انفاق توأم با منّت و آزار

قرآن کریم برای اعمال ریاکارانه و انفاق های آمیخته با منّت و آزار، که از دل های قساوتمند سرچشمه می گیرد، مثال زنده ای را ارائه نموده که تصویر گویائی برای این رذیله اخلاقی به شمار می رود. ریا و تظاهر، عملی بی بنیان و ناپایدار است، و ریاکار متظاهر، محکوم به رسوایی است، زیرا هر دو رویداد و پدیده ای ممکن است پرده های ریائی آنان را بدرد و حقیقت پر فریب آنان را آشکار سازد. انفاق به همراه منّت در قرآن کریم نهی شده است. که در آیه 126 بقره انفاق به همراه منت را به خوبی در قالب تمثیل ترسیم نموده آمده است.

قرآن کریم درباره انفاق و انفاق کنندگان می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا، لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالْمَنِّ وَ الْأَذی کَالَّذِی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ، فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ، عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابِلٌ، فَتَرَکَهُ صَلْداً، لا یَقْدِرُونَ عَلی شَیْ ءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِینَ[1] «ای کسانی که ایمان آورده اید! بخشش های خود را با منّت و آزار باطل نسازید! همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق کند، و به خداوند و روز رستاخیز ایمان نمی آورد، و (کار او) همچون قطعه سنگی است که بر آن، (قشر نازکی از) خاک باشد (و بذرهایی در آن افشانده شود) و رگبار باران به آن برسد، (و همه خاک ها و بذرها را بشوید) و آن را صاف (و خالی از خاک و بذر) رها کند! آنها از کاری که انجام داده اند، چیزی به دست نمی آورند و خداوند، کافران را هدایت نمی کند.»

معنای این مثل آن است که: حال ریاکار در عمل ریائی و پاداش آن، مانند سنگ صافی است که خاک روی آن را پوشانده باشد و باران فراوانی بر آن ریزش کند. همان بارانی که سبب زنده شدن و سرسبزی زمین و زینت یافتن گیاهها است، ولی خاک هنگام ریزش باران شسته می شود سنگ هم آب را جذب نمی کند، و نمی تواند تخم گیاه را پرورش دهد، پس باران و همچنین خاک گرچه از ظاهرترین اسباب زندگی و نمو گیاه است، ولی چون روی سنگ صاف قرار گرفته و محل قابلیّت ندارد نتیجه ای نمی بخشد، با اینکه نقص و قصوری از جانب آنها نیست.

حال ریاکار نیز چنین است و انفاق هم گرچه از اسباب بارز اجر و ثواب می باشد ولی در صورتی که انفاق کننده منظورش خدا نباشد ثوابی بر عملش مترتب نخواهد شد، چون استعداد آن را ندارد و دلش قابل رحمت و کرامت نیست.[2]

آری، تشبیه عمل ریاکارانه به قطعه سنگی که قشر نازکی از خاک روی آن را پوشیده است بسیار گویا است. زیرا افراد ریاکار، باطن خشن و بی ثمر خود را با چهره ای از خیرخواهی و نیکوکاری می پوشانند. و اعمالی که هیچ گونه ریشه ثابتی در وجود آنها ندارد، انجام می دهند، امّا حوادث زندگی به زودی این پرده را کنار می زند و باطن آن را آشکار می سازد.[3]

صاحب تفسیر المنار درباره این مثال قرآنی می نویسد: «وجه شبه میان کسانی که انفاق هایشان توأم با منّت و اذیّت است، با آنانی که در بخشش های خود اهل خودنمائی و ریا هستند در آن است که هر دو درصدد تزویر برآمده اند لباسی دروغین به تن نموده اند که حقیقت را برای بینندگان مشتبه می سازد. همانند کسی که برای فریب دیگران لباس متخصصین یا پزشکان یا نیروی انتظامی را به تن کند، امّا دیری نمی پاید که حقیقت امر آشکار شده و پرده ها کنار می رود، و همانند بارانی که خاکهای بروی سنگ را کنار زده و باطن آن را آشکار می سازد، حوادث روزگار نیز حقایق را روشن ساخته و ایمان آورندگان حقیقی را از منافقان جدا نموده و چهره های واقعی آنها را برملا خواهد نمود.»[4]

لذا این تمثیل بدیع قرآن، در بردارنده ظرایف و نکاتی چند است که عبارتند از:

1- ریا و تظاهر، عملی بی بنیان و ناپایدار است، و ریاکار متظاهر، محکوم به رسوایی است، زیرا هر دو رویداد و پدیده ای ممکن است پرده های ریائی آنان را بدرد و حقیقت پر فریب آنان را آشکار سازد. همان گونه که در این آیه شریفه، قطره های باران، لایه خاک روی سنگ را می شوید و حقیقت سختی سنگ را نمایان می سازد.

2- کسانی که انفاق هایشان توأم با آزار و اذیّت کمک شوندگان است، وجودی همچون سنگ اند و قلب هایشان به سختی سنگ. نکته قابل توجّه آن است که سختی قلب و سرشت این گونه اشخاص را باران لطیف، آشکار و نمایان می سازد. باران که دانه را سیراب و بارور می کند، در این مثل آن را از بین می برد و در این مثال نمی توان بر باران و بذر خرده گرفت. باران آیات الهی نیز در قلب شخص ریاکار، باعث شسته شدن لایه ریا و سبب نمایش سختی قلب و رسوایی صاحب خود می شود.

3- ریاکاران و انفاق کنندگانی که منّت می نهند، بهره و ثمره ای از کار خود بدست نمی آورند. همان گونه که یک کشاورز که بر زمین سخت و سنگی بذر افشانی می کند، هم بذرش از دست می رود و هم تلاش بی حاصل می کند. انفاق های ریاکارانه و پر منّت نیز، نه تنها ثوابی عاید انفاق کننده نمی کند، بلکه مال انفاق شده را نیز از بین می برد.[5]

آری کسی که چیزی به دیگری می دهد و منّتی بر او می گذارد، و یا با آزار خود او را شکسته دل می سازد، در حقیقت چیزی به او نداده است. زیرا اگر سرمایه ای به او داده، سرمایه ای هم از او گرفته و چه بسا آن تحقیرها و شکست های روحی به مراتب بیش از مالی باشد که به او بخشیده است.

بنابراین اگر چنین اشخاصی اجر و پاداش نداشته باشند کاملا طبیعی و عادلانه خواهد بود، بلکه می توان گفت چنین افرادی در بسیاری از موارد بدهکارند نه طلبکار، زیرا آبروی انسان به مراتب برتر و بالاتر از ثروت و مال است.[6]

پی نوشت ها:

[1] بقره، 164.
[2] تفسیر المیزان، ج 2، ص 547.

[3] تفسیر نمونه، ج 2، ص 243.

[4] تفسیر المنار، ج 3، ص 66.

[5] مثالهای زیبای قرآن، ج 1، ص 119.

[6] تفسیر نمونه، ج 2، ص 236 و 237.

 منبع : قاسمی، حمید محمد، تمثیلات قرآنی ویژگی ها اهداف و آثار تربیتی آن