حجةالاسلام و المسلمین میرباقری
حقیقت عبودیت
از استاد بزرگوار مرحوم علامه طباطبایی نقل شده که حداقل هفته ای یک بار این حدیث را بخوانید. دستورالعمل های هرکسی قابل اعتماد نیست، چون نسخه نوشتن کار آسانی نیست. این چیزهایی هم که گاهی این روزها رسم می شود که دنبال هر استادی می روند و گاهی همه مدعی اند و جوان ها هم به این حرف ها عمل می کنند مضر است. نسخه نوشتن غیر از دستورالعمل های کلی است. یک دستور العمل هایی است که در شریعت آمده و از معصومین (ع) نقل شده است. این دستور العمل ها عمومی است و همه می توانند عمل کنند، اما نسخه نویسی چیز دیگری است. یک علم طب داریم و یک نسخه نویسی داریم. نسخه نویسی چیزهای دیگری می خواهد. بیش از آشنایی با کلیات طب، آدم باید بتواند علائم بالینی و غیر بالینی را بداند و بعد بیماری را شناسایی کند و متناسب با مجموعه شرایط و اولویت ها نسخه بنویسد. ممکن است همین نسخه ای که برای یک بیمار می نویسند برای بیمار دیگری کشنده باشد.
چیزی که همیشه به ذهنم آمده این بوده: کسی که انسان او را به عنوان معلم یا مربی در این امور انتخاب می کند، باید مجتهد جامع الشرایط عادل و مجموع این ها را داشته باشد. کسی که اهل راه و مراقبه و این ها نیست، نمی تواند استاد باشد. کسی که مجتهد عادل جامع الشرایط نیست، نمی تواند نسخه بنویسد، چون گاهی اوقات با مجموعه ادله و روایات پیش نمی روند و برای انسان خطر ایجاد می کنند. برخی دستورالعمل هایی که داده می شود، عمومی اند و در روایات اهل بیت (ع) است که در آن شکی نیست. از این رو، به کمتر از مجتهد جامع الشرایط عادل قانع نباشید، و الا با تمام خوبی هایی که هست، همه ابعاد و زوایای کار دیده نمی شود و یک جایی آدم را زمین می گذارند.
دستورالعمل استاد برای شاگردان
علی ای حال ایشان دستورالعملی برای شاگردان خود داشتند. لذا روایت، روایتی مورد اعتنا و توجه برای این بزرگان و عزیزان بوده است. در این روایت شریف عنوان بصری که یکی از صحابه امام صادق(ع) است، می گوید: من قبل از اینکه حضرت به مدینه تشریف بیاورند با مالک ابن انس رفت و آمد داشتم. (وی یکی از ائمه اربعه اهل سنت است که مراوده علمی با حضرت امام صادق (ع) داشته و از محضر حضرت بهره مند بود) تا این که امام صادق (ع) به مدینه برگشتند و با ایشان رفت و آمد کردم و متوجه شدم دیگران چیزی ندارند. هرچه هست در محضر امام صادق (ع) است. بنای مراوده با حضرت و رفت و آمد با حضرت را گذاشتم و روزی حضرت فرمودند: فلانی من برای خودم اشتغالاتی دارم. بنابراین رفت و آمدت را با من کم کن. من از خانه حضرت بیرون آمدم و تلقی ام این بود که حضرت در من خیری ندیدند و من نمی توانم از ایشان بهره مند بشوم و الا اگر واقعاً حضرت در من خیری می دیدند و احساس می کردند من می توانم از ایشان بهره مند شوم مرا رد نمی کردند.
