مثالِ عاقبت امور

خداوند در این آیه تمثیلی ظریفی را ذکر می کند و بیان می کند که چگونه راضی می شوید به سرنوشت انسانی مبتلا گردید که با تلاش فراوان باغ سرسبز و پر از میوه ای را فراهم آورده و در سنّ پیری فرزندان کوچک و ضعیفی را گرد خود جمع نموده است؛ آن گاه بادی از آتش همه هستی او را نابود سازد؟! چگونه راضی می شوید بعد از یک عمر زندگی با عزّت، ناگهان ذلیل شوید و به خاک سیاه بنشینید؟!

خداوند متعال در هشتمین مَثَل از مَثَل های قرآن در آیه 266 سوره بقره چنین می فرماید: «ایوَدُّاحَدُکمْ انْ تَکونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ اعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارُ لَهُ فیها مِنْ کلِّ الَّثمَراتِ وَ اصَابَهُ الْکبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیةٌ ضُعَفآءُ فَاصابَها اعْصارٌ فیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ کذلِک یبَینُ اللّهُ لَکمُ الْآیاتِ لَعَلَّکمْ تَتَفَکرُونَ» آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد و برای او در آن باغ، از هر گونه میوه ای وجود داشته باشد، در حالی که به سنّ پیری رسیده و فرزندانی [کوچک] و ضعیف دارد؛ [در این هنگام،] گردبادی [کوبنده] که در آن آتش [سوزانی] است، به آن برخورد کند و شعله ور گردد و بسوزد؟ [همین طور است حال کسانی که انفاق های خود را با ریا و منّت و آزار، باطل می کنند]. این چنین، خداوند آیات خود را برای شما آشکار می سازد؛ شاید بیندیشید [و با اندیشه، راه حق را بیابید].

دورنمای بحث
چگونه راضی می شوید به سرنوشت انسانی مبتلا گردید که با تلاش فراوان باغ سرسبز و پر از میوه ای را فراهم آورده و در سنّ پیری فرزندان کوچک و ضعیفی را گرد خود جمع نموده است؛ آن گاه بادی از آتش همه هستی او را نابود سازد؟! چگونه راضی می شوید بعد از یک عمر زندگی با عزّت، ناگهان ذلیل شوید و به خاک سیاه بنشینید؟!

شرح و تفسیر «آیه مثل»
مفسّران در تفسیر آیه مثل اقوالی دارند: برخی معتقدند: این مثال، سرنوشت و عاقبت انسان هایی را بیان می کند که با آتش «ریا» خرمن انفاق و بخشش خویش را آتش می زنند؛ با آتش ریا اعمال صالح و عبادات خویش را از بین می برند!

اعمال بسیاری از قبیل: حجّ، نماز، روزه، جهاد، کمک به مسجد، ساختن بیمارستان، یتیم نوازی و.. . به جا می آورند و عمری را در این مسیر می گذارند؛ ولی با تندباد ریا چنان آنها را می سوزانند و خاکسترش را بر باد می دهند که هیچ اثری از آنها باقی نمی ماند.[1]

عدّه ای دیگر برآنند که: آیه مثل اختصاص به «ریا» ندارد، بلکه همه گناهان را فرا می گیرد. این آیه، به مسلمانان هشدار می دهد که از اعمال خود مواظبت کنند و عبادات و خدمات شایسته ای را که بجا می آورند، حفظ کنند، که مبادا آتش گناه همه آنها را نابود سازد!

بر اساس این آیه شریفه، اگر از اعمال و عبادات خود مواظبت نکنند، به سرنوشت آن پیرمردی مبتلا می گردند که هم خود متضرّر گردیده و هم آیندگان و فرزندان خردسالش را به زحمت و رنج افکنده است.[2]

یعنی ای انسان! همواره به عاقبت امر خویش بیندیش و بطور شایسته اعمال و عباداتی را که انجام داده ای حفظ کن، که همیشه حفظ عمل مشکل تر از اصل عمل است.

پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در روایتی چنین فرموده است: «مَنْ قالَ لا الهَ الّا اللّهُ، غَرَسَ اللّهُ لَهُ بِها شَجَرَةً فِی الْجَنَّةِ» هر کس یک «لااله الّا اللّه» بگوید، خداوند در بهشت درختی برای او می کارد.

یعنی هر بار گفتن این «کلمه طیبه» مساوی است با یک درخت در بهشت و هر کس بیشتر این کلمه را بر زبان جاری سازد درختان بیشتری نصیب او خواهد شد.

آنچه از این روایت استفاده می گردد، این است که بهشت و جهنّم از اعمال ما ساخته می شود؛ نه این که از پیش ساخته شده باشد! بعد از فرمایش پیامبر صلی الله علیه و آله، انسان بی خبری که در محضر آن حضرت نشسته بود، عرض کرد: «یا رسول اللّه! در این صورت من درختان بسیار زیادی در بهشت خواهم داشت؛ چون این ذکر را زیاد بر زبان جاری می سازم!

حضرت فرمودند: آری به شرط این که آتشی نفرستی تا آنها را بسوزاند و خاکستر کند.»[3] یعنی بدین شرط که گناه نکنی و باعث نابودی و حبط عمل خویش نگردی.

بر تأیید این مطلب پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در حدیث دیگری فرمودند: «الْعُلَماءُ کلُّهُمْ هَلْکی الّا العامِلُونَ وَ الْعامِلُونَ کلُّهُمْ هَلْکی الّا الْمُخْلِصُونَ وَ الْمُخْلِصُونَ عَلی خَطَرٍ» علما و دانشمندان همه در معرض هلاکتند، مگر کسانی که به علم خود عمل کرده اند؛ این دسته نیز در معرض هلاکت هستند، مگر آنها که عملشان از روی اخلاص بوده است و مخلصان در معرض خطر بزرگی قرار دارند.[4]

در این حدیث نیز هشدار دیگری است که مبادا گناهان آینده، اعمال مخلصانه گذشته را نابود سازد!

«ایوَدُّاحَدُکمْ انْ تَکونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخیلٍ وَ اعْنابٍ» این که خداوند در بین همه میوه ها و موادّ غذایی تنها از خرما و انگور نام می برد، نشانگر این است که این دو میوه از مهمترین غذاهای بشر است و مهمتر از این دو، یا وجود ندارد و یا اندک است.

«تَجْری مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارُ لَهُ فیها مِنْ کلِّ الَّثمَراتِ» گاهی باغ از قنات یا برکه ای آبیاری می گردد، که در این صورت آبیاری آن زحمت دارد؛ شب زنده داری می خواهد؛ کار و فعّالیت می طلبد و چه بسا نیاز به خریدن داشته باشد و گاهی باغ در مسیر آب قرار دارد و آبیاری آن تلاش زیادی را نمی خواهد. باغی که در آیه مثل ذکر شده به این صورت آبیاری می گردد، و زحمتی را برای باغبان ندارد؛ و علاوه بر آن در این باغ میوه ها یافت می شود و میوه های آن به خرما و انگور بسنده نمی گردد.

«وَ اصابَهُ الْکبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیةٌ ضُعَفاءُ» باغبان چنین باغ سرسبز و پرمیوه، پیر و ناتوان شده است؛ علاوه بر آن سرپرستی تعدادی از فرزندان خردسالش را عهده دار است که نه تنها این فرزندان توان کمک به پدر را ندارند، بلکه زحمت نگهداری این فرزندان نیز بر دوش اوست. با این حال، نگهداری این باغ سرسبز فعّالیت زیادی را نمی طلبد و اکنون این باغبان پیر پس از عمری رنج و زحمت، می تواند به همراه فرزندانش با استفاده از این باغ زندگی خوشی را بگذراند.

