مقدمه
«يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَىِ اللّه ِ وَرَسُولِه وَاتَّقُوااللّه َ إِنَّ اللّه َ سَمِيعٌ عَلِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لاتَرْفَعُوا أَصْواتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِىِّ وَلاتَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تَشْعُرُونَ»[ حجرات: 1 و 2]
اى كسانى كه ايمان آورده ايد. چيزى را بر خدا و رسولش مقدّم نشمريد (وپيشى نگيريد) وتقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند شنوا و داناست. اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صداى خود را فراتر از صداى پيامبر نكنيد، و در برابر او بلند سخن مگوئيد (و داد و فرياد نزنيد) آن گونه كه بعضى از شما در برابر بعضى بلند صدا مى كنند. مبادا اعمال شما (بخاطر بى ادبى ها) نابود گردد در حالى كه نمى دانيد.
مولوى:
از خدا جوييم توفيق ادب بى ادب محروم ماند از لطف ربّ
بى ادب تنها نه خود را داشت بدبلكه آتش در همه آفاق زد
«ادب» چه واژه شيرين و دلپذيرى است، چه كلمه نشاط آور و زيبايى است، چه لفظ دلنشين و دوست داشتنى است، كلمه اى كه همه دوست دارند معنى و مفهوم آن را در همه جا و همه كس شاهد باشند، و در همه رفتار و كردارها نمايان گردد، و همه مجسمه آن معنى و مفهوم باشند.
شايد هيچ واژه اى باندازه آن مورد توافق و خواست همه انسانها نباشد بطورى كه همه انسانها و ملّتها با هر دين و مرامى كه باشند از كوچك و بزرگ آن را بپسندند و به آن عشق بورزند، و دوست داشته باشند هم خود به آن آراسته باشند هم ديگران، آرى موضوعى كه همه آرزوى آن را دارند و با تمام وجود به آن عشق مى ورزند.
اما سئوال اين است چرا اين واژه با اينكه اين قدر مورد خواست و علاقه همه اقشار است تا اين حدّ مورد بى مهرى قرار گرفته و مى گيرد، با اينكه اگر در زندگى فردى و اجتماعى حضور جدّى پيدا كند زندگى را شيرين و زيبا و پر معنى و اميد بخش و سعادتمند مى سازد و انسانها به هم نزديك شده و محبت ها و علاقه ها بين انسانها چند برابر مى شود.
پس چرا با اين همه آثار خوب و فراوان و جايگاه ارزشمند كمتر از آن سخن گفته مى شود و كمتر در مورد آن نوشته مى شود.
ممكن است رمز همه اين بى مهرى ها اين باشد كه همه فكر مى كنند خوبى و جايگاه آن براى همه روشن و واضح است و سخن گفتن و نوشتن در مورد ادب پرداختن به امور بديهى و وقت تلف كردن است و اگر كسى به آن بپردازد توجهى به او و سخنان او نمى شود، زيرا همه بر اين باورند كه ادب خوب است و همه بايد در مقابل خالق هستى و همه انسانها بلكه همه موجودات كه مخلوقات او هستند ادب را پيشه خود سازند چون شخصيّت انسانى انسان به مؤدّب بودن او سفارش مى كند علاوه بر اينك خالق جهان و همه انسانها آنرا براى انسان شايسته و لازم مى دانند.اما بايد پذيرفت و باور كرد كه سخن گفتن و نوشتن در مورد آن گرچه براى يادآورى و بيان جوانب و موارد مختلف آن و اهميت ويژه آن در شيرين كردن زندگى دنيوى و اُخروى در حدّى كه نياز است مناسب بلكه ضرورى است، بويژه آنكه مى بينيم در ضمن آيات قرآن و سخنان اهل بيت عليهم السلام ابعاد تازه اى از معنى و مفهوم و نمونه هاى زيبايى از ادب اسلامى بيان شده است.
از اينرو براى استفاده بيشتر از فرهنگ غنى اهل بيت عصمت و طهارت چهل درّ گرانبها را برگزيديم به اميد آنكه بتوانيم آنها را فراگرفته و در زندگى فردى و اجتماعى به خوبى پياده كنيم و خود و جامعه را بسوى جامعه اى پر از محبت و صفا و صميمت سوق داده و زندگى ايده آل و خداپسندانه داشته باشيم.
