برداشت های قرآنی حضرت امام

امام، تجسم اعمال را در درس اخلاق و مباحث علمی، علاوه بر جنبه برهانی، بیشتر از قرآن استفاده می کرد. حاصل این بحث این است که اعمال ما در خارج، در نفس ما تأثیر می گذارد. طاعات ما ملکه ای را در ما ایجاد می کند، و این ملکات، در قالب صور مثالی، در برزخ و در عالم آخرت قرین انسان است. این صور، گاهی بهیّه بوده و لذت بخش است، و گاهی نیز زجرآور بوده و موجب رنج عاصیان و گنه کاران می شود.برداشت های قرآنی حضرت امام
متن حاضر بیانات آیت الله سبحانی است که در همایش اندیشه های قرآنی امام خمینی (س) ارائه شده است.

قال الله الحکیم فی محکم کتابه الکریم: أعوذ بالله من الشیطان الرجیم:

ثُمَّ أوْرَثْنَا الْکِتابَ الّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللهِ ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ.[1]

برای حقیر، کمال افتخار است که در این همایش که به عنوان تبیین اندیشه های قرآنی حضرت امام؛ منعقد شده است، و من هم یکی از خوشه چینان خرمن علم آن حضرت بودم، دیدگاه های قرآنی ایشان را به صورت موجز مطرح کنم. ابتداءً باید این مسأله را مطرح کرد که آیا قرآن نیاز به تفسیر دارد یا خیر؟ گروهی معتقدند: قرآن نیاز به تفسیر و تبیین ندارد و بر آیاتی تکیه می کنند که قرآن را بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ توصیف می کند. در آیات مختلف، قرآن، چنین توصیف شده است: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ اْلأمِینُ* عَلی قَلْبِکَ لِتَکُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ* بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ[2] حالا که عربی مبین است دیگر چه نیازی به تفسیر دارد؟

گروه دیگر معتقدند: قرآن بی نیاز از تفسیر نیست؛ زیرا قرآن، خود پیامبر گرامی را به عنوان مبیّن معرفی می کند؛ یعنی علاوه بر این که پیغمبر باید قرآن را بخواند، باید مبیّن هم باشد: وَ أنْزَلْنا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَ لَعَلّهُمْ یَتَفَکّرُونَ.[3] «لتقرأ علیهم» نفرمود، بلکه «لتبیّن» فرمود.

و آیه: بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ در مقابل سخنان کَهَنِه است. سخنان کاهنان در کتاب های سیره آمده است که عبارت بود از الفاظ نامفهوم، مسجع؛ سجع های پیش پا افتاده و گیج کننده. در حالی که قرآن می گوید، با این که آیات الهی در عِداد سخنان کاهنان نیست، ولی در عین حال به تبیین و تفسیر نیاز دارد؛ مثلاً: الآن، برای دانشگاه یا حوزه، کتاب های علمی به زبان فارسی مبین می نویسند، امّا آیا می شود از یک کتاب فیزیک، بدون استاد بهره گرفت؟ )بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ؛ یعنی سخن کَهَنه نیست، و دارای بیانی آشکار، فصیح و بلیغ است. در عین حالی که حقایقی را می رساند، ولی باید آن ها را تشریح کرد.

پس از این مقدمه کوتاه که خود در خور تفسیر و تفصیل است، به اندیشه های قرآنی حضرت امام می رسیم. برداشت های قرآنی ایشان را در 12 محور یادآور می شوم که برخی از این ها را شخصاً در مجالس خصوصی شنیده ام و قسمتی را نیز، در درس مطرح نموده اند.

محور اول: ایشان نزول قرآن را، واقع قرآن را، الفاظ موزون آن نمی دانستند؛ بلکه بر این مسأله تأکید داشتند که نزول قرآن و حقیقت آن، تنزل وجود است. قرآن، وجود عقلانی بسیطی دارد که در سیر نزولی خود، به وجود برزخی تنزل می یابد و در مرحله سوم هنگامی که به وسیله جبرئیل تنزل می کند، این حقایق، در صورت الفاظ فصیح و بلیغ، بر قلب پیغمبر اکرم(ص) وارد می شود. این، حقیقت وحی است.

آن که در عالم بالا است، آن حقیقت والا وَکِتابٍ مَسْطُورٍ،[4] دست ما کوتاه و خرما بر نخیل. اما پس از نزول، وجود برزخی پیدا می کند و در مرحله نازل تر، وجود حسی می یابد. البته این یک نظریه ای است که قبل از ایشان هم در اسفار آمده است.

