بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله الذی خلق النور من النور و انزل علی الطهور الذی ارسل رسوله باالهدای و دین الحق لیظهره علی الدین کله و لو کره المشرکون, ثم الصلاۀ و السلام علی سیدنا الانبیاء و المرسلین, شفیع ذنوبنا, حبیب قلوبنا, طبیب نفوسنا, مولانا ابی القاسم محمد صلی الله علیه و آله.
اما بعد فقد قال الله تعالی فی کتابه مجید, بسم الله الرحمن الرحیم «یا ایها الذین امنوا, توبوا الی الله, توبۀ نصوحا, عسی ربکم ان یکفر عنکم سیئاتکم»[1]
عرض سلام و ادب به پیشگاه حضرت بقیۀ الاحظم ارواحنا له الفداه, و با سپاس و تشکر از شما حضار گرامی و ارجمند, بحث پیرامون توبه کامل می باشد.
مقدمه
خیلی از ما هستند که روزی چند بار در پیشگاه خداوند توبه می کنیم و استغفرالله می گوییم, اما باز هم توبه خود را می شکنیم.
توبه یک حالت روحی و روانی, بلکه یک انقلاب روحی در انسان است و لفظ «استغفرالله ربی و اتوب الیه» بیان این حالت است، نه خود حالت و نه خود توبه، مثل خیلی از چیزهای دیگر که لفظ خودش عین حقیقت نیست, بلکه بیانگر آن حقیقت است.
اینکه ما روزی چند بار «استغفرالله ربی اتوب الیه» می گوییم, نباید خیال بکنیم که روزی چند بار توبه می کنیم. ما اگر روزی یک بار توبه واقعی بکنیم, مسلماً مراحل و منازل از قرب به پروردگار را تحصیل می کنیم.
تفاوت میان جمادات, نباتات و حیوانات
تفاوت میان جمادات و نباتات و حیوانات وجود دارد, و آن این است که جمادات این استعداد را ندارد که در مسیری که حرکت می کنند, خودشان از تغییر مسیر و تغییر جهت بدهند. مثل حرکت که زمین به دور خورشید و به دور خودش دارد. یا حرکات که همه ستارگان در مدار خودش دارند, یا حرکت سنگی که از ارتفاع رها می شود و به طرف زمین می آید.
این مسلم و قطعی است یعنی سنگی را که شما رها می کنید و در یک مسیر معین حرکت می کند, در همان جهت به حرکت خودش ادامه می دهد. تغییر مسیر و جهت از دورن این سنگ امکان پذیر نیست, عامل باید از خارج پیدا شود تا مسیر این سنگ را تغییر دهد. ولی موجودات زنده مثل حیوانات و نباتات این استعداد را دارند که از دورن خودشان تغییر مسیر بدهند. یعنی اگر با شرایط برخورد کنند که با ادامه حیات آنها سازگار نباشد, تغییر مسیر می دهند.
اما در مورد حیوانات بسیار واضح است مثلاً یک گوسفند وقتی حرکت می کند, همین که با مانع روبرو می شود فوراً مسیر خودش را تغییر می دهد و حتی ممکن است گردش 180 درجه هم داشته باشد.
نباتات هم در یک شرایط خاص و معینی, از دورن خودشان را هدایت می کنند, مثلاً ریشه یک درخت که در زیر زمین حرکت می کند, وقتی با یک مانع مثل سنگ برخورد می کند, مسیرش را عوض می کند و لذا انسان هم مثل حیوان و گیاه در این خصیصه با اندک تفاوت, مشترک هستند.
با این مقدمه, می خواهیم بگوییم که توبه برای انسان تغییر مسیر دادن است, اما نه تغییر مسیر که برای حیوان و گیاه است, بلکه تغییر است که از نظر روحی و روانی مخصوص خود اوست.
قیام انسان علیه انسان
توبه عبارت است از نوع انقلاب درونی, یک نوع قیام, نمونه از قیام انسان علیه خودش. لذا از این جهت مختص خود انسان است. گیاه تغییر مسیر می دهد ولی علیه خودش قیام نمی کند و نمی تواند, زیرا این استعداد را ندارد. اینکه انسان از درون علیه خودش قیام می کند, به خاطر خاصیت دو بعدی انسان, یعنی جسم و روح است.
