مدت كوتاه زندگی انسان در دنیا را با زندگی آخرتش، كه بی كرانه و بی نهایت است و پایانی برای آن نیست، نمی توان مقایسه نمود. از این رو، تحمل سختی ها و مشكلات در دوره كوتاه زندگی دنیا اگر فرجامی نیكو داشته و همراه با سعادت اخروی باشد، از آن تعبیر به عاقبت به خیری می شود.
 
به بیان دیگر: عاقبت به معنای فرجام، پایان و نتیجه كاركردها است،و عاقبت به خیری یعنی مجموعه فعالیت ها و كاركردهایی كه پایان آن خیر و خوشبختی را برای انسان به دنبال دارد.
 
عاقبت
 
عاقبت به خیر شدن چیست؟
 
عاقبت به خیری یعنی اتصال به فیض و رحمت مطلق و بی نهایت و نیل به نقطه ای از قرب الهی كه رضایت و خشنودی خدا از انسان و انسان از خدا را به دنبال داشته باشد، و طبیعت مطلق گرای انسان با رسیدن به مقصدو مطلق حقیقی، اشباع شود و به آرامش مطلق، دست پیدا كند.
 
آنچه عامل عاقبت به خیری می شود
 
بزرگترین عامل عاقبت به خیری این است که انسان ضعف های خود را جبران کند و جلو گناهان را در زندگی خویش بگیرد چرا که اصلی ترین عامل بدبختی و عاقبت به شرّی گناهان است. قرآن کریم می فرماید: «ثمّ کان عاقبة الّذین اسائوا السؤای ان کذبوا بآیات اللّه؛ سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند (و آن را مسخره گرفتند).»
 
به این جهت در قرآن کریم اصلی ترین عامل عاقبت به خیری را تقوا می داند.
 
1ـ تقوا
 
«و العاقبة للتقوی؛ عاقبت(نیک) از آن (اهل) تقواست» «و العاقبة للمتقین؛ عاقبت و پایان کار از آن پروا پیشگان است.»
 
2ـ تحکیم و تثبیت عقاید
 
تلقین و تکرار عقاید و پایبندی به آن می تواند در عاقبت به خیری نقش تعیین کننده داشته باشد، به این جهت در زمان غیبت امام زمان(عج) سفارش شده که این دعاها را که مجموعه عقائد در آن آمده جهت عاقبت به خیری بخوانید.
 
دعایی برای حفاظت از دین
 
امام صادق(علیه السلام) به زراره فرمود: در عصر غیبت که عصر امتحان شیعیان و دوران سختی است برای محافظت دین، پیوسته این دعا خوانده شود:
 
«اللّهم عرّفنی نفسک فانّک ان لم تعرّفنی نفسک لم اعرف نبیّک اللّهم عرّفنی رسولک فانّک ان لم تعرّفنی رسولک لم اعرف حجتک اللّهم عرّفنی حجّتک فانّک ان لم تعرّفنی حجتک ظللت عن دینی، اللّهم لاتمتنی میتة جاهلیّةً و لا تزغ قلبی بعد اذ هدیتنی؛ خدایا خود را به من بشناسان، پس براستی اگر خود را نشناساندی رسولت را نشناخته ام، خدایا رسولت را به من بشناسان، زیرا اگر رسولت را معرّفی نکردی، حجتت را نخواهم شناخت. خدایا حجّتت را به من بشناسان زیرا اگر حجّتت را نشناسانی از دینم گمراه شده ام، خدایا به مرگ جاهلیّت ما را ممیران و دلم را بعد از هدایت گمراه مکن» این دعا هم درخواست عاقبت به خیری و هم در عاقبت به خیری مؤثر است.
 
2ـ سفارش شده این دعا را هر صبح و شام بخوانید: «اللهمّ مقلّب القلوب و الابصار، ثبّت قلبی علی دینک ولاتزغ قلبی بعد اذ هدیتنی وهب لی من لدنک رحمة...؛ ای خدایی که دلها و دیده ها را زیر و رو می کنی، قلب مرا بر دینت ثابت و استوار بدار و دلم را بعد از هدایت منحرف مگردان.

