى، مصباح الشريعه، محدث ارموى، ص 586، اصول كافى، ج 3، ص 132.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: عمـل بـدون نيّت ارزش نـدارد.
تبريـك سـلامتى
۲۲ وَ قالَ السَّجادُ عليه السلام: ما اخْتَلَجَ عِرْقٌ وَلاصُدِعَ مُؤمِنٌ اِلاّ بِذَنْبِهِ وَ مـا يَعـْفـُو اللّه ُ عَنـْهُ اَكْـثَرُ . وَكانَ اِذا رَأَى الْمَريضَ قَدْبَرَئَ قالَ: لَيُهَنِّئُكَ الطُّهْرُ مِنَ الذُّنُوبِ فَاسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ. [امالى مفيد، ص 47.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: رگى نمى جهد، و سر مؤمنى درد نگيرد مگر به دليل گناهش و آنچـه خـداوند عـفو مى كند بيش از آن است. وقتى امام سجاد عليه السلام مى ديد كه بيمارى بهبود يافته است. مى فـرمــود: گوارا باد بر تو پاكى از گناهان، هم اكنون كار را از سرگير.
هــديه لبـاس
۲۳ وَ قالَ عَلىُّ بنُ الحُسَينِ عليه السلام: مَنْ كَسى مُؤَمِنا كَساهُ اللّه ُ مِنَ الثِيابِ الْخُضْرِ وَقالَ فى حَديثٍ آخَرَ: وَلايَزالُ فى ضِمانِ اللّه ِ مادامَ عَلَيْه سِلْكٌ. [اصول كافى مترجم، ج 3، ص 293.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: هركس مؤمنى را جامه پوشاند، خداوند از جامه هاى سبز «بهشتى» بر او بپوشاند. و در ضمان خدا هست تا وقتى كه ريشه او باقى است.
و در حديث ديگر فرمود: تا وقتى نخى از آن جامه باقى باشد در ضمان خدا باشد.
بهـترين مـردم
۲۴ عَن اَبى حَمزَةِ الثُّمالى قالَ: قالَ عَلِيُّ بنُ الْحُسَينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِما. مَنْ عَمِلَ بِما افْتَرَضَ اللّه ُ عَلَيْهِ فَهُـوَ مِـنْ خَيْـرِ النـاسِ. [اصول كافى، ج 3، ص 128.]
امام چهارم فرمود: هر كس كه به واجبات الهى رفتار كند از بهـتريـن مـردم اسـت.
صـبر و ايمـان
۲۵ وَ عَنِ السَّجادِ عليه السلام: اَلصَّبْرُ مِنَ الاْيمانِ بِمَنْزِلَةِ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ لا ايمـانَ لِمـَنْ لا صَبْرَ لَهُ . [اصول كافى، ج 3، ص 128.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: «شكيبائى» نسبت به «ايمان» چـون سـر نسبت به پـيكر اسـت. و كسى كه «صبر» ندارد «ايمان» ندارد.
پشـتكار
۲۶ وَ كانَ عَليُّ بُن الْحُسَينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيهِما يَقُولُ: اِنّى لاَُحِبُّ اَنْ اُداوِمَ عَلَى الْعَمَلَ وَاِنْ قَلَّ. [اصول كافى، ج 3، ص 130.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: من دوست دارم، كار «نيك» را ادامه دهم اگر چـه كم بـاشــد.
اطـعام مـؤمن
۲۷ وَ عَنْ عَلِىِّ بنِ الحُسَينِ عليه السلام قالَ: مَنْ اَطْعَمَ مُؤمِنـا مِنْ جـُوعٍ اَطْعَمَهُ اللّه ُ مِنْ ثِمارِ الجنـَّةِ وَمـَنْ سَقى مُؤمِنـا مِنْ ظـَمَاً? سَقاهُ اللّه ُ مِنَ الرَّحيقِ الْمَخَتُومِ. وَ مْـنَ كسـاه مِـن عُـرىً كساه اللّه ُ مِنْ اسْتَبْرقٍ وَ حريرٍ. [اصول كافى، ج 3، ص 288.بلاغة الامام على بن الحسين، باب سوم، ح 18، باب سوم، ح 186.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: هر كس مؤمنى را از گرسنگى سير كند، خدايش از ميوه هاى بهشت به او بخوراند، و هر كه مؤمن تشنه اى را آب دهد، خداوند از نوشابه ى سر به مهربهشتى به اوبنوشاند و هركه مؤمنى را بپوشاند در صورتيكه برهنه باشد مى پوشاند او را از الباس استبرق و حرير.
