توبه به معناي پيوند با نظام هستي و در برابر ، توبه نکردن گسستن از جهان هستي و قطع رابطة با غيب است. گناه رابطة انسان با غيب را قطع مي­كند اما توبة آدمي را دوباره به حقيقت وصل مي­كند. در روايات ما به اين وصل و قطع اشاره شده ؛ از جمله حديث شريف از رسول اكرم (ص) است كه به حالت قطع اشاره دارد. به صورت موعظه اين بيان رسول اكرم (ص) است: «طهّر قلبك من كل ظلمة قطعك» قلب و دلت را از هر ظلمت و تاريكي كه تو را از خدا جدا مي­كند پاك كن. در دعاها هم مورد توجه قرار گرفته ؛ نظير اينكه خدايا من را قطع نكن از خودت. «و لا تقطعني عنك»(1
 
نظير اين تعابير و احاديث شريفه آمده و توبه انسان را به خدا در برابر گناه وصل مي­كند. البته توبه­اي كه محوري دارد و آن محور در سورة مباركة احقاف آمده است، مي­فرمايد: «انّي تبت اليك و أنا من المسلمين»(2) من توبه مي­كنم و تسليم تواَم، آن نقطة مركزي توبه تسليم خدا بودن است.
 
اين نقطة اساسي است كه در هر موردي مي­گويد من تسليم تو هستم؛ خصوصاً در وظايفي كه دارم تسليم تو هستم. در برابر خودمحوري، خودبيني، خودخواهي، لجاجت، من چنين مي­فهمم، من چنين مي­گويم، اين راه را من مي­پسندم.
 
در برابر خود ديدن، خدا ديدن است. توبه يك طريق و جاده­اي است كه انسان را تسليم خدا مي­كند و با تسليم حق­تعالي شدن انسان وصل به او مي­شود.
 
اگر از خدا جدا شدي چه مي­شود و اگر پيوستي چه مي­شود؟
 
اگر از خدا جدا شدي روح ما كوچك مي­شود، زندگي بر ما تنگ مي­شود و آخرتمان تباه مي­شود و لذاست كه در احاديث شريفه و آيات قرآن به گناه و آثارش خيلي توجه داده شده كه چطور بركات را از انسان سلب مي­کند.
 
بيان امام زين العابدين (ع) دربارة نقش توبه و آمادگي گناه بسيار راهگشاست. ابا خالد كابلي ـ كه از راويان معتبر است ـ از امام سجاد (ع) مي پرسد: چه گناهاني نعمتهاي خداوند را از انسان سلب مي­كند؟ امام (ع) فرمودند: «البغي علي الناس» ظلم به مردم.
 
ظلم انواع و اقسام دارد؛ از خانه تا خيابان و هر كجا كه فكر كني مي­تواند عرصة گناه باشد. ظلم به جان و آبروي مردم، مال مردم، شئون جامعه، مثلاً كسي با كسي تصادف مي­كند و فكر مي­كند اگر او را به بيمارستان ببرد گير مي­افتد و مصدوم را رها مي­کند فكر مي­كند زرنگي كرده در حاليكه نعمتها ـ نظير آسايشي كه از طرف همسر و فرزند دارد ـ از او و خانواده­اش گرفته خواهد شد.
 
كسي نگويد در سال پيش اينطور اتفاقي افتاد اما تا الان طوري نشده، زيرا چه بسا به آخر عمر انسان بيفتد، به فرزندان او اثر كند، در نسل چندم آدمي اثر كند. ظلم اثرش را خواهد گذاشت.
 
امام سجاد (ع) فرمودند که نعمتي كه از انسان زائل و گرفته مي­شود يکي به خاطر ظلم است و ديگري «وزوال عن عادت الخير» كسي كه اصلاً به خير عادت نكند اين نعمتها از او گرفته مي­شود. يكي زندگي مرفهي دارد ولي كار خير انجام نمي­دهد و تنها دنبال كار خود و محدود به زندگي خود است. اين گناه نعمت را از انسان مي­گيرد.
 