سه رکن تحقق بندگی
وارد مسجد النبی شدم و در محضر رسول گرامی اسلام (ص)، دو رکعت نماز خواندم و به حضرت توسل پیدا کردم. از حضرت خواستم واسطه شوند و از خدای متعال بخواهند که قلب امام صادق (ع) را با من مهربان کنند تا بتوانم از علوم و معارف امام صادق (ع) بهره مند شوم. به منزل رفتم. طوری غصه و حزن مرا گرفته بود که دیگر برای کارهای ضروری ام از خانه بیرون نمی آمدم تا این که یک روز نماز عصر را خواندم و خیلی تحت فشار و غصه قرار گرفتم و از خانه بیرون آمدم و به طرف منزل امام صادق (ع) رفتم تا از حضرت اجازه بگیرم که محضر حضرت شرفیاب شوم. رفتم اجازه گرفتم و وارد شدم. حضرت فرمودند: چه کار داری؟ عین مطلب را برای حضرت نقل کردم که من رفتم محضر رسول الله (ص) متوسل شدم. مطلبم این است که می خواهم از علوم و معارف شما بهره مند شوم. نیاز و حاجت من همین است. وقتی این را گفتم حضرت فرمودند: «لَیْسَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْ یَهْدِیَهُ فَإِنْ أَرَدْتَ الْعِلْمَ فَاطْلُبْ أَوَّلًا فِی نَفْسِکَ حَقِیقَةَ الْعُبُودِیَّةِ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ یُفْهِمْکَ».[1]
آن علم که دست انسان را می گیرد و انسان را به مقصد می رساند و نجات می دهد با خواندن نیست. در کاغذ و کتاب پیدا نمی شود. -البته معارف اهل بیت را باید خواند. «کَلَامُکُمْ نُورٌ وَ أَمْرُکُمْ رُشْدٌ».[2] - حضرت فرمودند: آن علم نوری است که در دل انسان می تابد و خدا قصد دارد او را هدایت کند و دست او را بگیرد. این نور در قلب او واقع می شود و قلب او را نورانی می کند. این قسمت اول روایت بود.
بعد حضرت به او فرمودند: اگر دنبال آن نورانیت علم هستی و می خواهی آن نور در قلب تو بتابد، اول در باطن خودت حقیقت بندگی را جست وجو کن. اگر متحقق به حقیقت عبودیت و بندگی شدی، زمینه آن نورانیت در تو فراهم می شود. اگر آن علم را طلب می کنی با به کارگیری دانش خودت دنبال آن علوم باش. تا به آن عمل نکنی به آن علم نمی رسی. اگر حقیقت عبودیت را در وجود خودت محقق و به آن عمل هم کردی، آن گاه از خدا طلب کن، آن فهم برای تو حاصل می شود.
از حضرت سؤال کرد: این حقیقت عبودیت که باید در انسان محقق و نورانیت علم در انسان پیدا شود، چیست؟ حضرت فرمودند: سه چیز حقیقت بندگی است که شرط تحقق نورانیت علم است: اول این که خودت را مالک هیچ چیزی که خدا به تو سپرده، نبینی و خودت را امانت دار بدانی؛ دوم این که به تدبیر کار خودت مشغول نباشی و از خودت فارغ باشی؛ سوم این که تمام اشتغال تو به تکلیف و امر و نهی مولا باشد. این سه چیز، عبودیت و بندگی است. بندگی بدون این سه چیز محقق نمی شود. انسانی که خود را مالک می بیند، احساس مالکیت می کند. این بنده نیست. پس از این که از خودش خلع مالکیت کرد، به خودش هم نباید اشتغال داشته باشد. انسان مشغول به خود و مصالح و مفاسد خود، بنده نیست.و بعد از فراغت از خود نیز باید تمام دغدغه انسان، مولای خودش و امر و نهی او باشد. این سه رکن تحقق بندگی است.
رویارویی جنود عقل و جهل
قبل از این که این قسمت روایت را توضیح بدهم، نسبت به مقدمه روایت اشاره ای می کنم. حقیقت علم، نورانیتی است که انسان را به سمت خدای متعال هدایت می کند، و الا اگر این نورانیت که انسان را از ظلمات و تاریکی ها نجات دهد و به سمت خدای متعال ببرد، در وجود انسان شکل نگرفت، انسان عالم نیست و جاهل است. روایت معروفی در کتاب العلم کافی است. در آن روایت حضرت می فرماید: خدای متعال عقل را آفرید، و به او جنود و لشکریانی داد. و لشکریان عقل را می شمارند. و سپس جهل را آفرید و به جنودی داد. وقتی جهل را آفرید به خدای متعال عرض کرد: خدایا به عقل لشکرهای فراوانی دادی و برای من لشکر نیافریدی. خدای متعال برای او هم لشکر خلق کردی. حرص، بخل و امثال این ها. تا هفتاد جند در روایت شمرده که این ها لشکریان جهل اند و نقطه مقابلش لشکر عقل. آن ها عقل را کمک می کنند و این ها جهل را.
بنابراین، علم آن علمی است که نورانیت داشته باشد. من گمان می کنم در مقابل جهل، جنود عقل همان جنود علم اند. این روایت از روایات بسیار دقیق است. بسیار هم عمیق است که بزرگان راجع به آن فراوان گفت وگو کردند. از جمله امام (ره) که کتاب مستقلی درباره این حدیث دارند. شرح جنود عقل و جهل که کتاب خواندنی ای است. رسول گرامی اسلام (ص) و جنود حضرت، در مقابل ابلیس و جنودش قرار گرفته است. نکته دیگری که شاید در توضیح این روایت کمک بکند، توجه به بعضی روایات دیگر است که من به یکی دو تای آن ها اشاره می کنم.