حـلم و بردبـارى
۲۸ عَنْ ابى حمزه عَن عَلّىِ بنِ الْحُسَينِ عليهم السلام قال: وَدَدْتُ وَاللّه ِ اَنّى افْتَدَيْتُ خَصْلَتينِ فى الشّيَعةِ لَنا بِبْعضِ لَحْمِ ساعِدى، النَزْقَ وَقِلَّةَ الْكِتْمانِ. [اصول كافى، ج 3، ص 314.]
ابو حمزه ثمالى مى گويد، امام سجاد عليه السلامفرمود: به خدا سوگند، دوست داشتم قدرى از گوشت بازويم را فديه مى دادم تا دو خصلت «تندخوئى» و «نا راز دارى» از ميان شيعه برداشته شود.
اخــلاق مـؤمن
۲۹ عَنْ أبى حَمزَةَ عَنْ عَلِىِّ بنِ الحُسَين عليهماالسلام قال: مِنْ اَخْـلاقِ الْمُؤمِـنِ، الاْنِفاقُ عَلى قَدْرِ الاْقِتـارِ وَالتَوَسُّعُ عَلى قَدِرْ التَوَّسُعَ وَ اِنـْصــافُ النـاسِ وَابْتِداؤُهُ بالسّلام عَلَيْهِمْ. [اصول كافى، ج 3، ص 338.]
ابو حمزه ثمالى مى گويد، امام سجاد عليه السلامفرمود: از جمله اخلاق مؤمن آن است كه به قدر تنگدستى و توسعه خرج مى كند و «بر اهل و عيال» توسعه مى دهد با مردم به انصاف رفتار مى كند و در سلام كردن پيشى مى گيرد.
تعصّب ورزى چيست؟
۳۰ عَنِ الزُهْرى قالَ سُئِلَ عَلِىُّ بنُ الحُسَينِ عليهماالسلام عَنِ الْعَصَبِيَّةِ فَقالَ: اَلْعَصَبِيَّةُ التّى يَأَثِمُ عَلَيْها صاحِبُها اَنْ يَرَى الرَّجُلُ شِرارَ قَوْمِهِ خَيْرا مِنْ خِيارِ قَوْمٍ آخَرينَ وَلَيْسَ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ اِنْ يُحِبَّ الرَّجُلُ قَوْمَهُ وَلكِنْ مِنَ الْعَصَبيَةِ اَنْ يُعينَ قَوْمَهُ عَلَى الظُّلْمِ. [اصول كافى، ج 3، ص 421.]
از امام زين العابدين درباره تعصّب ورزى پرسيدند، فرمود: تعصّبى كه دارنده آن گناهكار مى شود آن است كه شخص، بَدانِ قوم خود را بهتر از نيكان قومِ ديگر ببيند. دوست داشتن خويشان تعّصب نيست ولى كمك كردنِ قوم خود درستم كردن، تعّصب ورزى است.
تـكــبّر
۳۱ عَنْ اَبى حَمزَةِ الثُّمالى قالَ: قالَ عَلِىُّ بنُ الحُسَينِ عليهم السلام: عَجَـبا لِلْمُتَكَـبِّرِ الْفَخـُورِ، الذّى كانَ بالاَْمْسِ نُطْفَةً ثُمّ هُوَغَدَا جيفَةٌ. [اصول كافى، ج 4، ص 20.]
ابوحمزه ثمالى گويد، امام چهارم عليه السلام فرمود: شـگـفتا از متـكبّر بـر خـويش بالنـده ، آنكه ديروز نطفه «بدبو و بى ارزش» بوده و فـردا مردارى « گنـديده » خواهـد بود.
گنجيـنه‌هاى قـرآن
۳۲ عَنِ الزُّهَرى قالَ: سَمِعْتُ عَلِىَّ بنَ الْحُسَينِ عليهم السلام يَقُول: آياتُ الْقُرآنِ خَزائِنٌ فَكُلَّما فُتِحَتْ خَزانَةٌ ينبغى لَكَ اَنْ تَنْظُرَ مافيها. [اصول كافى ج 4، ص 412.]
زُهْرى گفته است از امام زين العابدين عليه السلامشنيدم كه مى فرمود: آيـات قـرآن ، گـنجيـنه هائى اسـت و هرگاه (درب) گنجيـنه اى گـشوده شد شايسته است ببينى چه چيزى در آن است.