«فَاصابَها اعْصارٌ فیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ» در این هنگام که باغبان سالخورده شدیداً به این باغ نیاز دارد، ناگهان گردباد کوبنده ای از آتش می وزد و این باغ را به آتش می کشد و آن را تبدیل به تلّی از خاکستر می کند و سپس خاکستر آن را نیز به همراه می برد و هیچ اثری از باغ باقی نمی گذارد.

«اعصار» در آیه مذکور به معنای گردباد است. گردباد بر اثر برخورد دو باد که در دو جهت مخالف می وزند، به وجود می آید، گردباد دارای قدرت عجیبی است. وقتی که این دو باد به هم می پیچند و به حرکت درمی آیند، هر چه بر سر راه خود بیابند با خود می برند. حتّی گاهی به قدری شدید است که می تواند انسان را از روی زمین بلند کند. بلکه گاهی گردباد با استخر آبی برخورد می کند و تمام آب استخر و ماهی های آن را به جای دیگری منتقل می کند؛ به گونه ای که بعضی تصوّر می کنند این ماهی ها از آسمان آمده است.

سؤال: آتش که همراه این گردباد است و باغ را به آتش می کشاند، چگونه به وجود می آید؟

در پاسخ به این سؤال اقوال متعدّدی ذکر شده است:

الف- عدّه ای بر این عقیده هستند که گردباد از خود آتشی ندارد و آتش آن از صاعقه است. بنابراین، نخست صاعقه باغ را به آتش می کشد و تبدیل به خاکستر می کند؛ سپس گردباد، خاکستر آن را پراکنده می سازد.

ب- عدّه دیگر برآنند که گردباد از شعله آتشی عبور می کند و شعله ای همراه خود برمی دارد؛ سپس در هنگام برخورد با باغ، آن را به آتش کشانده، باغ را نابود می سازد.

ج- بعضی نیز می گویند، این گردباد، باد طبیعی نیست، بلکه همانند «باد سموم»[5] است که مانند آتش دارای حرارت سوزانی است؛ به گونه ای که هر چه بر سر راه او باشد به آتش کشانده، آن را نابود می سازد.

«کذلِک یبَینُ اللّهُ لَکمُ الْآیاتِ لَعَلَّکمْ تَتَفَکرُونَ» خداوند در پایان آیه، هدف از بیان مثل را تفکر و تعقّل می شناسد. براساس این آیه شریفه، باید انسان همواره خود را به خدای خویش بسپارد و معتقد باشد که عبادات و طاعات او شایسته مقام پروردگار نیست و هر چه از خداوند بدو رسیده است، سراسر لطف و احسان است؛ نه این که به خاطر انجام عمل، مستحقّ احسان بوده است. ولی متأسّفانه، این انسان ضعیف گاهی تفکر نمی کند و به چند رکعت نماز و به چند روز، روزه خود مغرور شده، خود را بهشتی می داند، بلکه بهشت را بر خود واجب می شمارد. همین انسان ناگهان چشم باز می کند؛ می بیند بی ایمان از دنیا رفته است! «اللّهُمُّ اجْعَلْنا مِنَ الْمَرْحومینَ وَ لاتَجْعَلْنا مِنَ الَمحْرومین» پروردگارا! ما را مشمول رحمت خود قرار بده و از لطف و احسانت محروم مفرما».

پی نوشت ها:

[1] تفسیر نمونه، جلد 2، صفحه 245.

[2] تفسیر مجمع البیان، جلد 2، صفحه 379.

[3] بحار الانوار، چاپ بیروت، جلد 90، صفحه 168.

[4] میزان الحکمه، باب 1032، حدیث 4768.

[5] این نوع بادها، بیشتر در سرزمین عربستان مى وزد و آن قدر خطرناک است که به هنگام وزش، کسانى که در مسیر آن قرار دارند، سر و صورت خود را مى پوشانند و روى زمین مى خوابند تا باد عبور کند؛ سپس به راه خود ادامه مى دهند.

منبع : کتاب مثالهای زیبای قرآن؛ مکارم شیرازی، ناصر، ج 1، ص 141