محور دوم: ایشان نظریه معتزله درباره متکلم بودن خدا را که یکی از صفات خدا است، رد می کرد. معتزله معتقدند: متکلم بودن خدا به این است که این اصوات و الفاظ قرآنی را ـ در حجری یا شجری، نسبت به تورات ـ بر قلب پیامبر اکرم(ص) نازل می کند. اما امام می فرماید: این مسأله تدرّج که در قرآن نازل است، نمی تواند محور متکلم بودن خدا باشد؛ چون متکلم بودن، صفت ذات است[5] و تدرّج، در عالم حس است و شیء متدرّج نمی تواند، مباشرتاً، فعل الهی باشد. خدا از حرکت و تدرّج و مسائل مشابه، منزه است. این طبعاً به وسیله جنود الهی که همان جبرئیل امین است، بر قلب پیامبر نازل می شود و این ملاک تکلم نیست. ملاک تکلم چیز دیگری است.[6]

محور سوم: ایشان معتقد بودند: قرآن، بطونی دارد. هر کسی لایه ای را درک کرده و پرده ای را عقب زده است. اما این که فردی بتواند همه لایه ها و پرده ها را کنار بزند، محیط بر واقع قرآن بشود، تاکنون نیامده است و شاید هم امکان پذیر نباشد؛ چون این فعل خدا است و فعل خدا، دریایی ناپیدا کرانه است. احاطه بر این دریا، کار یک فرد غیر معصوم نیست، حتماً معصوم لازم دارد که همه پرده ها و بطن ها را درک کند. ایشان، آن روایاتی را که راجع به بطن قرآن است و این ها را تصحیح می کرد، واقع نما می دانست.

محور چهارم: در حالی که مکتب ایشان، جزمی بود و مسائل اصولی را به صورت جزمی مطرح می کرد، حتی در معارف برهانی نیز، جازم بود ولی در تفسیر هیچ گاه از مکتب جزم، پیروی نمی کرد. عباراتی چون «احتمال است» «شاید این باشد»، فراوان بر زبان امام جاری بود. در این جا مسأله شک و تردید نیست. درکش را قبول داشت اما در نهایت، نسبت به مراد واقعی آیات، تردید داشت و لذا کلمه شاید و لَعلَّ را به کار می برد. در تفسیر حمد نیز این مسأله را مؤکداً بیان می نمود.

محور پنجم: حضرت امام، در اخلاقیات، بر روایات تکیه می کرد، ولی در عقاید و معارف، بر قرآن و ادعیه. از خودشان شنیدم که فرمود: هنگامی که جلسه اخلاقی در فیضیه شروع کردم، خواستم کتاب احیاء العلوم غزالی را محور قرار دهم، یکی دو جلسه نگاه کردم، نپسندیدم. لذا به سراغ روایات ائمه معصومینG رفتم و اخلاقیات را از روی روایات، بیان کردم. کتاب اربعین حدیث خلاصه این درس های اخلاقی است که در سال 1358 قمری به اتمام رسید. ایشان، ابتدا حدیثی را مطرح کرده، سپس آن را شرح می کرد. اما در مسائل اعتقادی، بیشتر بر قرآن و ادعیه ای که از آقا علی بن الحسینH در اختیار است، تکیه می نمود.

ایشان، کراراً در مجلس درس، این حدیث را بیان می فرمود که:

روی عن علی بن الحسینH: «إنّ الله عزّ وجلّ علم أنّه یکون فی آخر الزمان أقوامٌ متعمّقون، فأنزل الله تعالی: )قل هو الله أحد وآیاتٌ من سورة حدید إلی قوله: )وهو علیم بذات الصُّدور».

و دعوت به تحقیق و تفصیل و تأمل در سوره اخلاص و حدید می کرد. در حقیقت عقاید و معارف، در 6 آیه سوره حدید به صورت واضح بیان شده است. و این آیه را فراوان می خواندند: هُوَ اْلأوَّلُ وَالآخِرُ وَالظّاهِرُ وَالْباطِنُ وَهُوَ بِکُلِّ شَیْءٍ عَلِیمٌ؛[7] و آن را تشریح می کردند.