دروغ كوچـك
۳۳ عَنْ أبى جَعفَر عليه السلام قالَ كانَ عَلِىُّ بنُ الحُسَينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِما يَقُولُ لِوُلْدِهِ: اِتَّقُوا الْكِذْبَ؛ اَلصّغيرَ مِنْهُ والْكَبيرَ فىكُلِّ جِدٍّ وَهَزْلٍ فَاِنَّ الرَّجُلَ اِذا كَذَبَ فىالصّغير، اِجَتَرئَ عَلَى الْكَبيرِ. [اصول كافى، ج 3، ص 35.]
امام باقر عليه السلام فرمـود كه حضـرت سـجاد عليه السلام بـه فرزنـدانش چنـين مى گفـت: از دروغ بپرهيزيد، چه دروغ كوچك و چه دروغ بزرگ خواه در امورى جدّى و خواه به شوخى، زيرا وقتى انسان در كارهاى كوچك دروغ بگويد. بر گفتن دروغ هاى بزرگ، گستاخ مى شود.
نشـان منـافـق
۳۴ عَنْ اَبى حَمزَةَ عَنْ عَلِىِّ بنِ الْحُسَينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيهِما. اِنَّ الْمُنافِقَ يَنهى وَلايَنتَهى وَيَأْمُرْ بِما لايَأتى وَاِذا قامَ اِلى الصَّلاةِ اعْتَرَضَ. قُلْتُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللّه ِ وَما الاِْعْتِراضُ؟ قالَ: اَلاِْلْتِفاتُ وَاِذا رَكَعَ رَبَضَ، يُمْسى وَهَمُّهُ الْعَشاءُ وَهُوَ مُفْطِرٌ وَيُصْبِحُ وَهَمُّهُ النَّومُ وَلَمْ يَسْهَرْ. اِنْ حَدَّثَكَ كَذَبكَ وَاِنْ ائتَمَنْتَهُ خانَكَ وَاِنْ غِبْتَ اغْتابَكَ وَاِنْ وَعَدَكَ اَخْلَفَكَ. [اصول كافى، ج 4، ص 112.]
ابوحمزه ثمالى از امام سجاد عليه السلام نقل كرده كه فرمود: همانا منافق نهى مى كند و خود باز نمى ايستد، امر مى كند و خود انجام نمى دهد و چون به نماز بايستد «اعتراض» مى كند. گفتم اى فرزند رسول خدا «اعتراض» چيست؟ فرمود: روگرانيدن به راست و چپ و چون ركوع كند مثل گوسفند به زمين مى خوابد «بعد از ركوع قيام نمى كند» روز را به شب مى برد و اندوهى جز شام خوردن ندارد؛ با اينكه روزه نداشته است و در هر بامداد فكرى جز خوابيدن ندارد و حال آنكه كم خوابى نكشيده است. اگر باتو سخن گويد، به تو دروغ مى گويد. و اگر او را امين شمارى، به تو خيانت مى كند. و اگر از او پنهان شوى، تو را غيبت مى كند و اگر به تو وعده دهد، وفا نمى كند.
نيـكى و سـتم
۳۵ عَنْ اَبى حَمزَة عَنْ اَبىجَعْفَرَ وَعَلِىِّ بنِ الْحُسَينِ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيهِم قالا: اِنَّ اَسْرَعَ الْخَيرِ ثَوابا اَلْبِرُّ واَسْرَعَ الشَرِّ عُقُوبَةً اَلْبَغْىُ وكَفى بِالْمَرْءِ عَيبا اَنْ يَنْظُرَ فى عُيُوبِ غَيْرِهِ ماَيعْمى عَلَيْهِ مِنْ عَيْبِ نَفْسِهِ اَوْ يُؤذى جَليسَهُ بِما لايَعنيهِ. اَوْ يَنهَى النّاسَ عَمّا لايَسْتَطيعُ تَرْكَهُ. [اصول كافى، ج 3، ص 200.]
ابوحـمزه ثمالى از امام باقر و امام سـجاد عليهم السلامنقـل كرده كـه فرمـودند: براستى پاداش نيكوكارى «به خويشان و عموم مردم» سريع تر از هر كار خيرى داده مى شود و كيفر ستمكارى «بر مردم يا حاكم اسلامى» زودتر از هر كارى به انسان مى رسد. و براى مرد همين عيب بس كه عيبى كه در ديگران مى بيند در خويش نبيند يا بى جهت همنشين خود را آزار دهد. يا از كارى كه خود توان تركش ندارد، ديگران را نهى كند.