مثلاً امشب از ليالي قدر است ما دعا مي­كنيم و دست تضرع به سوي مدير جهان دراز مي­كنيم كه امام عصر (ع) كه به --- تقسيم مي­شود كه بايد آن را نگه داشت و از دست خواهد رفت زماني كه انسان ناشكري مي­كند و از خدا گله مي­كند اين نعمت را عوض مي­كند.
 
باز امام (ع) مي­فرمايد: از ديگر چيزهايي كه حظ انسان را بهم مي­زند «عن صلوة غداة» انسان نماز صبح را كوچك بشمرد. البته در روايات در مورد همة نمازهاي واجب تأکيد شده که از اول وقت عقب انداخته نشود. «تأخير الصلوات المفروضات حتي تذهب تذهب أوقاتها»(3) اما سرّ اينكه به نماز صبح تكيه شده اين است كه چون بايد از خواب برخيزد و تطهير و وضو بگيرد سخت تر از ساير نمازها به نظر مي­رسد و لذا گاه آفتاب مي­زند و نماز مي­خواند بي­خبر از اينکه اين تأخير چه بر سر او مي­آورد.
 
حال ملاحظه کنيم كه امير مومنين علي (ع) ـ اميري كه صاحب امشب است ـ چطور با خدا صحبت و راز و نياز مي­كند، پيداست که سخن علي (ع) با خدا و گريه­اش با گريه بنده و شما فرق مي­كند. ما بر گناهانمان گريه مي­كنيم اما اميرالمؤمنين (ع) به خاطر انسي که با محبوب خود دارد اينگونه بي­تابي مي­کند. وقتي انس با خدا كم مي­شود و بنده­اي راستين مثل علي بن ابي طالب از مقام انس و قرب تنزل پيدا مي­كند احساس گناه و ملامت مي­کند. پس خيلي فرق است كه من و شما گريه مي­كنيم كه اين گناه زندگي من و شما را چنين و چنان مي­كند تا آنكه امير المؤمنين صحبت مي­كند. او در جايي ايستاده و مقامي را مي­بيند كه گناه و توجه به دنيا مقام او را مي­كاهد. ضرار بن ضمرة ـ از ياران امير المؤمنين (ع) ـ مي­گويد بعد از شهادت ايشان به شام رفتم و با معاويه برخوردي داشتم ، معاويه گفت: «صف لي عليّاً» علي را براي من توصيف كن، به او گفتم:
 
«أشهد بالله لرايته في بعض مواقفه ...في محرابه قابضاً علي لحيته» من علي را مي­ديدم گهگاهي در محراب كه دستش را به محاسنش گرفته بود و به خود مي­پيچيد و ناآرام بود و «يبكي بكاء الحزين» گريه مي­كرد و چنين مي­گفت: يا دنيا به من متعرض شده­اي؟ «يا دنيا أني تعرّضت أم إليّ تشوّقت» تو به سوي من آمده­اي و علي را مي­خواهي ببري و مي­خواهي توجه مرا جلب كني. «لا حان حينك قد ابتّك» تو جاي غلطي آمده­اي تو علي را نمي­تواني ببري. «هيهات غرّي غيري لا حاة لي فيك قد طلقتك ثلاثاً لا رجعة فيها»(4)
 
برو اين دام بر مرغ دگر نه                كه عنقا را بلند است آشيانه(5)
 
«طلقتك ثلاثاً لا رجعة فيها» تو را طلاق داده­ام و رجوع به تو نمي­كنم چرا تو چنيني؟ «عمرك قصير و خيرك حقير و خطرك غير كبير» چون زندگي تو دنيا كوتاه است، حضّ تو كم است، از من دور شو. من را نمي­تواني گول بزني من دنيا و مقام را خوب فهميدم.
 
