مثالِ رباخواران

بر اساس این آیه مَثَل، رباخواران در روز قیامت، وقتی وارد محشر می شوند، مانند آدم های مست و دیوانه و انسانهای مبتلا به صرع هستند که قادر بر حفظ تعادل خود نیستند؛ از این رو به محض برداشتن چند قدم بر زمین می خورند و دوباره برمی خیزند. این منظره وحشتناک سبب جلب توجّه اهل محشر می شود و همگان متوجّه می شوند که اینان رباخوارانند.

خداوند متعال در آیه 275 سوره بقره درباره «رباخواران» می فرماید: «الَّذینَ یأکلُونَ الرِّبا لا یقُومُونَ الّا کما یقُومُ الَّذی یتَخَبَّطُهُ الشَّیطانُ مِنَ المَسِّ ذلِک بِانَّهُمْ قالُوا انَّما الْبَیعُ مِثْلُ الرِّبا وَ احَلَ اللّهُ الْبَیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ امْرُهُ الَی اللّهِ وَ مَنْ عادَ فَاولئِک اصْحابُ النّارِ هُمْ فِیها خالِدُونَ» کسانی که ربا می خورند، [در قیامت ] برنمی خیزند مگر مانند کسی که بر اثر تماسّ شیطان، دیوانه شده است [و نمی تواند تعادل خود را حفظ کند؛ گاهی به زمین می خورد، گاهی به پا خیزد]. این بدان جهت است که گفتند: «داد و ستد هم مانند رباست [و تفاوتی میان آن دو نیست.]» در حالی که خدا بیع را حلال کرده است و ربا را حرام و اگر کسی اندرز الهی به او رسد، و [از رباخواری ] خودداری کند، سودهایی که در سابق (قبل از نزول حکم تحریم) به دست آورده، مال اوست؛ و کار او به خدا واگذار می شود؛ [و خداوند گذشته او را خواهد بخشید.] امّا کسانی که بازگردند [و بار دیگر مرتکب این گناه شوند]، اهل آتشند؛ و همیشه در آن می مانند.

دورنمای بحث
بر اساس این آیه مَثَل، رباخواران در روز قیامت، وقتی وارد محشر می شوند، مانند آدم های مست و دیوانه و انسانهای مبتلا به صرع هستند که قادر بر حفظ تعادل خود نیستند؛ از این رو به محض برداشتن چند قدم بر زمین می خورند و دوباره برمی خیزند. این منظره وحشتناک سبب جلب توجّه اهل محشر می شود و همگان متوجّه می شوند که اینان رباخوارانند.

شرح و تفسیر
«الَّذینَ یأکلونَ الرِّبا...» کسانی که به گناه بزرگ رباخواری آلوده گشته اند، در روز محشر و قیامت، همچون افراد مصروع و دیوانه حرکت می کنند و تعادلی در راه رفتن ندارند.

«ذلِک بِانَّهُمْ قالُوا انَّما الْبَیعُ مِثْلُ الرِّبا» علّت این که رباخواران به چنین سرنوشت شومی دچارند، بدان جهت است که علاوه بر رباخواری و ارتکاب کار حرام، در صدد توجیه کار زشت خود برمی آیند و به خداوند اعتراض می کنند که «ربا همانند بیع است و هیچ تفاوتی بین این دو نیست؛ پس همان گونه که بیع حلال است ربا نیز باید حلال باشد!»

«احَلَ اللّهُ البیعَ وَ حَرَّمَ الرِّبا» خداوند متعال معامله را حلال و رباخواری را حرام شمرده است؛ زیرا در «بیع و معامله» مصلحتی وجود دارد ولی در «ربا» نه تنها مصلحتی نیست، بلکه مفاسدی نیز وجود دارد. در معامله گاهی سود وجود دارد؛ گاهی زیان، ولی در ربا این گونه نیست. رباخوار همواره سود می برد و هیچگاه ضرر نمی بیند. در ربا خسارت همیشه از آن وام گیرنده است. از همین رو که رباخوار ضرری را متحمّل نمی شود، اموال او را «گنج بی رنج» خوانده اند.

علاوه بر آن، رباخوار عامل ایجاد فاصله طبقاتی در جامعه است؛ چون اگر رباخواری در جامعه گسترده گردد، با گذشت زمان، ثروت در نزد آنان اندوخته می شود و دیگران به خاک سیاه می نشینند.

«فَمَنْ جائَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَانْتَهی فَلَهُ ما سَلَفَ وَ امْرُهُ الَی اللّه» در بیان این حکم، نخست خداوند عدّه ای را مشمول رحمت خود قرار می دهد و کسانی را که قبل از حکم حرمت ربا به این عمل زشت آلوده بودند، مورد عفو و بخشش خود قرار داده، می فرماید: «کسانی که موعظه الهی را درباره حرمت ربا شنیده اند و از رباخواری خودداری کنند، برگذشته خود خوفی نداشته باشند زیرا خداوند گناه گذشته آنان را می بخشد.

بنابراین، کسانی که در هنگام نزول آیه و بیان حکم با مردم قراردادهای ربوی داشتند، تنها مالک سرمایه خود هستند و حقّ دریافت ربا را ندارند.

«وَ مَنْ عادَ فَاولئِک اصْحابُ النّارِهُمْ فیها خالِدُونَ» خداوند در این قسمت از آیه، رباخواران را مورد تهدید قرار داده، می فرماید: اگر رباخواران بعد از نزول آیه باز به کار زشت خود ادامه دهند و دست از این گناه بزرگ- که در روایات فراوانی این عمل همچون عمل منافی عفّت با محارم شمرده شده است [1]- برندارند، جهنّم در انتظار آنهاست و همیشه در جهنّم خواهند ماند.

سؤال: خلود و جاودانگی در جهنّم مخصوص کفّار است؛ در حالی که برخی از رباخواران مسلمان هستند، پس خلود در مورد آنها به چه معناست؟

پاسخ، یکی از تفسیرهایی که در این زمینه گفته شده، این است که رباخواران به سبب عمل زشتشان بی ایمان از دنیا می روند و روشن است که شخص بی ایمان جاودانه در جهنّم خواهد ماند.[2]

پی نوشت ها:

[1] در روایات متعدّدى رباخوارى به زنا تشبیه شده است، براى آگاهى بیشتر به کتاب وسائل الشّیعه، جلد 12، روایات 1، 5، 6، 18، 19، 21، 22 باب یکم از ابواب الرّبا ر. ک.

[2] احتمال دیگر آن است که منظور از خلود، زمان طولانى است نه جاودانگى در جهنّم.

منبع : کتاب مثالهای زیبای قرآن؛ مکارم شیرازی، ناصر، ج 1، ص 151