مثال انفاق

در ایه به بحث انفاق و برکت در افاق اشاره شده است. زمان، مکان، ویژگی ها و موضوع انفاق، کمک کننده و کمک شونده، کیفیت کمک، همه و همه در نتیجه کار تأثیر می گذارند و شخصی که همه این شرایط را به خوبی دارا باشد، به درجه ای می رسد که دیگر اجر او بی حساب است.

خداوند در آیه 261 سوره بقره می فرماید: «مَثَلُ الَّذینَ ینْفِقُونَ امْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللّهِ کمَثَلِ حَبَّةٍ انْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فی کلِ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَ اللّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ وَ اللّهُ واسِعٌ عَلیمُ» کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند، همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه، یک صد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کس بخواهد [و شایستگی داشته باشد] دو یا چند برابر می کند و خدا [از نظر قدرت و رحمت] وسیع و [به همه چیز] داناست.

در این آیه ارزش فوق العاده ای برای صدقه و انفاق بیان می شود در این آیه آمده است: «مَثَل کسانی که انفاق می کنند و قسمتی از اموالشان را در راه خدا به فقرا و مساکین می دهند، همچون یک دانه است که هر گاه در زمینی حاصلخیز و مستعد کاشته شود، رشد و نموّ می کند، به هفت خوشه تبدیل می شود و در هر خوشه یک صد دانه جای می گیرد» یعنی انفاق تا هفتصد برابر اجر و پاداش دارد و حتّی بیش از این؛ زیرا که خداوند برای هر کس که بخواهد آن را مضاعف، دو برابر یا بیشتر می کند.

سپس آیه شریفه می فرماید: «شما نگران آن نباشید که این ثواب ها از کجا می آید. چون خزانه غیب الهی، وسیع و گسترده است و علاوه بر این خداوند نسبت به همه چیز و همه کس آگاه است».

پیام های آیه
1- منظور از «فی سبیل اللّه» در قرآن مجید «فی سبیل اللّه»[1] و «عن سبیل اللّه»[2] زیاد به کار رفته است.
این کلمه؛ یعنی «سبیل اللّه» در بسیاری از موارد استعمالش در قرآن، در معنای «جهاد» آمده است؛ مانند آیه شریفه 169 سوره آل عمران که درباره مقام والای شهیدان نازل شده است. «وَ لا تَحْسَبَنَّ الَّذینَ قُتِلُوا فی سَبیلِ اللّهِ امْواتاً بَلْ احْیاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ یرْزَقُونَ» [ای پیامبر!] هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شده اند، مردگانند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند.

در این آیه، «فی سبیل اللّه» همانند بسیاری از آیات دیگر به معنای «جهاد» آمده است. ولی در آیه شریفه 26 سوره «ص» آمده است: «...وَ لا تَتَّبِعِ الهَوَی فَیضِلَّک عَنْ سَبِیلِ اللّهِ...» [ای داوود!] از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف می سازد.

در این آیه- که درباره قضاوت داوود علیه السلام است و آن حضرت از متابعت هوا و هوس نهی شده است- «سبیل اللّه» به معنای قضاوت عادلانه و حق را به حق دار رساندن، می باشد.

بنابراین، با نتیجه گیری از این مطلب، این ادّعا که بعضی گفته اند، منظور از «سبیل اللّه» در آیه انفاق، تنها برای جهاد است، سخنی درست نیست؛ زیرا منظور مطلق «راه خدا» است و در برگیرنده همه نوع انفاق فی سبیل اللّه می شود؛ مانند جهاد نظامی، جهاد فرهنگی یا جهاد سازندگی، تأسیس کتابخانه، کمک به نیازمندان، ساخت و راه اندازی بیمارستان و درمانگاه، تأسیس صندوق قرض الحسنه و.. ..

2- منظور از «حبّه» در آیه شریفه
مفسّران درباره این موضوع بحث های فراوانی کرده اند که مراد از «حبّه» یا دانه در این آیه چیست؟

بعضی گفته اند:[3] این مثالی که قرآن زده است- یعنی دانه ای هفت خوشه دهد و هر خوشه صد دانه داشته باشد، یعنی از یک دانه، هفت صد دانه به دست آید- وجود خارجی ندارد.

گرچه نداشتن وجود خارجی، به مفهوم مثال آسیبی نمی رساند، همان گونه که موضوع بعضی از مثَل های فارسی وجود خارجی ندارد؛ مانند این که شخص را به «غول بی شاخ و دم» تشبیه می کنند، قطعاً چنین حیوانی وجود ندارد؛ ولی چون مَثَل دانه در قرآن آمده و خداوند دانا و حکیم آن را بیان کرده است، حتماً وجود خارجی دارد.

به همین منظور بعضی گفته اند: مراد از حبّه در این آیه شریفه «دانه ارزن» است؛ چون یک دانه ارزن، هفتصد دانه می دهد، نه گندم. ولی از آن جا که در چند سال گذشته یک کشاورز بوشهری از یک دانه گندم 4000 دانه به دست آورده بود، «اگر در آیه شریفه، حبّه به گندم نیز تفسیر شود، می توان برای آن وجود خارجی پیدا کرد.»[4]

3- منظور از «یضاعفُ» در آیه شریفه

آیا منظور از جمله «وَ اللّهُ یضاعِفُ لِمَنْ یشاءُ» این است که خداوند به هر کس که بخواهد بی حساب و میزان چند برابر می دهد؟ مثلًا به شخص «الف» که انفاق کرده است، دو برابر و برای شخص «ب» که صدقه داده است، سه برابر؟ یا این که اجر مضاعف حساب خاصّی دارد؟

حکمت خداوند حکیم اقتضا می کند که این مطلب بی حساب و میزان نباشد و این تفاوت ها، به درجات اخلاص، کیفیت و مورد انفاق، شخص انفاق کننده و انفاق شونده وابسته باشد؛ یعنی پاداش کسی که قصدی کاملًا الهی دارد با ثواب کسی که به این درجه از اخلاص نرسیده است، تفاوت دارد. شخصی که پنهانی و بدون منّت و آزار، به کسی کمک می کند، با کسی که آشکارا انفاق می کند، در یک مرتبه نیستند. مسلمانی که از دو قرص نان خود، یک قرصش را انفاق می کند، با مسلمانی که ده قرص نان دارد و یک قرص انفاق می کند، یکسان پاداش نمی گیرند. انسانی که به یک خانواده نیازمند بدون اظهار نیاز، کمک می کند با شخصی که به محتاج طلب کرده، کمک می کند، به یک میزان اجر نمی برند.

خلاصه این که، زمان، مکان، ویژگی ها و موضوع انفاق، کمک کننده و کمک شونده، کیفیت کمک، همه و همه در نتیجه کار تأثیر می گذارند و شخصی که همه این شرایط را به خوبی دارا باشد، به درجه ای می رسد که دیگر اجر او بی حساب است «یرْزَقُونَ فیها بِغَیرِ حِسابٍ».[5]

پی نوشت ها:

[1] این تعبیر بیش از 45 بار در قرآن مجید به کار رفته است.

[2] این تعبیر بیش از 25 بار در قرآن مجید به کار رفته است.

[3] المیزان، جلد 4، صفحه 331.

[4] تفسیر نمونه، جلد 2، صفحه 235.

[5] سوره مؤمن، آیه 40.

منبع : کتاب مثالهای زیبای قرآن؛ مکارم شیرازی، ناصر، ج 1، ص 93