«دخل ضرار بن ضمرة الكناني علي معاوية بن ابي سفيان يوماً فقال له: يا ضرار صف لي عليّاً فقال: أو تعفيني من ذلك؟ قال: لا أعفوك. قال: أما إذا لابّد كان والله بعيد المدي شديد القوي يقول فصلاً و يحكم عدلاً... أشهد بالله لرأيته في بعض موافقه و قد أخي الليل سدوله و غارت نجومه، مماثلاً في محرابه، قابضاً علي لحيته، يتململ السّلم و يبكي بكاء الحزين و كأنّي اسمعه و هو (ع) يقول: يا دنيا يا دنيا، أني تعرضت أم إليّ تشوّقت، هيهات هيهات، غرّي غيري، لا حان حينك، قد ابتّك ثلاثلاً، عمرك قصير و خيرك حقير و خطرك غير كبير، آه آه»(6)
 
اشكال بنده و شما اين است كه نمي­دانيم با اين روشي كه پيش گرفته­ايم چه بر سر زندگيمان مي­كنند، آخرت تو هم همينطور و نمي­داند كه چه آخرت تاريكي دارد. همين است كه امام باقر (ع) به فرزندش مي­فرمايد: اي پسرم توجه كن به اينكه «المرء علي دين خليله و قرينه»(7) انسان بر دين دوستش است دوست آدم را مي­برد و مي­فرمايد صاحب سوء انتخاب مكن چون اين فرد، زندگي انسان را تباه مي­كند.
 
گناهاني كه بلاها را نازل مي­كند گناهاني مثل اين است كه مظلوم را كمك نكنيم «ترك معاونة المظلوم» كسي گرفتار است و انسان به ناله­اش نرسد و به او رحم نكند، به همسايه كار نداشته باشد. اين نعمتهاي اعطا شده به انسان را تباه مي­كند.
 
باز از گناهاني كه انسان را از خدا مي­برد «و تقطع الرجاء» اميد به خدا را قطع مي­كند آن يأس از رحمت خداست.
 
«الذنوب التي تنزل البلاء ترك اغاثة الملهوف و ترك معاونة المظلوم... و الذنوب التي تقطع الرّجاء اليأس من روح الله و القنوط من رحمة الله»(8)
 
توبه ، وصال دوباره با حق
 
ولي توبه ـ به شرط اينکه تسليم به فرامين حق را هم همراه داشته باشد همانطور که قرآن كريم مي­فرمايد: «إني تبت اليك و إني من المسلمين»(9) من توبه مي­كنم و مسلم و تسليم تو هستم ـ  انسان را دوباره وصل به خداوند مي­كند.
 
حال اگر اين سخنان را از كساني كه در خانه وحي بزرگ شده­اند بشنويم بسيار موثرتر است. حقيقت اين است كه اگر انسان بخواهد به اين مطالب برسد و ايمان پيدا کند چنين ايماني به آگاهي از جهان غيب احتياج دارد. انسانهامتفاوتند؛ برخي غيب را مي­بينند همچون امير المؤمنين (ع) و برخي نمي­بينند مثل بنده و شما که بايد ببينيم آن كساني كه گناه را مي­بينند چه مي­گويند. اميرالمؤمنين (ع) وقتي گناه را مي­بيند كه مي­فرمايد: اگر شما مي­دانستيد و از غيب خبر داشتيد آنگونه كه من خبر دارم بر رفتار و كردار و برخوردهاي خود گريه مي­كرديد.
 
«لو تعلمون ما أعلم لضحتكم قليلاً و لبكيتم كثيراً علي أنفسكم و لخرجتم علي الصعدات تبكون علي أعمالكم...»(10)
 
«لو تعلمون ما أعلم مما طوي عنكم غيبه اذا لخرجتم إلي الصّعدات تبكون علي اعمالكم»(11)
 
يعني مي­فهميد كه اين گناه چه تأثيري بر زندگي انسان دارد و باز به اين نكته اشاره كرده­اند: «طوبي لمن شغله عيبه عن عيوب الناس... و بكي علي خطيئته»(12)
 
خوشا به حال كسي كه به عيب خود فرو مي­رود اشكالات خود را بفهمد، بر خطاهاي خودش گريه كند، كه اگر گريه كرد اين توبه است که اثر خاصش وصل انسان به خداست. مشكل ما اين است كه نمي­دانيم اين گناه و لجاجت به زندگي­ها چه مي­كند.
 