بزرگترین عامل عاقبت به خیری این است که انسان ضعف های خود را جبران کند و جلو گناهان را در زندگی خویش بگیرد چرا که اصلی ترین عامل بدبختی و عاقبت به شرّی گناهان است. قرآن کریم می فرماید: ثمّ کان عاقبة الّذین اسائوا السؤای ان کذبوا بآیات اللّه؛ سپس سرانجام کسانی که اعمال بد مرتکب شدند به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند (و آن را مسخره گرفتند)
 
3ـ دعای «رضیت باللّه ربّا و بالاسلام دینا و بمحمّدٍ صلّی اللّه علیه و آله نبیّا و بعلیٍّ اماماً و بالحسن و الحسین... و الخلف الصالح علیهم السّلام ائمّةً و سادةً و قادةً...؛ رضایت دادم که خداوند پروردگار من است و اسلام به عنوان دین من، و محمد نبی من، و علی و حسن و حسین (ونه فرزندش) از جمله خلف صالح امام من، سلام بر آنها باد به عنوان پیشوایان و بزرگان و رهبران.»
 
به جهت همین تثبیت عقاید است که در دعاها مرتب اقرار به وحدانیّت خدا، و رسالت و امامت و معاد تکرار می شود از این جا می توان به یک قائده بسیار مهمّی از دعا پی برد، و آن این است که دعاها اگر مستجاب هم نشود، علاوه بر ثواب و یاد خدا و آرامش یافتن، در تثبیت عقائد و تلقین و تحکیم آن نقش تعیین کننده ای دارد.
 
4ـ مداومت بر تسبیحات فاطمه زهرا(سلام الله علیها) به عنوان مهمترین ذکر الهی.
 
5 ـ شیخ عباس قمی از امام صادق(علیه السلام) نقل نموده که آن حضرت نوشت برای فردی که اگر خواسته باشی که عاقبت به خیر شوی و قبض روح گردی در حالی که در حال انجام برترین عمل باشی:(به چند چیز توجه کن)- حق خدا را بزرگ شماری از این که نعمتهای او را در معصیت او صرف کنی و یا به حلم او مغرور شوی.
 
- گرامی دار کسانی را که ما (اهل بیت(علیه السلام)) را یاد می کنند و یا ادّعای دوستی و محبت ما را دارند، باز آنان را گرامی دار خواه راست بگویند یا دروغ زیرا نیّت (خیر) تو به تو سود می رساند، و دروغ آنان باعث زیان آنهامی شود...»
 
و هم چنین، مداومت بر دعای یازدهم صحیفه سجادیّه کامله «یا من ذکره شرف للذّاکرین...» خواندن آیه «ربّنا لاتزع قلوبنا..» تا آخر، سوره قد افلح المؤمنون را در هر جمعه خواندن، و خواندن هفت مرتبه «بسم اللّه الرحمن الرحیم لاحول ولاقوّة الّا باللّه العظیم.» عامل عاقبت به خیری می شود البته به یقین مراد صرف خواندن نیست بلکه توجه به مضامین و عمل نمودن به معانی آن عامل عاقبت به خیری می شود.
 
نیکی به والدین

6ـ خدمت به دیگران مخصوصاً والدین
 
شخصی نزد خاتم الانبیاء آمد و عرض کرد من گناه بزرگی را مرتکب شده ام و آن این بود که دخترم را زنده به گور کردم. از شما می خواهم عملی را یادم بدهید تا خدای متعال گناه مرا ببخشد(و عاقبت به خیر شوم) پیامبر فرمود:مادر داری؟ عرض کرد: مادر ندارم فرمود: خاله داری؟ گفت: آری. فرمود برو به خاله ات نیکی کن. بعد فرمود: اگر مادرش بود بهتر بود چون نیکی به مادر اثرش در پاک شدن از چنین گناهی یقیناً بیشتر است.
 
ای کاش مادر داشت
 
از امام سجاد(علیه السلام) نقل شده است که مردی نزد رسول خدا(صلی الله علیه وآله) آمد، عرض کرد: عمل زشتی نیست که انجام نداده باشم آیا راه توبه برای من باز است؟ پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: «فهل من والدیک احدٌ حیٌّ قال: ابی قال: فاذهب فبرّه قال: فلمّا ولّی قال رسول اللّه(صلی الله علیه وآله) لو کانت امّه: آیا از والدینت کسی زنده است؟ عرض کرد: پدرم (زنده است) فرمود: برو به پدرت نیکی کن (تا خداوند تو را ببخشد و عاقبت به خیر گردی) راوی می گوید، وقتی آن مرد رفت، پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: «ای کاش مادر داشت».
 