وقتی که جسم خودش را با معصیت های کثیف آلوده می کند, روح او آرام و قرار نمی گیرد, زیرا خداوند متعال روح را منسوب به خودش می داند. لذا اضطراب و نگرانی و پیشیمانی بر انسان مستولی می گردد.
خداوند انسان توبه کار را دوست دارد
ای انسان که معصیت پروردگار کرده اید, به خاطر خجالت از پروردگار موفق به توبه نشده اید, خجالت نکشید, چون خداوند وعده داده است که انسان توبه کار را دوست دارد.
در حدیث قدسی آمده است که خداوند متعال فرموده است: اگر آنهایی که به من پشت کرده اند, می دانستند که من چه اندازه انتظار دیدن آنها را می کشم و چه مقدار مشتاق توبه و بازگشت آنها هستم, هر آینه از شدت شور و شوق نسبت به من جان می دادند و تمام بند بند اعضایشان به خاطر عشق به من از هم جدا می شد.[2]
روایت شده است که خداوند شادمانتر است به توبه بنده مؤمنش, از مردی که در بیابان قافله است, در هنگام حرکت قافله شتر او گم می شود, شبی بسیار تاریک است و در آن تاریکی میان بیابان از شتر خود جستجو می نماید. کاروان حرکت می کند آن مرد همراه خود نه آب دارد و نه نانی. آن قدر در پی شتر تفحص می کند, که مأیوس می شود با یک دنیا یاس و نا امیدی به جای اول برمی گردد, در آن تاریکی سر به زانو می گذارد, تنها است وسیله دفاع ندارد, هر آن منتظر است حیوانات درنده به او حمله کند و پاره پاره اش نماید, در چنین موقعیتی حساسی اگر کسی پیدا شود و شترش را به او بدهد و او را به قافله اش برساند. با این وجود آن مرد چقدر خوشحال و مسرور می شود, خداوند از توبه بنده اش بیش از مرد عقب مانده از کاروان مسرور و خوشحال می گردد.[3]
توبه حقیقی و نشانه های آن
هر چیز علایم و نشانه های خودش را دارد, که اگر آن نشانه ها نباشد به او نسبت دروغگویی می دهند, مثلاً اگر کسی ادعای محبت کند و علایم محبت در او وجود نداشته باشد به او دروغگو گفته می شود. حضرت امام رضا علیه السلام می فرمایند: کسی از گناه توبه کند, در حالی که از آن دست برنداشته و آن را به جای می آورد, مسخره کننده پروردگارش هست.[4]
شخص در حضور امام علی علیه السلام گفت: استغفرالله, حضرت فرمودند: ساکت باش مادر به عزایت گریه کند, آیا می دانی استغفار چیست؟ استغفار کار مردان عالی مقام است که شش شرط دارد:
1- پشیمانی و حسرت از اعمال گذشته, حضرت صادق علیه السلام فرمودند: روز قیامت در موقف اعمال سنجش اعمال, هر شخص گناهکار در مقام عذرخواهی بگوید: پروردگارا نادان و بی خبر بودم, اسیر شهوت و غضب بودم, در جواب تمام عذرهایش به او گفته می شود, مگر نه این است که باب توبه را بر تو گشوده بودیم؟ آیا سخت گیری شده بود؟ آیا برای توبه شرایط سخت و سنگین قرار داده بودیم؟!!!
2- عزم بر ترک گناه برای همیشه,
3- ادا کردن حقوق مردم که بر عهده اش است؛
4- ادا کردن حقوقی که از جانب خدا بر او واجب بوده و قضا شده؛
5- آنچه از گوشت بدنش از حرام روییده, با گرسنگی و غم و اندوه و گریه, بر گناهان آبش کند تا پوست به استخوان برسد و از نو گوشت بروید!