خداوند، نور آسمان و زمین
یک روایت در ذیل این آیه نور است که خدای متعال در سوره نور می فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاةٍ فیها مِصْباحٌ الْمِصْباحُ فی زُجاجَةٍ الزُّجاجَةُ کَأَنَّها کَوْکَبٌ دُرِّیٌّ یُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبارَکَةٍ زَیْتُونَةٍ لا شَرْقِیَّةٍ وَ لا غَرْبِیَّةٍ یَکادُ زَیْتُها یُضی ءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نارٌ نُورٌ عَلى نُورٍ یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثالَ لِلنَّاسِ وَ اللَّهُ بِکُلِّ شَیْ ءٍ عَلیمٌ». [3]
خدای متعال، نور آسمان و زمین است. این نور مثلی دارد، مثل نور خدای متعال، مثل چراغ دانی است که در این چراغ دان چراغی است. چراغ در دل حباب و شیشه بلورینی است، حبابی که مثل کوکب و ستاره درخشان می درخشد. این چراغ از روغن یک درخت زیتون نابی تغذیه می کند که نه شرقی است و نه غربی. در وسط باغ قرار گرفته و دائم در معرض تابش خورشید است. آن قدر روغن این درخت مصفی است که هنوز شعله آتش به او برخورد نکرده، شعله ور می شود.
در قدیم این طور بوده که در این چراغ دان ها روغن می ریختند و بعد روشن می کردند و این روغن، بهترین نوعش روغن زیتون بوده. این مثل قرآن است. «نُورٌ عَلى نُورٍ»، انوار متراکمی است. نور بر روی نور است. خدای متعال هر کسی را که بخواهد، به این نور هدایت می کند. این نور چیست؟ «فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ». [4] این نور در خانه هایی است که خدای متعال اجازه داده این خانه ها رفعت پیدا کنند و یاد او در این خانه ها زنده بشود. ذکر خدای متعال در این خانه ها باشد.
چگونگی ظهور هدایت الهیه
روایتی از امام رضا (ع) ذیل این آیه نقل شده است که می فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ای هُدَى مَنْ فِی السَّمَاءِ وَ هُدَى مَنْ فِی الْأَرْضِ». [5] هر مخلوقی به سمت کمالی هدایت می شود. این ظهور هدایت الهیه است. هر مخلوقی که به سمت نورانیت می رود، از ظلمت و حیرت و سردرگمی بیرون می آید و به سمتی حرکت می کند و هدایتی شامل او را می شود. این نور الهی است. اگر بخواهیم آیه را بر این اساس معنا کنیم، نوره، یعنی هدایت الهی. وقتی هدایت الهی در این عالم تمثل پیدا می کند، در قالب مشکاتی است. این مشکات چیست؟ روایات این مشکات را معنا کرده است. گاهی می فرماید، قلب رسول الله (ص) است. مصباح را به علم و معارف تشبیه می کردند.
در کافی مرحوم کلینی آمده که مشکات، فاطمه زهرا (س) است. صدیقه طاهره مهد نور حسنینن است. سرچشمه این دو نور است. مشکات این دو نور است و خود حباب بلورین محافظ این نور. ایشان مثل ستاره درخشان بین همه زنان عالم می درخشد. فاطمه زهرا (س) مشکات انوار اهل بیت است و هم حباب محافظ آن هاست در عوالم که البته این ها باید معنا شود. بنابراین یک طرف هدایت الهی به سمت انوار است که این انوار هستند که اگر در قلبی ظهور کردند، آدم را هدایت می کنند. این نور که هدایت به وسیله او در عالم محقق می شود، تمثل هدایت الهیه و نور اهل بیت (ع) است که انوار متراکمی در عالم هستند و نور علی نورند. هدایت به این نور هم در دست خدای متعال است. خدای متعال در نقطه مقابل هم از ظلماتی بحث می کند، ظلمات متراکمی که مقابل این نور است. این نور کارش هدایت و راهبری به سمت خدای متعال و نجات دادن انسان از حیرت و سردرگمی و ابهام است. در مقابلش ظلمات متراکم است. خداوند می فرماید: «أَوْ کَظُلُماتٍ فی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ظُلُماتٌ بَعْضُها فَوْقَ بَعْضٍ إِذا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَکَدْ یَراها وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُورٍ».[6] اگر خدا برای کسی که در ظلمات افتاد، نوری قرار ندهد، دیگر هیچ نوری نیست که او را نجات دهد.