محمود شريفى
بيست و دوّم ارديبهشت ماه ۱۳۸۵
فصـل اول:
اهميّت و جايگاه ادب در فرهنگ اهل بيت عليهم‌السلام
ميراث جاودان
۱ قالَ أبوُ عَبْدِ اللّه عليه السلام: إنَّ خَيْرَ ماوَرَّثَ الآباءُ لِأبنائِهمْ ألأدَبُ لاَالْمالُ، فَإنَّ الْمالَ يَذْهَبُ وَ الْأدَبُ يَبْقى. [ كافى 8: 150 ح 132]
امام صادق عليه السلامفرمود: بهترين چيزى كه پدران براى فرزندان خود به ارث مى گذارند، ادب است نه مال، زيرا مال از بين مى رود و ادب باقى مى ماند.
وظيفه والـدين
۲ قالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: أكْرِمُوا أوْلادَكُمْ وَ أحْسِنُوا أدَبَهُمْ يُغْفَرْلَكُمْ. [ جامع الاخبار 393 و مكارم الاخلاق: 222]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: فرزندان خود را احترام كنيد وآنان را نيكو ادب كنيد تا آمرزيده شويد.
برترين هـديه
۳ قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: ما نَحَلَ والِدٌ وَلَدَهُ أفْضَلُ مِنْ أدَبٍ حَسَنٍ [ كنز العمال 16: 456 ح 45411]
رسول گرامى صلي الله عليه و آلهفرمود: هيچ پدرى هديه اى بهتر از ادب نيكو به فرزندش نداده است.
شيـعه محـبوب ائمه عليه‌السلام
۴ قـالَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عليهماالسلام: إنّا لَنُحِبُّ مِنْ شيعَتِنا مَنْ كانَ عاقِلاً، فَهيماً، فَقيهاً، حَليماً، أديباً، مُدارياً، صَبُوراً، صَدُوقاً [ مستدرك الوسائل 11: 190 ح 11]
امام صادق عليه السلامفرمود: ما از شيعيان خود كسى را كه عاقل، فهميده، آگاه، بردبار، با ادب، سازگار، صبور و راستگو باشد دوست داريم.
همدمى به نـام ادب
۵ رُوِىَ عَنْ أميرِالْمُؤْمنينَ عليه السلام، أوصْى وَلَدَهُ الْحَسَنَ، فَقالَ: يا بُنَىَّ، إحْرِزْ حَظَّكَ مِنَ الْأدَبِ وَ فَرِّغْ لَهُ قَلْبَكَ، فَإنَّهُ أعْظَمُ مِنْ أنْ تُخالِطَهُ دَنَسٌ، وَ اعْلَمْ أنَّكَ إنْ أعْوَزْتَ غَنَيْتَ بِهِ، وَ إنْ إغْتَرَبْتَ كانَ لَكَ الصّاحِبُ الَّذى لاوَحْشَةَ مَعَهُ. [ اعلام الدين: 84]
اميرمؤمنان عليه السلام در وصيتى به فرزندش امام حسن عليه السلامفرمود: پسرم، بهره ات را از ادب غنيمت بدار، و قلب خود را براى آن آزاد گردان، زيرا قلب بالاتر از اين است كه به آلودگى بياميزى، و بدان كه اگر كمبودى داشته باشى به وسيله ادب بى نياز مى شوى، و اگر غريب و تنها باشى ادب دوست و همراه تو خواهد بود كه با وجود آن وحشتى نخواهد بود.
سـكوت مـؤدب
۶ قـالَ الْباقِرُ عليه السلام: صَمْتُ الْأديبِ عِنْدَاللّه ِ أفْضَلُ مِنْ تَسْبيحِ الْجاهِلِ [ اعلام الدين: 96]
امام باقر عليه السلام فرمود: سكوت انسان باادب دردرگاه الهى برتر ازتسبيح گفتن نادان است.
شـيطان و ادب
۷ قـالَ الصّادِقُ عليه السلام: إنَّ الشَّيطانَ لَيَطْمَعُ فى عالِمٍ بِغَيْرِ أدَبٍ، أكْثَرَ مِنْ طَمَعِهِ فىعالِمٍ بِأدَبٍ، فَتَأدَّبُوا وَ إلاّ فَأنْتُمْ اَعْرابُ [ اعلام الدين: 96]
امام صادق عليه السلامفرمود: طمع شيطان در دانشمند بى ادب بيشتر است از طمع او در دانشمندِ مؤدب بنابراين مؤدّب شويد و گرنه باديه نشينان خواهيد بود.