محور ششم: امام می فرمودند: تسبیحات جهان، تسبیحات موجودات، جنبه رمزی ندارد، تشبیه نیست. واقعاً سراسر جهان، خدا را تسبیح گو است.[8]

ایشان معتقد بودند: در سراسر جهان؛ از عالم عقول گرفته تا عالم هیولا، سراسر علم و دانش و آگاهی است.[9]

امام، بر این حقیقت، از دو راه استدلال می کرد: عقلی و قرآنی. بر اساس دلیل عقلی، می فرمود: اگر در یک مرحله ای از مراحل وجود، کمالی پیدا شد، این کمال باید در تمام مراحل باشد؛ مثلاً آگاهی انسان باید در تمام مراحل وجود باشد؛ چرا که بر اثر وحدت حقیقت وجود، این آگاهی سیلان دارد. این کمال یا مربوط به وجود است یا عدم و یا ماهیت؛ عدم که چیزی نیست. ماهیت نیز کمال خود را از وجود می گیرد، پس این شعور مربوط به وجود است و وجود، حقیقت واحده است و باید با حفظ حقیقت واحده، اثر ویژه وجود حتی در مرحله خاک و جماد و درخت تجلّی داشته باشد.[10] بنابراین، تسبیح این ها آگاهانه است. امام، برخی آیات را بیشتر می خواند از جمله:

تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَاْلأرْضُ وَمَنْ فِیهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَیْء إِلا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً.[11]

بنابراین، از این آیه، سیلان علم را در تمام مراحل وجود؛ حتی مرحله جماد، استنباط و استفاده می کرد و برای همه موجودات نوعی شعور، درک و آگاهی البته در حد وجودشان، قائل بود؛ هرچه وجود کامل تر، آگاه تر و هرچه ناقص تر، آگاهی کمتر می شود.

محور هفتم: امام، تجسم اعمال را در درس اخلاق و مباحث علمی، علاوه بر جنبه برهانی، بیشتر از قرآن استفاده می کرد. حاصل این بحث این است که اعمال ما در خارج، در نفس ما تأثیر می گذارد. طاعات ما ملکه ای را در ما ایجاد می کند، و این ملکات، در قالب صور مثالی، در برزخ و در عالم آخرت قرین انسان است. این صور، گاهی بهیّه بوده و لذت بخش است، و گاهی نیز زجرآور بوده و موجب رنج عاصیان و گنه کاران می شود. آیات را تلاوت می کرد:

یَوُمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً؛[12]

یَوْمَ یُحْمی عَلَیْها فِی نارِ جَهَنَّمَ فَتُکْوی بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما کَنَزْتُمْ لأنْفُسِکُمْ.[13]

این طلا و نقره، تابع محیط خود، دو نوع واقعیت دارند:

در این جهان، به صورت طلاهای عقل بر و در جهان دیگر، به صورت آتش.

حضرت امام، در مباحث اخلاقی، آنچنان سخن می گفت که انسان، از دنیا سیر می شد. امام، در باب حضور اعمال در روز رستاخیز، این دو آیه را کراراً می خواندند:

یَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أنَّ بَیْنَها وَ بَیْنَهُ أمَداً بَعِیداً.[14]

عمل، دو وجود دارد؛ یک وجود دنیوی که به صورت نماز و روزه یا کارهای خلاف دیده می شود و وجود اخروی که انسان با دیدن آن یا خوشحال می شود یا بدحال.

آیه دوم که آن را بیش تر می خواند:

وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أحَداً.[15]

ایشان، حضور را از راه تجسم اعمال مطرح می کرد.

بخشی از این مطالب را در تهذیب الاُصول در بحث ثواب و عقاب که آیا مقدمه ثواب، عقاب دارد؟ آورده ام.

تجسم عمل نیز منحصر در کیفر و پاداش نیست. کیفر و پاداش، بخشی از تجسم اعمال است.

محور هشتم: اصولی ها درباره قصد الامر بحث های مفصلی دارند و می گویند آیا قصد الامر می تواند در متعلق امر اخذ شود یا نه؟ مثلاً بگوید: صل صلوة الظهر بقصد الامر. امام معتقد بود که: ما قصد الامر لازم نداریم. روح عبادت، قصد الامر نیست؛ روح عبادت، کار برای خدا است.[16] مدرک این مطلب را نیز، این آیه می دانست:

قُلْ إِنَّما أعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ أنْ تَقُومُوا للهِ مَثْنی وَ فُرادی ثُمَّ تَتَفَکّرُوا ما بِصاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّة.[17]

«قیام برای خدا و عمل برای خدا»؛ حقیقت عبادت، قصد الامر نیست؛ بلکه کار برای خدا ولو این که از امر خدا هم غفلت کند.