صدرالمتألهين نكته­اي دارد كه به بحث ما مربوط است. مي­گويد اين كلمه كه خارج شد تكان مي­دهد همة فضا را تا جايش باز شود. ولي ما نمي­بينيم حال هم چنين است نسبت به عالم غيب اين نگاه اثر مي­گذارد و لذاست كه توبه و تضرع خيلي تأثير دارد.
 
حضرت علي (ع) اين گناه را و اثرش را مي­بيند و بر همين اساس است كه مي­فرمايد كه من مي­بينيم اين گناه را. گناه انسان را ساقط مي­كند.
 
ابن ملجم مرادي و قطام اينها مسلمان بودند ولي با لجاجت و خودبيني به اينجا رسيدند. انسان كم­كم بد و تباه مي­شود. اگر به نماز و زكات و انفاق توجه نكند به اينجا مي­رسد.
 
اميرالمؤمنين (ع) به دست يك مسلمان و به تحريك يك زن مسلمان به عنوان خوارج نهروان به شهادت رسيد. آنچنان شد كه در مثل صبح 19 ماه مبارك رمضان وقتي حضرت (ع) در محراب افتاد گفت «فزت و رب الكعبة»(13) قسم به خداي كعبه كه رستگار شدم. راحت شدم از اين جامعه خودخواه و كج­انديش.
 
ما واقعاً بايد توبه كنيم. كساني كه با خدا صحبت مي­كنند ببينيم چطور صحبت مي­كنند. امام زين العابدين (ع) چنين صحبت مي­كند: «ادعوك يا سيدي بلسان قد أخرسه ذنبه»(49) خدايا من به زباني با تو حرف مي­زنم كه با آن گناه كردم.
 
ما هم بايد در وجودمان اين باور را داشته باشيم. ما بايد در اين شبها در مسجد باشيم. اگر انسان تنها بود و يكي بود خيلي مي­توانست گريه كند ولي با آن گريه معلوم نيست كه انسان به جايي برسد بلکه با آمين­هاي ديگران است که انسان به جايي مي­رسد. بايد بفهمد كه اين زبان چه كرده «قد أوبقه جرمه» خدايا من با زبان لال با تو صحبت مي­كنم. با تو با قلبي مناجات مي­كنم كه سياه شده است. اين مبالغه نيست و حقيقت است.
 
 منابع
 
1 صحيفه سجاديه، دعاي 47في يوم عرفه.
 
2 سورة احقاف : 15
 
3. . بحارالانوار، ج 70، ص 275، باب 138...
 
4. . نهج البلاغه، ص 480.
 
5. . حافظ شيرازي ، ديوان.
 
6. بحارالانوار، ج33، ص 250، باب 20.
 
7. وسائل الشيعه، ج12، ص 48، باب تحريم مجالسة اهل البدع؛ بحارالانوار، ج71، ص 201
 
8 بحارالانوار، ج70، ص 375، باب 138ـ علل المصائب.
 
9. . احقاف: 15.
 
10 . ارشاد القلوب، ج1، ص 33، الباب الخامس.
 
11. نهج البلاغه، ص 173.
 
12. . مستدرك، ج1، ص 116، باب 16؛ نهج البلاغه، ص 255، لزوم الطاعة.
 
13. بحارالانوار، ج42، ص 239، باب 127ـ كيفيته شهادته (ع).
 
49. بحارالانوار، ج 95، ص 82، باب الاعمال و ادعية ليالي شهر رمضان (دعاي ابوحمزه ثمالي).