سست ترین خانه، خانه عنکبوت

مثال عنکبوت از مثل ‌های زیبای قرآن کریم است که خداوند متعال در سوره مبارکه عنکبوت به آن اشاره کرده است. در این آیه خداوند متعال بنای عبادت معبودهای دروغین، اطاعت و دوستی رهبران و دوستان غیر الهی را به خانه عنکبوت تشبیه می ‌کند که سست ‌ترین، ضعیف ‌ترین و بی ‌پایه‌ ترین خانه ‌هاست؛ چرا که نه در و پیکر دارد و نه دیوار؛ تا بتواند صاحبش را از گرما و سرما حفظ کند و به اندازه ‌ای سست است که با اندک بادی می ‌لرزد و تار و پودش در هم می ‌ریزد؛ و اولیاء کفر نیز که هیچ نفعی برای پناهندگان خود ندارند، چنینند.

قرآن کریم می فرماید: مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِیاءَ کَمَثَلِ الْعَنْکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنْکَبُوتِ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ[1] «مثل کسانی که غیر از خدا را اولیای خود برگزیدند، مثل عنکبوت است که خانه ای برای خود انتخاب کرده؛ در حالی که سست ترین خانه ها خانه عنکبوت است اگر می دانستند!» درست است که هر حیوان و حشره ای برای خود خانه و لانه ای دارد، امّا هیچ یک از این خانه ها به سستی خانه عنکبوت نیست.

اصولا خانه باید دیوار و سقف و دری داشته باشد و صاحب آن را از حوادث حفظ کند، طعمه و غذا و نیازهای او را در خود نگاه دارد. بعضی از خانه ها سقف ندارند امّا لااقل دیواری دارند یا اگر دیوار ندارند سقفی دارند.

امّا لانه عنکبوت که از تعدادی تارهای بسیار نازک ساخته شده نه دیواری دارد، نه سقفی، نه حیاطی و نه دری. اینها همه از یک سو.

از سوی دیگر مصالح آن به قدری سست و بی دوام است که در برابر هیچ حادثه ای مقاومت نمی کند. اگر نسیم ملایمی بوزد تار و پودش را در هم می ریزد! اگر چند قطره باران بر آن ببارد آن را متلاشی می کند! کمترین شعله آتشی به آن برسد نابودش می سازد! حتّی اگر گرد و غبار بر آن بنشیند پاره پاره می شود و از سقف خانه آویزان می گردد.

معبودهای دروغین این گروه نیز نه سودی دارند و نه زیانی، نه مشکلی را حل می کنند و نه در روز بیچارگی پناهگاه کسی هستند. کسانی که غیر خدا را تکیه گاه خود قرار دهند تکیه آنها بر تار عنکبوت است، ولی آنها که بر ایمان و توکّل بر خدا تکیه می کنند تکیه بر سدّ پولادین دارند.[2]

«ابن قیّم» درباره این تمثیل زیبا و گویا می گوید: «این مثال از بلیغ ترین و گویاترین آیاتی بشمار می رود که هدف آن ابطال شرک و تحقیر مشرکین و به سخریه گرفتن اعتقادات و اندیشه های آنها است و بیانگر آن است که شیطان آنها را چنان به بازی گرفته است که همانند مهره ای در اختیار اطفال و یا بی اختیارتر از آن گردیده اند، چرا که آنها بجای دل سپاردن به معبودی که بر تمامی امور تواناست و علمش بر همه چیز احاطه دارد، و از همه کس و همه چیز بی نیاز است و به جای آنکه در تمامی نیازمندی ها و سختی ها و خلأهای روحی خود روی به درگاه پروردگار هستی آورند، به بتها و تمثالها و خدایان دروغینی روی کرده اند، که هیچ قدرتی از خود نداشته و بسیار کوچکتر و پست تر و حقیرتر از آنند که بخواهند نیازی از نیازمندیهای پرستش کنندگان خود را برآورده سازند، حتّی اگر بخواهند برای تحقّق چنین امری گرد هم آمده و به یاری هم شتابند!»[3] البته همانگونه که مفسّرین اشاره داشته اند، شرک تنها در محدوده پرستش بتهای سنگی و چوبی خلاصه نمی شود بلکه در کنار موجودات بی جان، گاه انسانها سر به آستان انسانهای ضعیفی همچون خود می سایند[4] و رهبران و پیشوایان غیر الهی را معبود حقیقی خویش می پندارند و یا بر قبله گاهی چون ثروت و شهرت و قدرت سجده می برند و بر آنها تکیه می کنند. که تعبیر «اولیاء» (جمع ولیّ) در این آیه، به جای تعابیر دیگری چون «اصنام» (بتها) و مانند آن اشاره ظریفی به همین نکته دارد.