محور نهم: ایشان، در مسائل حرجی، برخلاف فقهای دیگر که معتقدند: اعمال حرجی، لزوم و وجوب را برمی دارد، اما مشروعیتش باقی است، معتقد بودند: عبادت حرجی، حرام است.[18] مستند این دلیل، یک آیه و یک روایت است. آیه اش این است: )وَما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ،[19] نفی جعل می کند، نفی تشریع می کند. می گوید من چنین چیزی را تشریع نکرده ام. ولی شما بر خدا تحمیل می کنید. مانند کسانی که وقتی پیامبر روزه را در سفر خورد، آن ها نخوردند و گفتند: «أفضل الأعمال أحمزها» و پیامبر نیز آن ها را گناهکار نامید «سمّاهم رسول الله عصاة».[20]

محور دهم: امام، در مسأله تحریف قرآن، فوق العاده حساس بود. و حتی کوچک ترین حدس و گمانی را در این زمینه نمی پذیرفت و معتقد بود، غیرت مسلمانان مانع از آن است که کسی بتواند در کیان مسلمین یعنی قرآن کریم کوچک ترین خدشه ای وارد کند و یا دست ببرد.

محور یازدهم: امام، تعدد قرائات را مجعول می دانست. در باب مسأله قرائت های قرآن، عده ای معتقدند: ما هفت قرائت مشهور و سه قرائت شاذ داریم و هر قاری نیز، دو راوی دارد (که موسوم به قراء سبعه یا عشره هستند. بنابراین با احتساب راویان آن ها، بیست روایت از قرآن وجود دارد).

ایشان می فرماید: قرآن یک روایت بیش نیست، آن هم همین است که میلیاردها مسلمان، در طول قرن های متمادی تلاوت کرده و می کنند. در روایت نیز آمده است که: «کتابٌ واحد نزل من عند واحد» قرائت واحده است. کثرت قرائات، نظر قراء و اجتهاد قاریان است. استدلال امام این بود که بر این قرائت ها، حجت و دلیل می تراشند. در حالی که اگر واقعاً این قرائت ها منتسب به پیغمبر اکرم(ص) باشد، احتجاج و اقامه دلیل نمی خواهد. اقامه دلیل، بدین جهت است که این ها دور از مبدأ فیض بودند، صحابه متفرق شدند، خطوط قرآنی، رسم الخط قرآنی، رسم الخطی بود که قابلیت قرائت های مختلف را داشت. لذا هر کسی به نحوی خوانده است. ولی آن قرائتی که به روایت حفص است و از طریق عاصم از علی بن ابی طالب(ع) به ما رسیده است، حقیقت قرآنی است و بس.[21]

محور دوازدهم: امام، زمان و مکان را یکی از عوامل اجتهاد در استنباط مسائل فقهی می دانست.[22] عده ای نیز تصور کردند که مراد امام این است که زمان و مکان در صلب احکام تصرف می کند. حاشا و کلّا که نظر امام، این باشد؛ بلکه زمان و مکان، در مصادیق تصرف می کند. مصداق را عوض می کند یا سبب می شود که حکمی بر حکمی دیگر، بر اثر اولویت مقدم شود. این زمان و مکان، در تفسیر قرآن هم مؤثر است. ابن عباس می گوید: «القرآن یفسرهُ الزمان» این آیه را ملاحظه بفرمایید:

وَمِنْ کُلِّ شَیْء خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلّکُمْ تَذَکّرُونَ.[23]

درباره این آیه، تفاسیر بحث ها دارند که این زوجین چیست؟ قدما می گفتند: مراد، صورت و هیولا است. برخی می گفتند: منظور، جوهر و عرض است. اما دانش هسته ای این حقیقت را برای ما کشف کرد. اگر «کل شیء» را به اتم که ریشه اشیا است، برگردانیم، در آن صورت، هر چیزی مزدوج است. در عین حال، این بیان علمی هم لایه ای از لایه های قرآن است، باید صبر کنیم و ببینیم در آینده هم لایه دیگری دارد یا ندارد؟

باید عرض کنم خسارتی که از قطع تفسیر ایشان عارض شد، نمی توان جبران کرد. ایشان لایه خاصی از قرآن را مطرح می کردند و بحث های عرفانی را با حفظ حدود شرعی، بیان می کردند که فقط اشخاص مطلع، توان بهره گیری داشتند.

وَسَلامٌ عَلَیْهِ یَوْمَ وُلِدَ وَیَوْمَ یَمُوتُ وَیَوْمَ یُبْعَثُ حَیّاً.[24]

[1]. فاطر (35): 32.

[2]. شعراء (26): 193 ـ 195.

[3]. نحل (16): 44.

[4]. طور (52): 2.

[5]. ر.ک: مصباح الهدایه، ص 73.

[6]. ر.ک: همان، ص 78.

[7]. حدید (57): 3.

[8]. ر.ک: شرح چهل حدیث، ص 654 ـ 655.

[9]. ر.ک: شرح دعای سحر، ص 90.

[10]. ر.ک: شرح چهل حدیث، ص 655 ـ 656.

[11]. اسراء (17): 44.