مؤمن زنده و کافر مرده

خداوند متعال در آیه 122 سوره مبارکه انعام، افرادی را که در گمراهی بوده اند، سپس با پذیرش حقّ و ایمان تغییر مسیر داده اند، به مرده ای تشبیه می کند که به اراده و فرمان خدا زنده شده است و این تعبیر به خوبی نشان می دهد که ایمان یک عقیده خشک و خالی یا الفاظی تشریفاتی نیست، بلکه به منزله روحی است که در کالبد بی جان افراد بی ایمان دمیده می شود و در تمام وجود آنها اثر می گذارد.

قرآن کریم می فرماید: أَوَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها، کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرِینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ[1] «آیا کسی که مرده بود سپس او را زنده کردیم و نوری برای او قرار دادیم که با آن در میان مردم راه برود، همانند کسی است که در ظلمت ها باشد و از آن خارج نگردد، این چنین برای کافران اعمال (زشتی) که انجام می دادند تزیین شده است.»

در این آیه افرادی را که در گمراهی بوده اند، سپس با پذیرش حقّ و ایمان تغییر مسیر داده اند، تشبیه به مرده ای می کند که به اراده و فرمان خدا زنده شده است. کرارا در قرآن «مرگ» و «حیات» به معنی مرگ و حیات معنوی و کفر و ایمان آمده است و این تعبیر به خوبی نشان می دهد که ایمان یک عقیده خشک و خالی یا الفاظی تشریفاتی نیست، بلکه به منزله روحی است که در کالبد بیجان افراد بی ایمان دمیده می شود و در تمام وجود آنها اثر می گذارد، چشم آنها دید و روشنائی، گوش آنها قدرت شنوائی، زبان توان سخن گفتن، و دست و پا قدرت انجام هر گونه کار مثبت پیدا می کند.

ایمان افراد را دگرگون می سازد و در سراسر زندگی آنها اثر می گذارد و آثار حیات را در تمام شئون آنها آشکار می نماید. و در ادامه می گوید: «ما برای چنین افرادی نوری قرار دادیم که با آن در میان مردم راه بروند.» گرچه مفسّرین درباره منظور از این «نور» احتمالاتی داده اند، امّا ظاهرا منظور از آن تنها قرآن و تعلیمات پیامبر صلّی اللّه علیه و اله نیست، بلکه علاوه بر این، ایمان به خدا، بینش و درک تازه ای به انسان می بخشد، روشن بینی خاصی به او می دهد، افق دید او را از زندگی محدود مادّی و چهار دیوار عالم ماده فراتر برده و در عالمی فوق العاده وسیع فرو می برد.

و از آنجا که او را به خودسازی دعوت می کند، پرده های خودخواهی و خودبینی و تعصّب و لجاج و هوی و هوس را از مقابل چشم جانش کنار می زند، و حقایقی را می بیند که هرگز قبل از آن قادر به درک آنها نبود.

در پرتو این نور می تواند راه زندگی خود را در میان مردم پیدا کند، و از بسیاری از اشتباهات که دیگران به خاطر آز و طمع و به علّت تفکّر محدود مادی، و یا غلبه خودخواهی و هوی و هوس گرفتار آن می شوند مصون و محفوظ بماند.

سپس چنین فرد زنده و فعّال و نورانی و مؤثّری را با افراد بی ایمان لجوج مقایسه کرده و می گوید: آیا چنین کسی همانند شخصی است که در امواج ظلمتها و تاریکیها فرو رفته و هرگز از آن خارج نمی شود؟» قابل توجّه اینکه نمی گوید: «کمن فی الظلمات» (همانند کسی که در ظلمت ها است) بلکه می گوید: «کمن مثله فی الظّلمات» (همانند کسی که مثل او در ظلمات است).

بعضی گفته اند هدف از این تعبیر این بوده که اثبات شود چنان افراد به قدری در تاریکی و بدبختی فرو رفته اند که وضع آنها ضرب المثلی شده است که همه افراد فهمیده از آن آگاهند.

ولی ممکن است این تعبیر اشاره به معنی لطیف تری باشد و آن اینکه: از هستی و وجود اینگونه افراد در حقیقت چیزی جز یک شبح، یک قالب، یک مثال، و یک مجسّمه باقی نمانده است، هیکلی دارند بی روح و مغز و فکری از کار افتاده![2]

علّامه طباطبائی درباره این تمثیل قرآنی می فرمایند:

«در آیه شریفه استعاراتی بکار رفته، ضلالت را به «مرگ» و ایمان و هدایت یافتن را به «زندگی» و هدایت یافتن به سوی ایمان را به «احیاء» و راه پیدا کردن به اعمال صالحه را به «نور» و جهل را به «ظلمت» تشبیه کرده، و همه این تشبیهات برای نزدیکی ساختن مطلب به ذهن عامّه مردم است، چون فهم عامّه آنقدر رسا نیست که برای انسان از آن نظر که انسان است زندگی دیگری غیر از زندگی حیوانیش سراغ گیرد، او در افق پستی که همان افق مادیست بسر می برد، و به لذائذ مادی و حرکات ارادی به سوی آن سرگرم است، و جز این سنخ لذائذ و این قسم پیشرویها لذّت و حرکت دیگری سراغ ندارد و منشأ این سنخ شعور همان زندگی حیوانی است نه انسانی تا او بتواند به زندگی انسانی خود پی ببرد.

