مؤمن زمین حاصلخیز و کافر زمین شوره زار
آیه 58 سوره مبارکه اعراف، در قالب یک مثال کلی به دنبال بیان این معناست که تنها «فاعلیت فاعل» براى به ثمر رسیدن یک موضوع، کفایت نمی کند، بلکه استعداد و «قابلیت قابل» نیز شرط است؛ به عنوان مثال از دانه‌‏ هاى باران حیات‌ بخش‌ تر و لطیف‌ تر تصور نمى‌‏شود، اما همین بارانى که در لطافت طبعش حرفی نیست، در یک‌ جا باعث رویش سبزه و گل مى‏‌ شود و در جاىی دیگر باعث روییدن خس و خاشاک می گردد.

قرآن کریم می فرماید: وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ، وَ الَّذِی خَبُثَ لا یَخْرُجُ إِلَّا نَکِداً کَذلِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ[1] «سرزمین پاکیزه گیاهش به فرمان پروردگار می روید، امّا سرزمین های بد طینت (و شوره زار) جز گیاه ناچیز و بی ارزش از آن نمی روید، اینگونه آیات را برای آنها که شکر گزارند بیان می کنیم.»

بسیاری از مفسّران بر این عقیده اند که این آیه درباره مؤمنان و کفّار است. یعنی وحی الهی در این آیه به باران تشبیه شده است و دل های بنی آدم به زمین هایی که باران بر آن می بارد.

بنا بر این، باران وحی الهی بر زمین هر دلی می بارد؛ لکن آن کسانی از باران وحی الهی بهره مند می شوند، و مصداق «بلد طیّب» می گردند که دارای دلی پاک و پاکیزه باشند، آن گاه میوه این سرزمین های پاک، اخلاق خوب، ایمان بالا، شوق به اولیاء اللّه، اخلاص در عمل، عمل به وظیفه و...می باشد؛ ولی در مقابل، دل و قلب کفّار - که بسان زمین آلوده و کثیفی است - از این باران وحی بی بهره است.[2]

در قرآن کریم و حدیث نبوی، دل های پاک و شایسته به زمین طیّب و خاک پاک تشبیه شده اند، همانگونه که دل های ناپاک و گمراه به زمین فاسد و خاک ناپاک تشبیه گردیده، چرا که «دل» و «خاک» هر دو محل زایش و رویش و پرورش هستند. «دل» محل رویش عواطف و انگیزه ها و افکار و عقاید گوناگون است و خاک، محل رویش بذرها و میوه های مختلف با رنگ ها و طعم های گوناگون... .

و همانطور که باران بر خاک می بارد، آیات رحمت و هدایت و مواعظ حیاتبخش بر دلها نازل می گردد که اگر دل همچون زمینی پاک و مستعد باشد، از آن باران رحمت به جنبش و حرکت در آمده و بذر نیکی ها و کمالات در آن روئیده و میوه های معطّر فضائل اخلاقی در آن به ثمر خواهد نشست. امّا اگر دل همچون زمینی فاسد و شوره زار باشد، از آن جز به شر و بدی و فساد و جز تیغ های گزنده رذایل اخلاقی، ارمغان دیگری به همراه نخواهد داشت.»[3]

بدین ترتیب آیه فوق در حقیقت اشاره به یک مسأله مهمّ است که در زندگی این جهان و جهان دیگر و در همه جا تجلّی می کند، و آن اینکه تنها «فاعلیّت فاعل» برای به ثمر رسیدن یک موضوع کافی نیست، بلکه استعداد و «قابلیّت قابل» نیز شرط است. از دانه های باران، حیات بخش تر و لطیف تر تصوّر نمی شود، امّا همین بارانی که در لطافت طبعش کلامی نیست در یک جا سبزه و گل می رویاند و در جای دیگر خس و خاشاک![4] صاحب تفسیر المنار به نکات ظریفی درباره این آیه کریمه اشاره داشته و می گوید:

«این دو مثل نشانگر آن هستند که تفاوت در استعدادهای بشری ریشه در وراثت دارد. و به همین جهت سزاوار است که مرد، زن نیکوکار پاکدامن نجیب الاصل را بر زن زیباروی بد نهادی که از خاندان ناپاک برخاسته برتری بخشد. همچنین زن فهیم و عالم بر زن ناشایست و فاسد رجحان دارد، و پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و اله زنان خوبروی را که در خانواده های بد پرورش یافته اند به گل هایی تشبیه نموده است که در مزبله روئیده است. هر که در حالات مردم به دیده بصیرت بنگرد می بیند که عمل نیک از اشخاص نیکو نهاد به راحتی و بی هیچ تکلّفی صادر می شود، و از سوی دیگر بد نهادان و فاسدان به عمل خیر و ثواب مبادرت نمی ورزند مگر با زحمت و مشقت، و اگر با تکلّف بسیار هم از ایشان خیری صادر شود بسیار کم و اندک خواهد بود.»[5]

در روایتی از رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و اله نقل شده که فرمود:

«مثل هدایت و عملی که خداوند مرا بدان مبعوث فرمود مثل باران پرپشتی است که در سرزمینی ببارد، قسمتی از آن زمین آب را در خود فرو برد و در نتیجه گیاهان بسیار برویاند و قسمتی دیگر که بایر است آب را در خود نگه داشته و مردم از آن آب نوشیده و سیراب شده و با آن زراعت خود را نیز مشروب سازند؛ قسمتی دیگر بلندی ها و کوه های سنگی است که نه آب را در خود نگهداری و ذخیره می کند و نه گیاهی در خود می رویاند. مردم نسبت به دین من نیز سه طایفه اند: بعضی ها آن را یاد می گیرند و گلیم خود را از آب در می آورند، ولی از دیگران دستگیری ننموده چیزی از آن را به دیگران نمی آموزند. بعضی دیگر، هم خود از آن منتفع می شوند و هم به دیگران می آموزند، طایفه سوم کسانی هستند که نه خود از آن می آموزند و نه به دیگران یاد می دهند.»[6]

پی نوشت ها:

[1] اعراف، 58.
[2] مثاله ای زیبای قرآن، ج 1، ص 216.

[3] تفسیر فی ظلال القرآن، ج 3، ص 1300.

[4] تفسیر نمونه، ج 6، ص 216.

[5] تفسیر المنار، ج 8، ص 482.

[6] تفسیر درّ المنثور، به نقل از: تفسیر المیزان، ج 8، ص 239.