بوسیدن پای پدر سبب سعادت دنیا و آخرت
 
مرحوم آیة اللّه مرعشی نجفی می گوید: زمانی که در نجف بودیم، روزی هنگام ظهر، مادرم به من گفت: برو پدرت را صدا بزن تا برای صرف نهار بیاید، من به طبقه بالا رفتم و دیدم پدر در حال مطالعه خوابش برده است. نمی دانستم چه کنم؟ از طرفی باید امر مادر را اطاعت می کردم و از طرفی می ترسیدم با بیدار کردن پدر، باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لبهایم را کف پای پدر گذاشتم و چندین بوسه بر آن زدم، تا این که بر اثر قلقلک پا، پدرم از خواب بیدار شد و دید من هستم، وقتی این ادب و احترام را از من دید، گفت: شهاب الدین تو هستی؟ عرض کردم: بلی آقا، دو دستش را به سوی آسمان بلند کرد و گفت: «پسرم خداوند عزّتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل بیت(علیه السلام) قرار دهد» و من هرچه دارم از برکت همان دعای پدرم است که در حق من نمود و به مرحله اجابت رسید.
 

علی(علیه السلام) می فرماید: مكروه تحمد عاقبته خیرٌ من محبوب تذمّ معبّته؛ ناپسندیده ای كه سرانجامش پسندیده باشد، بهتر از پسندیده ای است كه پایانش ناپسند باشد
 
خیر و برکت بر اثر خدمت به والدین
 
استاد مرتضی مطهری می گوید: «گهگاه که به اسرار وجودی خود و کارهایم می اندیشم، احساس می کنم، یکی از مسائلی که باعث خیر و برکت در زندگی ام شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من کرده است، احترام و نیکی فراوانی بوده است که به والدین خود به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماری کرده ام. علاوه بر توجّه معنوی و عاطفی، تا آنجا که توانایی ام اجازه داد...از نظر هزینه زندگی به آنان کمک و مساعدت کرده ام...»
 
نتیجه:
 
عوامل و ابزاری كه فرجام امور را به خیر و سعادت ختم می كند، عبارتند از:
 
ایمان پاك و خالص، رعایت تقوا و انجام عمل صالح؛ همة كارها رنگ خدایی داشته باشد و جهت جلب رضایت او و با توكل و استعانت جستن از او انجام گیرد؛ صبر و استقامت ورزیدن در برابر سختی ها و مشكلات (فعلیكم بالصبر فهو محمود العاقبه؛ صبوری پیشه كنید كه سرانجام نیك پسندیده در صبوری است؛ لازمة عاقبت به خیری، عاقبت اندیشی است.
 
پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله) فرمود: هر زمان مصمم شدی كاری انجام دهی، در عاقبت و نتیجة آن اندیشه كن. پس اگر پایان كار خیر و خوبی بود یا مقدمة لازم و راه درستی برای رسیدن به خیر بود، دنبال كن و اگر شرّ و گمراهی بود، از آن اجتناب ورز.
 
امیرالمؤمنین(علیه السلام) فرمود: دور اندیش ترین مردم كسی است كه صبر كردن و اندیشیدن به پایان امور و نتایج كاركردها، شعار و برنامه او باشد.
 
تذكر: از نگاه انسانُ طاهر بین، ممكن است فرد بدبخت و سیه روزی كه چند صباحی از مسیر معصیت و بی تقوایی، به نوایی رسیده، خوشبخت نامیده شود و به انسان عادل و با تقوا و غیرتمند و شجاع، محروم و بدبخت گفته شود ولی نتیجه نهایی را از کلام حضرت علی علیه السلام می شنویم :
 
علی(علیه السلام) می فرماید: مكروه تحمد عاقبته خیرٌ من محبوب تذمّ معبّته؛ ناپسندیده ای كه سرانجامش پسندیده باشد، بهتر از پسندیده ای است كه پایانش ناپسند باشد.