استغفار، شرائط، فوائد و فضلیت آن
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین الصلوۀ والسلام علی اشرف الانبیاء و المرسلین ابی القاسم محمد و علی اهل بیته الطیبین الطاهرین المعصومین و لعنۀ الله علی اعدا ئهم اجمعین من یوم عداوتهم إلی لقاء یوم الدین.
اما بعد فقد قال الله تبارک و تعالی فی محکم کتابه المجید و فرقانه الحمید:
«وَ مَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَ أَنتَ فِيهِمْ وَ مَا كاَنَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ».[1]
تا آن گاه كه تو در ميانشان هستى خدا عذابشان نكند و تا آن گاه كه از خدا آمرزش می طلبند، نيز خدا عذابشان نخواهد كرد.
آیه شریفه که خدمت شما تلاوت کرده ام از آیات سورة انفال می باشد در این آیه شریفه خداوند متعال دو چیز را مانع از عذاب قرار داده است. نخست وجود مقدس پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم و دوم استغفار. موضوع سخن بنده در این مجلس استعفار، شرایط، فواید و فضیلت آن است.
سید رضی رضوان الله علیه در نهج البلاغه روایت کرده که کسی در حضور امیرالمؤمنین علیه السلام «استغفرالله» گفت حضرت به او فرمود:
«ثَكِلَتْكَ أُمُّكَ أَ تَدْرِي مَا الِاسْتِغْفَارُ, الِاسْتِغْفَارُ دَرَجَةُ الْعِلِّيِّينَ وَ هُوَ اسْمٌ وَاقِعٌ عَلَى سِتَّةِ مَعَانٍ:
أَوَّلُهَا: النَّدَمُ عَلَى مَا مَضَى.
وَ الثَّانِي: الْعَزْمُ عَلَى تَرْكِ الْعَوْدِ إِلَيْهِ أَبَداً.
وَ الثَّالِثُ: أَنْ تُؤَدِّيَ إِلَى الْمَخْلُوقِينَ حُقُوقَهُمْ حَتَّى تَلْقَى اللَّهَ أَمْلَسَ لَيْسَ عَلَيْكَ تَبِعَةٌ.
وَ الرَّابِعُ: أَنْ تَعْمِدَ إِلَى كُلِّ فَرِيضَةٍ عَلَيْكَ ضَيَّعْتَهَا فَتُؤَدِّيَ حَقَّهَا.
وَ الْخَامِسُ: أَنْ تَعْمِدَ إِلَى اللَّحْمِالَّذِي نَبَتَ عَلَى السُّحْتِ فَتُذِيبَهُ بِالْأَحْزَانِ حَتَّى تُلْصِقَ الْجِلْدَ بِالْعَظْمِ وَ يَنْشَأَ بَيْنَهُمَا لَحْمٌ جَدِيدٌ.
وَ السَّادِسُ: أَنْ تُذِيقَ الْجِسْمَ أَلَمَ الطَّاعَةِ كَمَا أَذَقْتَهُ حَلَاوَةَ الْمَعْصِيَةِ فَعِنْدَ ذَلِكَ تَقُولُ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ».[2]
مادرت بر تو بگريد، مى دانى معناى استغفار چيست؟! استغفار درجه والا مقامان است و داراى شش معنا است:
اوّل- پشيمانى از آنچه گذشت؛
دوّم- تصميم به عدم بازگشت؛
سوم- پرداختن حقوق مردم چنان كه خدا را پاك ديدار كنى كه چيزى بر عهده تو نباشد؛
چهارم- تمام واجب هاى ضايع ساخته را به جا آورى؛
پنجم- گوشتى كه از حرام بر اندامت روييده، با اندوه فراوان آب كنى، چنان كه پوست به استخوان چسبيده و گوشت تازه برويد؛
ششم- رنج طاعت را به تن بچشانى چنان كه شيرينى گناه را به او چشانده بودى، پس آن گاه بگويى، استغفراللَّه؛
چنانچه نظیر این حدیث با مختصر اختلافی از کتاب تحف العقول از کمیل ابن زیاد و از کتاب فلاح السائلین سید ابن طاووس نیز روایت شده است.
شکی نیست که استغفار به صرف تلفظ به الفاظ و کلماتی که درخواست آمرزش از خدای تعالی در آن باشد مانند همین جمله استغفرالله و امثال آن حاصل نمی شود و شخص گنهکار اگر به راستی بخواهد گناهش آمرزیده و از آلودگی پاک شود باید کارهای دیگری نیز انجام دهد که در این حدیث و امثال آن ذکر شده و اجمال آن کارها آن است که به راستی پشیمان باشد و تصمیم بر ترک عمل و جبران آن در آینده داشته باشد. و امثال آن جز اینکه این شرائط برخی شرط تحقق استغفار و توبه است که بدون آن تحقق نشود و برخی شرط کمال آن و آنچه مسلم است صرف گفتن «استغفرالله» به تنهایی بدون هماهنگی با دل و صرف لقلقه زبان موجب آمرزش نخواهد شد و نه تنها آمرزش خواهی او به درگاه خدای تعالی پذیرفته نشده و اثری ندارد بلکه احیاناً صورت تمسخر و دروغ نیز به خود خواهد گرفت و گناه جدیدی هم بر گناهان او افزوده خواهد شد.