مـايه شـرافت
۸ قـالَ علىٌّ عليه السلام: ألْأدَبُ يُغْنى عَنِ الْحَسَبِ [ اعلام الدين: 84]
امام على عليه السلام فرمود: ادب انسان را از حسب و نسب بى نياز مى كند. (يعنى خودش مايه شرافت است).
نشـانه‌هاى مـؤمن
۹ قـالَ علىٌّ عليه السلام: ألْمُؤْ مِنُ يَكُونُ صادِقاً فى الدُّنْيا... وَ حَرَكَتُهُ بِالْأدَبِ و كلامُهُ بِالنَّصيحَةِ وَ مَوْعِظَتُهُ بِالرِّفْقِ، لايخافُ اِلاَّ اللّه َ [ جامع الاخبار :215 ح 532]
امام على عليه السلام فرمود: مؤمن در دنيا صادق است، و حركت او مؤدّبانه است و سخنش همراه با خير خواهى است و پندش نرم و آرام است، و از كسى جز خدا نمى ترسد.
زينـت عـقل
۱۰ قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: ... حُسْنُ الْأدَبِ زينـَةُ الْعَقـْلِ [ جامع الاخبار: 337 ح 947]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: ادب نيـكو زينت عـقل است.
اهميّت علم و ادب
۱۱ قـالَ أميرُالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: يا مُؤْمِنُ إنَّ هذَا الْعِلْمَ وَ الْأدَبَ ثَمَنُ نَفْسِكَ فَاجْتَهِد فى تَعَلُّمِهِما فَما يَزيدُ مِنْ عِلْمِكَ وَ أدَبِكَ يَزيدُ فى ثَمَنِكَ وَ قَدْرِكَ فَإنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدى إلى رَبِّكَ وَبِالْأدَبِ تُحْسِنُ خِدْمَةُ رَبِّكَ وَ بِأدَبِ الْخِدْمَةِ يَسْتَوجِبُ الْعَبْدُ وِلايَتَهُ وَ قُرْبَهُ فَاقْبـَلِ النـَّصيحَةَ كَىْ تَنْجُو مِنْ الْعـَذابِ. [ مشكاة الانوار: 135 و روضة الواعظين: 11]
مولاى متقيان فرمود: اى مؤمن! علم و ادب قيمت و بهاى توست، پس در بدست آوردن آنها تلاش كن، هر چه علم و ادب تو زيادتر گردد ارزش و عظمت تو بيشتر مى شود، توسط علم و آگاهى به طرف خدا راهنمايى مى شوى و بواسطه ادب بهتر مى توانى در خدمت پروردگارت قرار گيرى و بنده بواسطه ادب خدمت مى تواند ولايت و قرب الهى را به دست آورد، پس نصيحت را بپذير تا از عذاب الهى نجات يابى.
عوامل آقايى
۱۲ عَنِ الصّادِقِ عليه السلام: اَرْبَعُ خِصالٍ يَسُودُ بِهَا الْمَرْءُ: ألْعِفَّةُ وَالْأَدَبُ وَالْجُودُ وَالْعَقْلُ [ الاختصاص: 244]
امام صادق عليه السلامفرمود: چهار خصـلت است كه انسان بواسطه آنها آقايى پيدا مى كنـد: عفّت، ادب، سخاوت و خرد.
حرص ادب
۱۳ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: مَنْ كَلِفَ بِالْأدَبِ قَلَّتْ مساويهِ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5091]
از امام على عليه السلام نقل شده كه فرمود: هر كه به ادب حريص باشد بديـهاى او كم خـواهـد شد.
رمز كمال
۱۴ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: اَلْأدَبُ كَمـالُ الرَّجـُلِ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5073]
على عليه السلام فرمود: ادب مايه كمال مـرد است.
خـصلت نيـك
۱۵ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: اَلْأدَبُ اَحْسَنُ سَجِيَّةٍ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5072]
على عليه السلام فرمود: ادب نيكوترين اخلاق است.