6- زحمت عبادت را بر خود بچشاند چنانکه شیرینی گناه را بر خود چشانده است.[5]
تا کی می توانیم توبه کنیم؟
یکی از رحمت های بزرگ خداوند متعال این است که در توبه را همیشه باز گذاشته است, هیچ موقع نگوییم که کار از کار گذشته و دیر شده است, این حرف از وساوس شیطان است و از آن باید بپرهیزیم, آیا می دانیم وقت توبه تا کی هست؟!! پاسخ این سؤال را از زبان مبارک رسول گرامی اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم بشنویم:
پیامبر رحمت حضرت محمد صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرمایند: هر کس یک سال پیش از مرگش توبه کند, خداوند توبه اش را می پذیرد, سپس فرمود: یک سال زیاد است, هر کس یک ماه پیش از مرگش توبه کند, خداوند توبه اش را می پذیرد, سپس فرمود: یک ماه زیاد است, هر کس یک هفته قبل از مرگش توبه کند, خداوند توبه اش را می پذیرد, سپس فرمود: یک هفته زیاد است, هر کس یک روز قبل از مرگش توبه کند, خداوند توبه اش را می پذیرد, سپس فرمود: یک روز زیاد است, هر کس پیش از دیدن ملک الموت و جایگاهش در آخرت توبه کند, خداوند توبه اش را می پذیرد.[6]
روضه
حدیث از امام علی علیه السلام را در مورد توبه کامل نقل کردیم, اما امام علی علیه السلام از آنجا که مفسر قرآن و در واقع قرآن ناطق است, بندگان خدا را زیاد و به دعا و قران خواندن دعوت می کند, در سخن خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: «الله الله فی القرآن لایسبقکم باالعمل به غیرکم» خدا را خدا را درباره قرآن مبادا دیگری بر شما پیشی گیرد, در عمل به حکم قرآن
السلام علیک یا ابا الحسن یا امیرالمئومنین, یا علی بن ابی طالب یا حجۀ الله علی خلقه, یا سیدنا و مولنا, انّا توجهنا و استشفعنا و توسلنا بک الی الله و قدمناک بین یدی حاجاتنا, یا وجیها عند الله اشفع لنا عند الله.
نقل گردیده است که وقتی امام علیه السلام توسط ابن ملجم ملعون مورد اصابت شمشیر قرار گرفت, دو دسته از مردم به عیادت او می آمدند, یک عده همان بزرگان و فرماندهان و سفیران ممالک بودند و عده هم مریدان خاص یعنی همان مستضعفین, بینوایان و یتیمان که در واقع پدر محبوبشان را داشتند از دست می دادند, وقتی پزشک معالج امام اعلام کرد که به امام علیه السلام باید شیر بنوشانید, تمام بچه یتیمان هر کدام یک ظرف شیر آورده بودند تا به مولا و آقایشان بدهند.
اما بزرگواری و محبت امام علیه السلام تنها به یتیمان و بیچارگان خلاصه نمی شد, بلکه او به دشمنش هم محبت می کرد, و دستور داد از شیری که برای مولا آورده بودند برای ابن ملجم لعین هم بدهند و خطاب به امام حسن علیه السلام فرمود: «یا بنی أنت ولی الامر من بعدی و ولی الدم, فان عفوک فلک وان قتلت فضربة مکان ضربة» پسر جانم, پس از من تو ولی امر و صاحب خون من هستی, اگر او را ببخشی خود دانی, و اگر به قتل برسانی, در برابر یک ضربتی که به من زده است یک ضربت به او بزن.
به جز از علی که گوید, به پسر که قاتل من چو در دست توست اسیر, با اسیر کن مدارا
الا لعنة علی القوم الظالمین و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون
صفدر حلیمی
--------------------------------------------------------------------------------
[1] تحریم/8
[2] آیت الله میرزا آقا جواد ملکی تبریزی، اسرارالصلواۀ، ص19
[3] موسی خسروی، پند تاریخ، ج4، ص231
[4] اصول کافی ج4/ ص 172
[5] وسائل الشیعه, ج11, ص361، مؤسسه آل البیت.
[6] اصول کافی، ج2, ص440.