روایت ذیل این آیه این طور معنا می کند. می فرماید: کسی که در این ظلمات مبتلا شد، اگر خدا امامی از فرزندان فاطمه (س) را قرار ندهد، هیچ نور دیگری در عالم آخرت ندارد. «وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً إِمَاماً مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ ع فَما لَهُ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ وَ قَالَ فِی قَوْلِهِ یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ أَئِمَّةُ الْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَسْعَى بَیْنَ یَدَیِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِأَیْمَانِهِمْ حَتَّى یُنْزِلُوهُمْ مَنَازِلَ أَهْلِ الْجَنَّةِ».[7] اگر کسی بخواهد از این ظلمات متراکم نجات پیدا کند، باید به نور امام دست پیدا کند. عجیب این است که عالم دنیا ظلمانی است و این ظلمات موجب می شود که عالم آخرت هم تاریک باشد. فقط در عالم دنیا ظلمانی است، که عالم آخرت هم در تاریک است. در آیات مبارکه سوره حدید هم به آن اشاره شده است: «یَوْمَ الْقِیَامَةِ تَسْعَى بَیْنَ یَدَیِ الْمُؤْمِنِینَ وَ بِأَیْمَانِهِمْ». نورشان پیش روی آن ها و در باب راستشان حرکت می کند. در باب منافقین هم می فرماید: این ها نور ندارند و از مؤمنین تقاضا می کنند. به آن ها می گویند: «انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ». [8] مهلت دهید ما هم از نور شما بهره مند شویم.
ولایت نور و ولایت ظلمت
این دو آیه می خواهد بگوید که هدایت الهیه در همه عوالم به وسیله انواری است که این ها تمثل نور الهی در همه عوالم هستند. در عالم دنیا و آخرت و به عکس در مقابل این نور، ظلماتی است که آن ظلمات هم کارش ایجاد حیرت و سردرگمی است. اگر بخواهیم یک مقدار این را بازتر بکنیم، معنایش این است که شما دو نوع ولایت دارید، یکی ولایت اولیای نور و دیگری ولایت اولیای ظلمات. یک اولیایی هستند که تمثل نور الهیه اند و انسان را به سمت نور هدایت می کنند و یک اولیایی هستند که تمثل ظلمات اند و انسان را به سمت ظلمات می برند. اگر انسان تحت ولایت آن ها قرار بگیرد، در فضای تاریک ولایت آنها سردرگم می ماند و در ظلمات متراکم این ولایت، تاریکی و تیرگی که ایجاد می کند، هیچ نوری راه گشا و کارگشا نیست. «وَ مَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُوراً إِمَاماً مِنْ وُلْدِ فَاطِمَةَ ع فَما لَهُ مِنْ نُورٍ إِمَامٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ».[9] الا این که انسان به نور امام هدایت پیدا کند.
مرحوم کلینی در ذیل این باب که ائمه (ع) انوار الهی اند، از یکی از اصحاب نورانی امام باقر (ع) نقل می کند که ابی خالد کابلی از امام باقر (ع) سوال کرد: خدای متعال در سوره تعاون می فرماید: «فَآمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ النُّورِ الَّذی أَنْزَلْنا».[10] ایمان به خدا و رسول و آن نوری را که از عالم بالا فرستادیم، بیاورید. این نور چیست؟ حضرت با قسم مؤکد فرمودند: به خدا که این نور ائمه (ع) هستند، نه فقط در عالم دنیا، در همه عوالم نور الهی هستند که تنزل به این عوالم پیدا کردند. حقیقت نور آنها فوق این عوالم ملک و ملکوت است. نور در همه عوالم همین است. حضرت فرمودند: به خدا قسم ائمه (ع) قلب مؤمن را نورانی می کنند و اگر در قلبی تابیدند، نور امام در آن قلب از خورشید در روز روشن آشکارتر است. «وَ اللَّهِ یَا أَبَا خَالِدٍ لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَ هُمْ وَ اللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤْمِنِینَ وَ یَحْجُبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُورَهُمْ عَمَّنْ یَشَاءُ». [11] ذیلش هم فرمودند: «وَ یَحْجُبُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ نُورَهُمْ عَمَّنْ یَشَاءُ فَتُظْلَمُ قُلُوبُهُمْ». خدای متعال هر کسی را که شایسته نباشد، بین او و این نور حجاب می اندازد. این روایت را کنار آیه نور بگذارید: «یَهْدِی اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ یَشاءُ». [12] می فرماید هرکس که شایسته نباشد، خدا از این نور محرومش می کند. وقتی محروم کرد، قلبش ظلمانی می شود. پس ببینید یک نور هست که همه هدایت ها به اوست. حقیقت علم هم همین است. علم، نورانیت ولایت الهیه است و الا اگر انسان تحت هدایت ولی خدا قرار نگرفت، نور ولی خدا در جان او نتابید، اگر خدای نکرده تحت ولایت اولیای ظلمات قرار گرفت و در حیرت و تاریکی فرو رفت، علمی ندارد. علم چیزی است که انسان را به سمت خدا هدایت می کند و آن چیزی نیست، جز انوار ولایت الهیه که باید در جان مؤمن بتابد و این نصیب هرکسی نمی شود. کسی از نور ولایت الهیه بهره مند می شود که به این علم و معرفت می رسد. کسی عالم می شود که «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ». [13] خشیت الهی در جان او شکل گیرد و به مقام خشیت رسد و به نورانیت ولایت الهیه برسد. شاید معنی صدر روایت این باشد.