نيـاز به ادب
۱۶ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: إنَّ النّاسَ اِلى صَالِحِ الْأدَبِ اَحْوَجُ مِنْهُمْ اِلىَ الْفِضَّةِ وَالذَّهَبِ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5080]
از على عليه السلام نقل شده است: مـردم به ادبِ شايسـته،بيش از طلا و نقره نيازمندند.
رابطه ادب و اخلاق
۱۷ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: ثَمَرَةُ الْأدَبِ حُسْنُ الْخُلْقِ [ تصنيف غرر الحكم: 5084]
امام على عليه السلام فرمود:: ميوه ادب، خوش اخلاقى است.
جايگاه ادب
۱۸ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام أنـَّه قالَ فىوَصيَّتِهِ لِلْحَسَنِ عليه السلام: ألْأدَبُ هُوَ لِقاحُ الْعَقْلِ وَ ذَكاءُ الْقَلْبِ وَ زينَةُ الْلِّسانِ وَ دَليلُ الرَّجُلِ عَلى مَكارِمِ الْأخْلاقِ. وَ مَا الاْءنْسانُ لَوْلا الْأدَبِ إلاّ بَهيمَةٌ، لِلّهِ دَرِّ الْأدَبِ، إنَّهُ يَسُودُ غَيْرَالسَّيِّدِ، فَاطْلُبْهُ وَاكْسِبْهُ تَكْتَسِبُ الْقَدْرَ وَالْمالَ، مَنْ طَلِبَهُ صالَ بِهِ وَمَنْ تَرَكَه صيلَ عَلَيْهِ… [ اعلام الدين: 84]
حضرت امير عليه السلام در وصيت به امام حسن عليه السلامفرمود: ادب، مايه بارورى عقل و تزكيه قلب و زينت زبان و راهنماى انسان به اخلاق پسنديده است، اگر ادب همراه انسان نباشد او حيوانى رها شده بيش نيست، خداوند به ادب خير دهد كوچك را آقايى مى بخشد، پس در جستجوى ادب باش تا شخصيت وثروت بدست آورى، هركس پى ادب باشد به وسيله آن چيره مى شود كسى كه آن را رها كند بر او چيره مى شوند و حمله مى آورند.
فصـل دوم:
معنى و مفهوم ادب
ادب الهى
۱۹ قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: ألْقُرْآنُ مَأدَبَةُ اللّه ِ فَتَعَلَّمُوا مَأدَبَتَهُ مَا اسْتـَطَعْتُمْ، إنَّ هذا الْقُرْآنَ هُوَ حَبْلُ اللّه ِ، وَهُوَ النُّورُ الْمُبينُ، وَالشِّفاءٌ النّافِعُ فَاقْرَؤُوهُ… [ جامع الاخبار 114: ح 200]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: قرآن مركز تربيت الهى است پس درحدّ توان ادب آن را بياموزيد، اين قرآن ريسمان الهى و نور نمايان و مايه شفاى مفيد است، پس آن را بخوانيد... .
ادب در منطق امام حسين عليه‌السلام
۲۰ سُئِلُ الاْءمامُ الْحُسَيْنُ [ عليه السلام] عَنِ الْأدَبِ فَقالَ: هُوَ أنْ تَخَرُجَ مِنْ بَيْتِكَ، فَلاتَلْقى أحَداً إلاّ رَأيْتَ لَهُ الْفَضْلَ عَلَيْكَ. [ موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السلام: 750 ح 90]
از امام حسين عليه السلام سؤال شد: ادب چيست؟ امام فرمود: ادب آن است كه از خانه خود كه بيرون مى روى، با هيچ كس بر خورد نكنى جز آنكه او را برتر و بهتر از خود ببينى.
زيباتـرين ادب
۲۱ عَنْْ عَلىٍّ عليه السلام: اَحْسَنُ الاْدابِ ما كَفَّكَ عَنِ الْمَحارِمِ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5079]
از امام على عليه السلام آمده است: نيـكوتـريـن ادب، آن است كه تو را از گناهان باز دارد. (يعنى در مقابل خـدا مـؤدب بـاشى)
برتـرين ادب
۲۲ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: أفْضَلُ الْأدَبِ اَنْ يَقِفَ الاْءنْسانُ عِنْدَ حَدِّهِ وَ لايَتَعَدّى قَدْرَهُ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5078]
از اميرالمؤمنين عليه السلام نقل شده كه فرمود: برترين ادب اين است كه انسان در حدّ و مرز خود بايستيد و از اندازه خويش تجاوز نكند.