این سنخ مردم، فرقی بین مؤمن و کافر نمی بینند و هر دو را از نظر داشتن موهبت حیات برابر می دانند. برای چنین مردمی معرفی کردن مؤمن را به اینکه او زنده است به زندگی ایمانی و دارای نوری است که با آن نور راه می رود، و همچنین معرفی کردن کافر به اینکه او مرده به مرگ ضلالت است، و در ظلمتی بسر می برد که مخرج و مفرّی از آن نیست محتاج است به تشبیهاتی که حقیقت معنای مورد نظر را به افق فهم آنها نزدیک کند.»[3]

از این رو، ایمان به خدا، ایمان به روز جزا، ایمان به فرشتگان الهی، ایمان به شرایع آسمانی و در یک کلمه ایمان به غیب، نه تنها در حوزه افکار و اندیشه آدمی تأثیر گذارده، و افق دید وی را وسعت می بخشد، بلکه در حوزه اعمال و کردار آدمی نیز اثربخش بوده زندگی او را از بعد عاطفی، اخلاقی و اجتماعی تحت الشعاع پرتوهای درخشان و حیاتبخش این خورشید مشعشع قرار خواهد داد.

آری، نگرش چنین افرادی تنها در محدوده محاسبات فیزیکی، کمّی و سودجویانه نمی گنجد و آنان زندگی را تنها در خور و خواب و شهوت خلاصه نمی بینند، و خلقت خود و خلقت جان هستی را عبث و بیهوده نمی انگارند. و این جهت گیری و جهان بینی انگیزه ای برای شکوفائی استعدادهای روحی آنها و گسترش وجودی ایشان در امتداد کمال مطلق خواهد بود.

آنان کسانی هستند که خداوند متعال درباره ایشان فرمود: فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً[4] «به یقین آنان را به یک زندگی دیگر که زندگی طیّب است زنده می کنیم» «پس به خوبی روشن می گردد اینکه می گوییم برای مؤمن حیات و نور دیگری است مجازگوئی نبوده است، بلکه به راستی در مؤمن حقیقت و واقعیّتی دارای اثر وجود دارد که در دیگران وجود ندارد، و این حقیقت سزاوارتر است به اینکه اسم حیات و زندگی بر آن گذاشته شود تا آن حقیقتی که در مردم دیگر است و آن را در مقابل حیات نباتی، حیات و زندگی حیوانی می نامیم.»[5]

«قشیری» در بیان مفهوم «زندگی» و «مرگ» می گوید: «بدان که «مرگ» بر دو گونه است، مرگ نفس و مرگ دل. آن که نفسش می میرد زندگیش را از دست می دهد ولی آن که دلش می میرد، پروردگارش را از دست می دهد. همچنین «زندگی» بر دو گونه است: زندگی نفس و زندگی دل...نشانه زندگی دل آن است که فرح خود را در طاعت و خدا می یابد و از نافرمانی در رنج است.»[6]

امّا باید دانست که حقیقت ایمان و اثرات شگرف آن بر افکار، احساسات و اعمال آدمی و روشن بینی که در پرتو آن برای انسان با ایمان حاصل می شود، چیزی نیست که بتوان آن را با بیان و قلم توصیف کرد، بلکه باید طعم شیرین آن را با تمام وجود چشید و وجودش را در جاری زندگی احساس نمود.

سیّد قطب این حقیقت را به خوبی مورد اشاره قرار داده و می گوید:

«چنین اعتقاد و ایمانی دل مرده آدمی را زنده ساخته و زندگی تاریک او را روشنی می بخشد و او را به یک زندگی مجدّد رهنمون می سازد، زندگی که در آن همه چیز معنا می یابد و به همه چیز با حس دیگری نگریسته می شود که پیش از آن، شناخت و معرفتی از آن نداشت. و این اعتقاد همچون نوری بر تمامی زندگی وی پرتو می افشاند و دل او را حیاتی دوباره می بخشد که پیش از آن هرگز بدان راهی نداشت.

و این تجربه ای است که الفاظ یارای انتقال آن را ندارند، و تنها کسانی می توانند طعم آن را بچشند، که آن را از نزدیک شناخته باشند، و تعابیر قرآن، رساترین تعابیر برای انعکاس حقیقت این تجربه به شمار می روند، چرا که می توانند با روش های از نوع همین تجربیات، ترسیم گر خوبی برای آنها باشند.»[7]

پی نوشت ها:

[1] انعام، 122.
[2] تفسیر نمونه، ج 5، ص 425- 427. با تلخیص.

[3] تفسیر المیزان، ج 7، ص 514 و 515.

[4] نحل، 97.

[5] تفسیر المیزان، ج 7، ص 516 و 517.

[6] کنز الیواقیت، نسخه خطی موزه بریتانیا. برگ 43، به نقل از: تفسیر قرآنی و زبان عرفانی، ص 288.

[7] تفسیر فی ظلال القرآن، ج 3، ص 1200.

 منبع : قاسمی، محمد حمید، تمثیلات قرآنی ویژگی ها اهداف و آثار تربیتی آن