جایگاه علم امام
فردی محضر امام صادق (ع) آمده بود. می خواست از علم امام استفاده کند. حضرت فرمود: این علمی که تو می گویی، علم امام «إِنَّمَا هُوَ نُورٌ یَقَعُ فِی قَلْبِ مَنْ یُرِیدُ اللَّهُ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَنْ یَهْدِیَهُ». [14] در کتاب ها نیست. حضرت فرمود: این نورانیت، این علم، در قلب انسانی واقع می شود که خدا می خواهد دست او را بگیرد، چون می خواهد هدایت کند. این همان آیه نور است. بنابراین نورانیتی که تو می خواهی، از ناحیه امام به دست بیاوری، علم از راه نورانیت علم و اهتداء به هدایت تابش نور ولایت امام (ع) است. انسانی که از ولایت معصوم برخوردار نیست، نورانیت ولایت معصوم در قلب او واقع نمی شود و از علم امام بهره مند نیست. این به صرف خواندن و نوشتن نیست. این چیز دیگری می خواهد. هرکسی نمی تواند از نورانیت علم امام بهره مند شود.
یکی از ائمه اربعه اهل سنت، شاگرد امام بود. کلام امام را شنیده و به گوشش رسیده و به زبانش جاری شده، ولی نور علم امام در قلب او واقع نشد. یعنی ولایت الهیه در قلب او واقع نگشت. جریان ولایت امام صادق (ع) در قلب او جاری نشد. چرا؟ چون تحت ولایت ظلمات است. این علم، این نورانیت نصیب همه نمی شود، به دست کسانی می افتد که خدا می خواهد به سمت خودش هدایتشان کند. این هدایت به وسیله نور است، به وسیله ولایت الهیه است. من گمان می کنم این نور با ولایت الهیه یکی است، چون همه هدایت ها مال ولایت الهیه است. ائمه (ع) مظاهر ولایت الهیه هستند.
شما گیرنده های رادیو و تلویزیون را دیدید. امواجی هست. شما هستید که این کانال را روی یک موج می چرخانید تا تصویر ظهور پیدا می کند. وقتی شما گیرنده خود را به سمت یک موج هدایت می کنید، امواج جریان پیدا می کند. یعنی امواج می آید و جاری و به صوت و تصویر تبدیل می شود و در این گیرنده ظهور پیدا می کند و اگر این گیرنده به سمت این موج هدایت نشود، ظهور نمی یابد و جریان پیدا نمی کند. نور ولایت الهیه، علم امام (ع) در قلب انسانی واقع می شود که خود را به ولی خدا بسپرد و تسلیم ولایت الهیه شود. اگر تسلیم ولایت الهیه شد، این تسلیم انسان را مجرای جریان نور امام (ع) قرار می دهد. حقیقت این نور چیزی جز ولایت نیست. شرط این جریان تولی است. اگر انسان تولی به ولایت امام پیدا کرد ولایت جاری می شود. اگر تولی پیدا نکرد، سد در مقابل نور امام درست کرده است. اگر از ولایت امام برخوردار نباشد، دیگر خبری از هدایت نیست. نور دیگری نیست. ظلمات است. پس حقیقت علم، یعنی نورانیت امام، یعنی نورانیت ولایت الهیه که ثمره اش هدایت به سمت خدای متعال است. آن چه انسان را به سمت خدای متعال می برد، ولایت الهیه است. نقطه مقابلش ظلمات است. ولایت اولیای طاغوت است که عین ظلمات است. آن نقطه مقابل، اقتدا به نور الهی است.