روش مـؤدب شدن
۲۳ عَنْ الاْءمامِ الْحَسْن الْعَسْكَرى عليه السلام: كَفـاكَ أدَبـاً لِنَفْسِـكَ تَجَنُّبُكَ ما تَكْرَهُ مِنْ غَيْرِكَ [ الانوار البهيه: 319]
امام عسكرى عليه السلامفرمود: در ادب خودت همين كافى است كه از آنچه از ديگران نمى پسندى اجتناب كنى.
ادب كردن خـويش
۲۴ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: أفْضَلُ الْأدَبِ ما بَدَأْتَ بِهِ نَفْسَكَ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5077]
از امام على عليه السلام آمده است: بهترين ادب آن است كه از خودت شروع كنى.
ادب و جـوانمردى
۲۵ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام: أفْضَلُ الْأدَبِ حِفْظُ الْمُرُوَّةِ [ تصنيف غرر الحكم: 247 ح 5076]
على عليه السلام فرمود: بـاارزش تـرين ادب حفظ جوانمردى است.
فصـل سوم:
جلوه‌هايى از ادب
پيروى از پروردگار
۲۶ قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله: إنَّ الْمُـؤْمِنَ يـَأْخـُذُ بِـأدَبِ اللّه ِ عز و جل إذا وَسِعَ عَلَيْهِ إِتَّسَعَ وَ إذا أمْسَكَ عَلَيْهِ أمْسَكَ [ كافى ج 4: ص 12]
رسول خدا صلي الله عليه و آلهفرمود: مؤمن ادب الهى را به كار مى گيرد: هنگامى كه خدا به او گشايش دهد او هم توسعه مى دهد و زمانى كه خدا از او باز داشت، او هم مراعات و امساك مى كند.
ادب پيـامبر صلى‌الله‌عليه‌و‌آله و امـام عليهم‌السلام
۲۷ قـالَ عَلىُّ بْنُ الْحُسَيْنُ عليه السلام: مَرِضْتُ مَرَضاً شَديداً فَقالَ لى أبى عليه السلام ما تَشْتَهى؟ فَقُلْتُ: أشْتَهى أنْ أكُونَ مِمَّنْ لا أقْتَرِحُ عَلَى اللّه ِ ربِّى ما يُدَّبِرُهُ لى. فَقالَ لى: أحْسَنْتَ ضاهَيْتَ إبْراهيمَ الخَليلَ صَلَواتُ اللّه ِ عَلَيْهِ حَيْثُ قالَ جَبْرَئيِلُ عليه السلامهَلْ مِنْ حاجَةٍ؟ فَقالَ: لا أقْتَرِحُ عَلى ربِّى، بَلى حَسْبِىَ اللّه ُ وَ نِعْمَ الْوَكيلُ. [ بحارالانوار 46: 67]
امام زين العابدين عليه السلام فرمود: بيمارى شديدى پيدا كردم پدرم فرمود: چه ميل دارى؟ گفتم: ميل دارم از جمله كسانى باشم كه در مقابل آنچه پروردگارم براى من در نظر گرفته چيزى را پيشنهاد نكنم (يعنى به انتخاب او راضى باشم) پدرم فرمود: آفرين برتو كه شبيه ابراهيم خليل عليه السلامهستى كه هنگامى كه جبرئيل عليه السلام (در حالى كه او در ميان آتش بود) گفت: چه نيازى دارى؟ ابراهيم عليه السلامفرمود: چيزى به پروردگارم پيشنهاد نمى كنم اوخودش مرا كافى است وبهترين وكيل است.
ادب ائمـه عليهم‌السلام
۲۸ جاءَتْ جارِيَةٌ لِلْحَسَنِ عليه السلام بِطاقَ رَيْحانٍ فَقالَ لَها: أنْتِ حُرٌّ لِوَجْهِ اللّه ِ، فَقيلَ لَهُ فى ذلِكَ فَقالَ: أدَّبَنَا اللّه ُ تَعالى فَقالَ: «إذا حُييّتُمْ...الآية» وَ كانَ اَحْسَنُ مِنْها إعْتاقُها [ بحارالانوار 84:273]
كنيزى شاخه گلى براى امام حسن عليه السلامآورد، امام بزرگوار فرمود: تو در راه خدا آزاد شدى، گفته شد چرا در مقابل يك شاخه گل او را آزاد كردى؟ فرمود: خداوند ما را تربيت و ادب آموخته است كه فرمود: هنگامى كه بشما هديه اى داده شد شما بهتر از آن را هديه بدهيد وهديه بهتر آزادى او بود.
