مشرکین افرادی متحیّر و سرگردان

قرآن کریم در قالب تمثیلاتی نغز و روشنگر، اعتقادات و مبانی فکر کفّار و مشرکین را زیر سؤال برده و تو خالی و پوشالی بودن خدایان و آلهه های دروغین آنها را به روش های مختلف در برابر چشمان شان مجسّم نموده است که در آیه 71 سوره انعام مشرکین را به افرادی متحیر و سرگردان ترسیم نموده است.

قرآن کریم می فرماید: قُلْ أَنَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَ لا یَضُرُّنا وَ نُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللَّهُ کَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الْأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللَّهِ هُوَ الْهُدی وَ أُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِینَ[1] «بگو آیا چیزی غیر از خدا بخوانیم که نه سودی به حال ما دارد نه زیانی و (به این ترتیب) بازگشت به عقب کنیم بعد از آنکه خداوند ما را هدایت کرده، همانند کسی که بر اثر وسوسه های شیاطین راه را گم کرده و سرگردان مانده، در حالی که یارانی هم دارد که او را به هدایت دعوت می کنند که به سوی ما بیا، بگو تنها هدایت خداوند هدایت است و ما دستور داریم که تسلیم پروردگار عالمیان باشیم.»

این آیه، به انسان متحیّری مثال زده است که در کار خود سرگردان است و درباره سعادت خود عزم راسخی ندارد، و لذا بهترین راه سعادت و مستقیم ترین راه رسیدن به هدف را- که قبل از او هم کسانی آن راه را پیموده و به هدف رسیده اند- ترک می گوید، آنگاه سرگشته و حیران مانده، شیطانها محاصره اش نموده و به سوی هلاکش می خوانند، هر چه هم که یاران هدایت یافته اش بر او بانگ می زنند و به سوی هدایتش دعوت می کنند قبول نمی کند و در عین اینکه بر سر دوراهی سقوط و نجات قرار گرفته نمی فهمد تکلیفش چیست!.[2]

قرآن در قالب این تصویر زنده و گویا، حالت حیرت و سرگردانی کسانی را که قلب خود را میان خدای یکتا و خدایان متعدد توزیع نموده اند، و گاهی با خداست و گاهی با خدایان دیگر (هم خدا را می خواهند و هم خرما را) و احساس خود را میان هدایت و گمراهی سرگردان می گذارند، به خوبی ترسیم نموده است.

قرآن کریم، بر این مخلوق مأیوس و سرگردان و درمانده که شیطان او را فریب داده و حیرانش گذاشته چنین سیمای بدیعی را نقش میزند و ای کاش که او فقط به این ورشکستگی در زندگی قناعت می کرد و به دنبال شیاطین روان می شد و سرانجام به یک آرامش در این راه می رسید، لکن از طرف دیگر برادرانی هستند که در کنار معرکه ایستاده اند و با جان و دل او را به راه راست می خوانند، مرتب ندا می زنند که بیا به سوی ما، بیا! و او در میان این دو حالت سرگردان است. دلش دو نیم گشته، نیمی در دست شیاطین و نیمی در دست یاران و نمی داند که به کدام طایفه پاسخ مثبت بگوید و کدام راه را برای خود برگزیند.[3]

و این حالت اضطراب و عذاب روحی که در سیمای چنین فردی موج می زند را می توان به خوبی در خلال تعبیر گویای قرآن حس و لمس نمود.[4]

یکی از محقّقین با اشاره به این آیه، درباره چنین حالت روحی می نویسد: «هرگاه در انسان برخی از انگیزه ها با هم درگیر شوند، مثلا انگیزه ای انسان را به یک سو و انگیزه ای دیگر به سوی مقابل بکشاند، در این صورت به انسان حالتی دست می دهد که احساس سرگردانی و تردید می کند و از تصمیم گیری درباره تعیین سمت حرکت و شیوه عمل خود ناتوان می شود. چنین حالتی را «درگیری روانی» می گویند.

قرآن این درگیری روانی را که اشخاصی که در برابر ایمان موضعی مشکوک و تردیدآمیز دارند و از آن رنج می برند به خوبی تصویر می کند: قُلْ أَنَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ ما لا یَنْفَعُنا...

در این آیه، حالت درگیری روانی و سرگردانی و تردید ناشی از آن به دقّت توصیف شده است. از یک طرف شیاطین انسان را وسوسه می کنند و به سوی گمراهی و کفر می کشانند، و از سوی دیگر دوستان مؤمنش او را به هدایت و ایمان می خوانند و او در میان این دو کشش و جاذبه در حالتی از سرگردانی و پریشانی فکر و تردید قرار دارد.[5]

...روشن است که اضطراب، از عجز انسان در برابر حلّ تضادهای روانی وی ناشی می شود و اصولا بخش بزرگی از نیروی روانی انسان برای حلّ تضادهای روانی مصرف می شود. به همین دلیل است که بیماران روانی نمی توانند به طور صحیح تواناییها و امکاناتشان را بروز دهند، چون تضادهای روانی آنها، نیروی شان را مصرف می کند و باعث تعطیل شدن تواناییها و امکانات شان می شود.»[6]

با دو قبله در ره توحید نتوان رفت راست یا رضای دوست باید یا رضای خویشتن

سوی آن حضرت نپوید هیچ دل با آرزو با چنین گلرخ نخسبد هیچ کس با پیرهن

سر بر آر از گلشن توحید تا در کوی دین کشتگان زنده بینی انجمن در انجمن[7]

پی نوشت ها:

[1] انعام، 71.
[2] تفسیر المیزان، ج 7، ص 229.

[3] تصویر فنی در قرآن، ص 67. با تلخیص.

[4] تفسیر فی ظلال القرآن، ج 2، ص 1132.

[5] قرآن و روانشناسی، ص 70 و 71.

[6] همان، ص 393.

[7] دیوان حکیم سنائی، ص 520.

 منبع : قاسمی، حمید محمد، تمثیلات قرآنی ویژگی ها اهداف و آثار تربیتی آن