علّامه طباطبائی در این باره می فرماید: «این آیه با اطلاقی که دارد تمامی اقسام شرک را شامل می شود و روی سخنش با تمامی کسانی که خواهد بود که حتّی در یک امر از امور خود به غیر خدا ولیی بگیرند و به آن تکیه کنند و آن را مستقل در اثر خود بدانند، البته آن اثری که وی توقعش را دارد، هر چند که آن ولیّ بت نباشد. .. و آیه: وَ ما یُؤْمِنُ أَکْثَرُهُمْ بِاللَّهِ إِلَّا وَ هُمْ مُشْرِکُونَ[5] این اطلاق را تایید می کند.»[6]

و سیّد قطب نیز بدین موضوع اشاره داشته و می گوید: «این مثال تصویری است شگفت و حقیقی از حقیقتی که در این دنیا به چشم می خورد، همان حقیقتی که احیانا مردم آن را مورد غفلت قرار داده و خود نمی دانند به کجا روی می آورند چه بدست آورده و یا چه چیزی را می خوانند؟

گاه قدرت حکومت و سلطنت آنها را می فریبد و آن را قدرت قاهره ای می پندارند که گویا سرنوشت همه امور را بدست دارد. لذا از روی میل و رغبت و یا از سر ترس و اجبار بدان پناه می برند تا از حمایت آن بهره مند شوند و یا خود را از شر آن ایمن دارند! و یا پول و ثروت ایشان را فریفته و آن را حاکم بر همه مقدّرات خود می پندارند و با شوق و رغبت بسیاری بدان روی می کنند تا شاید به گمان خود از این طریق به منزلتی دست یابند و یا بر دیگران تفوّق یابند. و یا علم و دانش آنها را مغرور ساخته و آن را اساس هر قدرت و ثروت و نیروی دیگری می پندارند. ..

آری، انسان ها فریفته این قدرت های ظاهری (و پوشالی) می شوند و یگانه قدرتی را که بر همه چیز تفوّق دارد، و همه عالم را مسخّر خود نموده است، بدست فراموشی می سپرند.

امّا فراموش کرده اند که پناه بردن به چنین قدرتهائی- چه در دست افراد باشد یا در اختیار گروهها یا دولتها- همانند پناه بردن به خانه عنکبوتی است. خانه همان حشره ضعیفی که بقدری سست و بی دوام است که نه نمی تواند پناهگاه مناسبی باشد و نه پناهنده به آن را در سایه حمایت خود حفظ نماید.

آری باید دانست جز بنیان مستحکم الهی و جز حمایت و یاری وی هیچ قدرت دیگری دوام و بقا نخواهد داشت. و این حقیقت بسیار مهمّی است و قرآن نیز به خوبی نقش آن را در دلهای مؤمنین ثبت نمود، و بدین وسیله به آنها نیرو و قدرتی بخشید که بر همه قدرتها برتری یافتند و هیمنه پوشالی تمامی جبّاران و ستمگران عالم را در هم شکستند و تمامی موانع را زیر پا گذاردند.»[7]

آری شواهد تاریخی بهترین گواه بر این موضوع است که هر کس دست در دامن غیر خدا زد و جز او معبودی را برگزید، به تارهای عنکبوتی پناه برده است که در برابر وزش طوفانی به سرعت در هم می ریزد و تاب کمترین مقاومتی ندارد.

همان طور که فرزند نادان و خیره سر نوح گمان می کرد کوه می تواند در برابر طوفان خشم خدا به او پناه دهد و می گفت: سَآوِی إِلی جَبَلٍ یَعْصِمُنِی مِنَ الْماءِ...[8] ولی حرکت یک موج کار او را ساخت و او را راهی دیار عدم کرد، دیگران نیز در طوفانهای حوادث زندگی به قدرت جسمانی و یا نیروی فکرشان و یا مقام و منصب و یا ثروتشان و یا قوم و عشیره شان پناه می برند، غافل از اینکه هیچیک از اینها در برابر فرمان خدا تاب کمترین مقاومتی ندارد و دل خوش داشتن بدانها مانند دل خوش نمودن عنکبوت به تارهای ضعیف و لرزان خود است.

انّما الدّنیا عناء لیس للدّنیا ثبوت انّما الدّنیا کبیت نسجته العنکبوت[9] دنیا سختی و رنج است و آن را آرامشی نیست، دنیا مانند خانه ای است که عنکبوت آن را تنیده باشد.

پی نوشت ها:

[1] عنکبوت، 41.
[2] تفسیر نمونه، ج 16، ص 277 و 278. با تلخیص.

[3] امثال القرآن الکریم، ص 47.

[4] اقبال لاهوری چه زیبا این موضوع را به رشته نظم در آورده و می‌گوید:

آدم از بی‌بصری بندگی آدم کرد گوهری داشت ولی نذر قباد و جم کرد

یعنی در خوی غلامی ز سگی پست‌تر است من ندیدم که سگی پیش سگی سر خم کرد.

[5] یوسف، 106: بیشتر آنها که مدعی ایمان به خدا هستند مشرکند!

[6] تفسیر المیزان، ج 16، ص 205 و 206. با تلخیص.

[7] تفسیر فی ظلال القرآن، ج 5، ص 2736. با تلخیص.

[8] هود، 43: به کوهی پناه می‌برم تا مرا از آب حفظ کند.

[9] ثمار القلوب، ص 432.

 منبع : قاسمی، حمید محمد، تمثیلات قرآنی ویژگی ها اهداف و آثار تربیتی آن