ادب در زندگى
۲۹ امام حسن عليه السلام رَأيْتُ الْحَسَنَ بْنَ عَلىٍّ عليهماالسلام يَأْكُلُ وَبَيْنَ يَدَيْهِ كَلْبٌ، كُلَّما أكَلَ لُقْمةً طَرَحَ لِلْكَلْبِ مِثْلَها فَقُلْتُ لَهُ: يَابْنَ رَسُولِ اللّه ِ ألا أرْجِمُ هذَا الْكَلْبَ عَنْ طَعامِكَ؟ قالَ: دَعْهُ إنّى لَأسْتَحْيىَ مِنَ اللّه ِ عز و جل أنْ يَكُونَ ذُورُوحٍ يَنْظُرُ فى وَجْهِى وَ أنَا آكُلُ ثمَّ لا اُطْعِمُهُ. [ بحارالانوار 43: 353 ح 29]
امام حسن عليه السلام راوى گويد: امام حسن عليه السلام را ديدم كه غذا مى خورد و مقابلش هم سگى بود، امام بزرگوار هر لقمه اى را كه ميل مى فرمود، لقمه اى هم براى آن حيوان مى انداخت، گفتم: اى فرزند رسول خدا آيا اجازه مى فرماييد كه اين سگ را از غذاى شما دور كنم؟ فرمود: آن را رها كن زيرا من از خدا شرم مى كنم كه جان دارى به صورت من نگاه كند و من بخورم و به آن غذا ندهم.
ادب حسـنين عليهماالسلام
۳۰ عَنْ عَلىٍّ عليه السلام قـالَ: كانَ الْحَسَنُ فىحَياهِ رَسُولِ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهيَدْعُونىأبَاالْحُسَيْنِ وَكانَ الْحُسَيْنُ يَدْعُونى أَبَاالْحَسَنِ، وَ يَدْعُوان رَسُولَ اللّه صلي الله عليه و آله أباهُما، فَلَمّا تُوُفّىَّ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله دَعَوانى بِأبيهِما [ موسوعة كلمات الامام الحسين عليه السلام 40: ح 29]
اميرالمؤمنين عليه السلام فرمود: امام حسن در زمان حيات رسول خدا صلي الله عليه و آله مرا اباالحسين صدا مى كرد و امام حسين مرا أباالحسن مى خواند و آن دو پيامبر را پدر خطاب مى كردند، هنگامى كه رسول خدا صلي الله عليه و آله از دنيا رفت آنان مرا پدر صدا كردند.
ادب در زندگى امام حسين عليه‌السلام
۳۱ عَنِ الْباقِرِ عليه السلام: ما تَكَلَّمَ الْحُسَيْنُ عليه السلام بَيْنَ يَدَىِ الْحَسَنِ عليه السلام إعْظاماً لَهُ، وَلاتَكَلَّمَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفيَّةِ بَيْنَ يَدَىِ الْحُسَيْنِ عليه السلامإعْظاماً. [ بحارالانوار 43: 319]
امام باقر عليه السلام فرمود: امام حسين عليه السلام به احترام امام حسن عليه السلام در حضور او هيچ وقت لب به سخن نمى گشود، همينطور برادرش محمد حنفيّه هم با وجود امام حسين عليه السلام به احترام او در حضورش سخن نمى گفت.
ادب در خـدمت به مردم
۳۲ روي عن: كانَ [زَيْنُ الْعابِدين] عليه السلام يَمُّرُ عَلَى الْمَدَرَةِ فى وَسَطِ الطَّريقِ فَيَنْزِلُ عَنْ دابَّتِهِ حَتِّى يُنَحيّها بِيَدِهِ عَنِ الطَّريقِ. [عوالم العلوم 18: 140 ح 3]
نقل شده است: امام سجاد عليه السلام در بين راه كه به كلوخى برمى خورد، از مركب خويش پياده مى شد و با دست مباركش آن را از بين راه كنار مى زد.