دعــا و بـلا
۳۶ عَنِ الرِّضا عليه السلام قالَ: قالَ عَلِىُّ بنُ الحُسَينِ عليهم السلام: اِنَّ الدُّعاءَ وَالْبَلاءَ لَيَتَرافَقانِ اِلَى يَوْمِ الْقيامَةِ، اِنّ الدُّعاءَ لَيَرُدُّ الْبَلاءَ وَقَدْ اُبْرِمَ اِبْراما. [اصول كافى، ج 3، ص 215.]
امام رضا عليه السلام فرمود: امام سجاد عليه السلام فرموده است: براستى دعا و بلا تا روز قيامت با هم رفاقت و همراهى كنند و همانا دعا بلائى را كه قطعى و مستحكم شده، باز مى گرداند.
داورى اهـل بيت عليهم‌السلام
۳۷ عَنْ حَعيدالهَمدانى قالَ سَأَلْتُ عَلِىَّ بنَ الحُسَينِ عليه السلام: بِأىِّ حُكْمٍ تَحْكُمُون؟ قالَ: نَحـْكُمُ بِحـُكْم آلِ داودَ، فَاِنْ عَيِينا شيئا تَلَقّانا به رُوحُ الْقُدُس. [بحارالانوار، ج 25، ص 56.]
حعيد همدانى گفته از امام زين العابدين عليه السلامپرسيدم: به چه روشى شما بين مردم قضاوت و حكومت خواهيد كرد؟ فرمود: بر روش داورى و حكم خاندان داود عليه السلام و اگر از چيزى ناتوان شديم، روح القدس بما الهام مى كند.
انحـراف از امـامت
۳۸ عَن الثُّمالى عَنْ عَلِىِّ بنِ الحُسَينِ عليهم السلام قالَ: ثَلاثَةٌ لايُكَلِّمُهُمُ اللّه ُ يَوْمَ الْقيامَةِ وَلايَنْظُرُ اِلَيْهِمْ وَلايُزَكيّهِمْ وَلَهُمْ عَذابٌ مـَنَ حَجـَدَ اِماما مـِنَ اللّه ِ اَوْ ادَّعى امِاما مِنْ غـَيرِ اللّه ِ اَوْ زَعَمَ لِفُلانَ وَفُلانٍ فِى اْلإسْلامِ نَصيبا. [بحارالانوار، ج 25، ص 111.]
ابو حمزه ثمالى از امام چهارم عليه السلام نقل كرده كه فرمود: سه گروه اند كه خداوند در روز قيامت با آنان سخن نگويد و به آنان نظر نكند و ايشان را پاك نسازد و براى آنان عذابى دردناك است:
۱ ـ كسى كه امامِ از سوى خدا را انكار كند.
۲ ـ كسى كه امامى از سوى غيرِخدا را بپذيرد. و ادّعا كند.
۳ ـ كسى كه خيال كند، فلانى و فلانى از اسلام بهره اى دارند.
مـؤمن در دولت باطل
۳۹ وَ قالَ زَينُ العابِدين عليه السلام: ما مِنْ مُؤمِنٍ تُصيـبُهُ رُفـاهيَةٌ فى دَوْلَةِ الْباطِلِ اِلاّ ابْتُلِىَ قَبْلَ مَوْتِهِ بَبِدَنِهِ اَوْ مالِهِ حَتَى يَتَوَفَّرَ حَظُّهُ فى دَوْلَةِ الْحَقّ. [بحارالانوار، ج 6، ص 57.]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: هر مؤمنى كه در حـكومت باطل به رفـاه برسد، قبل از مرگ گرفتارى جانى يا مالى پيدا مى كند تـا سـهم او در دولت حـق كاهش نيـابد و كامـل از آن بهـره مـند گـردد.
بــاغ قـبر
۴۰ وَ قالَ عَلِيُّ بنُ الحُسَينِ عليهم السلام: اِنَّ الْقَبْرَ رَوْضَةٌ مِنْ رِياضِ الجَنَّةِ اَوْ حُفَـرةٌ مِنْ حُفَـرِ النّـيران. [بحارالانوار، ج 6، ص 214.]
امام سجاد عليه السلام فرمود: هـمانا قـبر بـاغى از باغـهاى بهشـت يا گودالى از گودالهاى آتش جهنم است.