ادب امـام چهارم عليه‌السلام
۳۳ عَنْ أبى عَبْدَاللّه عليه السلام: لَقَدْ سافَرَ عَلىُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليه السلام عَلى راحِلَةٍ عَشْرَ حِجَجٍ ما قَرَعَها بِسَوْطٍ [ محاسن برقى: 361 ح 92]
امام صادق عليه السلام فرمود: امام زين العابدين عليه السلام ده بار با مركبى به حجّ مشرف شد و هيچ تازيانه به آن حيوان نزد.
ادب در نمــاز
۳۴ قـالَ] الرِّضا] عليه السلام: سُئِلَ بَعْضُ الْعُلَماءِ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ عليهم السلام فَقِيلَ لَهُ... : ما أدَبُ الصَّلاةِ؟ قالَ: حُضُورُ الْقَلْبِ، وَ اِفْراغُ الْجَوارِحِ، وَ ذُلُّ الْمَقامِ بَينَ يَدَىِ اللّه ِ تَبارَكَ وَ تَعالى وَ يَجْعَلُ الْجَنَّةَ عَنْ يَميِنهِ وَالنّارَ يَراها عَنْ يَسارِهِ، وَ الصِّراطَ بَيْنَ يَدَيْهِ، وَاللّه َ اَمامَهُ [ بحارالانوار 84: 246 ح 37]
از امام رضا عليه السلام نقل شده كه فرمود: از بعضى از عالمان آل محمّد صلي الله عليه و آله يعنى ائمه عليهم السلام سؤال شد كه ادب نماز چيست؟ فرمود: حضور قلب، فارغ بودن اعضا، خوار و ذليل ايستادن در مقابل پروردگار بزرگ، بهشت را طرف راست و جهنم را در طرف چپ خود ببيند و صراط را در مقابلش و خدا را جلوى خودش در نظر بگيرد.
ادب سـر سـفره
۳۵ قـالَ رَسُولُ اللّه ِ صلي الله عليه و آله فىِ الْوَصيَّةِ لِعَلىٍّ عليه السلام: يا عَلىُّ، إثْنَتا عَشْرَةَ خَصْلَةٍ يَنْبَغى لِلْمُسْلِمِ اَنْ يَتَعَلَّمَها عَلَى الْمائِدَةِ: اَرْبَعُ خِصالٍ مِنْها فَريضَةٌ، وَ أرْبَعٌ مِنْها سُنَّةٌ، و اَرْبَعٌ مِنْها أدَبٌ: فَاَمَّا الْفريضَةُ: فَالْمَعْرِفَةُ بِما يأْكُلُ، وَ التَّسْمِيَةُ، وَ الشُّكْرُ، و الرِّضى. وَ اَمَّا السُّنَةُ: فَالْجُلُوسُ عَلَى الرِّجْلِ الْيُسْرى، وَالْأكْلُ بِثَلاثِ أصابِعٍ، و اَنْ يَأْكُلَ مِمايَليهِ، وَ مَصُّ الْأصابِعِ، وَ أمَّا الْأدَبُ: فَتَصْغيرُ الْلُّقْمَةِ، وَ الْمَضْغُ الشَّديدُ، وَ قِلَّةُ النَّظَرِ فى وُجُوهِ النّاسِ وَ غَسْلُ الْيَدَيْنِ [ جامع الاخبار 503 ح 1390]
رسول اكرم صلي الله عليه و آله در وصيتى به على عليه السلام فرمود: اى على، شايسته است مسلمان دوازده خصلت را در مورد سفره غذا بياموزد كه چهارتا از آنها واجب است، و چهارتا مستحب است و چهارتا از آنها ادب است. اما واجبات سفره عبارت است:
۱ ـ شناخت غذا (كه از كيست و چگونه بدست آمده)
۲ ـ نام خدا بردن
۳ ـ سپاسگزارى
۴ ـ رضا
اما مستحبات آن عبارتند:
۱ ـ روى پاى چپ نشستن
۲ ـ با سه انگشت خـوردن
۳ ـ از جلوى خـود غذا برداشتن و خـوردن
۴ ـ تميز كردن انگشتان
و اما ادب سفره:
۱ ـ لقمه را كوچك برداشتن
۲ ـ خوب و زياد جويدن
۳ ـ كم نگاه كردن به صورت ديگران
۴ ـ شستن دستها.
ادب در عطـسه
۳۶ عَنْ أميرِالْمُؤْمِنينَ عليه السلام: إذا عَطَسَ أحَدُكُمْ قُولُوا: «يَرْحَمَكُمُ اللّه ُ»، وَ يَقُولُ هُوَ «يَغْفِرِاللّه ُ لَكُمْ وَ يَرَحَمْكُمْ،» قالَ اللّه ُ تَعالى: «وَ إذا حُيّيتُمْ...» الآيه. [ بحارالانوار 84: 273]
اميرمؤمنان عليه السلام فرمود: هنگامى كه كسى عطسه كرد، به او بگوئيد: يرحمكم اللّه يعنى خدا شما را مورد لطف و عنايت قرار دهد، و او بگويد: خداوند شما را ببخشد و مورد لطف قرار دهد زيرا خداوند فرمود: هنگامى كه به شما هديه اى داده شد شما هم هديه اى بهتر به او بدهيد.
ادب عـلمى
۳۷ عَنْ الصّادِقِ عليه السلام قالَ: مَنْ لَهُ أدَبٌ فَعَلَيْهِ أنْ يَتَثَبَّتَ فيما يَعْلَمُ، وَ مِنَ الْوَرَعِ أنْْ لا يَقـُولَ ما لا يَعْـلَمْ [ مستدرك الوسائل 17: 250 ح 23]
امام صادق عليه السلام فرمود: كسى كه ادب دارد بايد در معلومات خود تحقيق و كاوش كند و اقتضاى ورع وپرهيزگارى اين است كه آنچه را نمى داند نگويد.
فصـل چهارم:
اقسام بى‌ادبى‌ها وتأديب بى‌ادبان
شـادى بى‌ادبانه
۳۸ قـالَ الاْءمامُ أبُو مُحَمَّدٍ الْعَسْكَرىّ عليه السلام: لَيْسَ مِنَ الْأدَبِ إِظْهارُ الْفَرَحِ عِنْدَ الْمَحْزُونِ [ تحف العقول: 784]
امام عسكرى عليه السلام فرمود: شادمانى كردن پيش اندوهناك، از ادب بـه دور اسـت.
ادب هـمراه بصيرت
۳۹ قـالَ أبُو عَبْدِاللّه ِ وَ أبُو جَعْفَرٍ عليهماالسلام: لَوْ اُتيتُ بِشابٍّ مِنْ شَبابِ الشّيعَةِ لايَتَفَقَّهُ لَأدَّبْتُهُ وَقالَ: كانَ أبُوجَعْفَرٍ عليه السلام يَقُولُ: تَفَقَهُّوا وَ إلاّ فَأَنْتُمْ أعْرابٌ [ بحار 1: 214 ح 16]
امام صادق و امام باقر عليهماالسلام فرمودند: اگر جوانى از جوانان شيعه پيش من آورده شود كه دين شناس نيست او را ادب خواهم كرد. و امام باقر عليه السلام مى فرمود: در پى آگاهى و بصيرت باشيد و گرنه شما از باديه نشينان خواهيد بود.
جوينده يابنده است
۴۰ عَنْ أبى هاشِمِ الجَعْفَرى قـالَ: كُنّا عِنْدَ الرِّضا عليه السلام، فَتَذاكَرْنا الْعَقْلَ وَ الْأدَبَ فَقالَ: يا أبا هاشمٍ اَلْعَقْلُ حِباءٌ مِنَ اللّه ِ وَ الْأدَبُ كُلْفَةٌ، فَمَنْ تَكَلَّفَ الْأدَبَ قَدَرَ عَلَيْهِ، وَ مَنْ تَكَلَّف الْعَقْلَ لَمْ يَزِدْ بِذلِكَ إلاّ جَهْلاً. [ كافى 1: 23 ح 18]
ابو هاشم جعفرى گويد: خدمت امام رضا عليه السلام بوديم، صحبت از عقل و ادب شد، امام عليه السلام فرمود: خرد هديه اى از خداوند است و ادب زحمت است (و به دست آوردنى). پس هركس در راه ادب زحمت بكشد به آن دست مى يابد، ولى كسى كه در مورد افزايش عقل خود را به زحمت اندازد جز نادانى چيزى عايدش نمى شود.