چنانچه از امام باقر علیه السلام روایت شده که فرمود: « اَلتَّائِبُ مِنَ اَلذَّنْبِ كَمَنْ لاَ ذَنْبَ لَهُ وَ اَلْمُقِيمُ عَلَى اَلذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ كَالْمُسْتَهْزِئِ .»[3] کسی که بر گناه پابرجا است ولی استغفار از آن می کند همچون مسخره کننده است.
فضیلت استغفار و فواید آن
در فضلیت استغفار همین جمله بس است که در این حدیث است که می فرماید: «إنّ الاستِغفَارُ دَرَجةُ العِلِّيّينَ»[4] و اما فواید و منافع استغفار در دنیا و آخرت بسیار است که قسمتی از آنها را بیان می کنم:
1 – استغفار گناهان را می ریزد و زنگار دل را می برد.
استغفار اگر به خصوص با آداب و کیفیت خاص آن انجام شود طبق آیات کریمه قرآنی و روایات بسیاری که از بزرگان دین رسیده گناهان را پاک می کند که از آن جمله در قرآن کریم آمده:
«وَ لَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللَّهَ وَ اسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللَّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا»[5]
و اگر به هنگامى كه مرتكب گناهى شدند نزد تو آمده بودند و از خدا آمرزش خواسته بودند و پيامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم برايشان آمرزش خواسته بود، خدا را توبه پذير و مهربان مى يافتند. و نیز فرمود:
«وَ مَن يَعْمَلْ سُوءًا أَوْ يَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ يَسْتَغْفِرِ اللَّهَ يَجِدِ اللَّهَ غَفُورًا رَّحِيمًا»[6]
و هر كه كارى ناپسند كند يا به خود ستم روا دارد، آن گاه از خدا آمرزش خواهد، خدا را آمرزنده و مهربان خواهد يافت.
و اما روایات نیز در این باره فراوان است که برخی از آنها را بیان می کنم.
روایتی که از امام صادق علیه السلام نقل شده که فرمود:
«من قال استغفرالله مأة مرة حین ینام بات و قد تحاتّ الذنوب کلّها عنه کما تتحاتّ الورق من الشجر. و یصبح و لیس علیه ذنب»[7]
کسی که در وقت خوابیدن صد بار استغفرالله بگوید و شب خود را به صبح آورد همان گونه که برگ از درخت می ریزد همه گناهانش ریخته شود و روز کند در حالی که گناهی نداشته باشد.
و در حدیث دیگری از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود:
«لکل داءٍ دواءٌ و دواء الذنوب الاستغفار».[8] هر دردی را دارویی است و داروی گناهان استغفار است. و از آن حضرت نیز روایت شده که فرمود:
«عَوِّدُوا أَلْسِنَتَكُمُ الِاسْتِغْفَارَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمْ يُعَلِّمْكُمُ الِاسْتِغْفَارَ إِلَّا وَ هُوَ يُرِيدُ أَنْ يَغْفِرَ لَكُمْ»[9]
زبانهای خود را به استغفار عادت دهید که به راستی خدای تعالی استغفار را به شما یاد نداده جز اینکه می خواسته شما را بیامرزد. و نیز از آن حضرت روایت شده که فرمود:
«إِنَّ لِلْقُلُوبِ صَدَأٌ كَصَدَإِ النُّحَاسِ فَاجْلُوهَا بِالاسْتِغْفَارِ وَ تِلَاوَةِ الْقُرْآنِ»[10]
به راستی برای دلها زنگاری است همانند زنگار مس پس آنها را با استغفار جلا دهید و پاک کنید.
2 – استغفار روزی را زیاد می کند.
در قرآن کریم در سوره مباکه هود آمده است که خدای تعالی فرمود:
«وَ أَنِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكمُْ ثمَُّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُمَتِّعْكُم مَّتَاعًا حَسَنًا إِلىَ أَجَلٍ مُّسَمًّى وَ يُؤْتِ كلَُّ ذِى فَضْلٍ فَضْلَهُ»[11]
و نيز از پروردگارتان آمرزش بخواهيد و به درگاهش توبه كنيد، تا شما را از رزقى نيكو- تا آن گاه كه مقرر است- برخوردار کند.
و در جای دیگر از حضرت هود علیه السلام حکایت می کند که به قوم خود فرمود:
«وَ يَاقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلىَ قُوَّتِكُم»[12]
و اى قوم من، از پروردگارتان آمرزش بخواهيد، آن گاه بر آستان او توبه كنيد تا باران را پى در پى بر شما فرو ريزد و بر نيرويتان بيفزايد.
روایتی در کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام است که امام هشتم علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود:
«مَنْ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِ نِعْمَةً فَلْيَحْمَدِ اللَّهَ- وَ مَنِ اسْتَبْطَأَ الرِّزْقَ فَلْيَسْتَغْفِرِ اللَّهَ- وَ مَنْ حَزَنَهُ أَمْرٌ فَلْيَقُلْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ-»[13]
کسی که خداوند به او نعمتی عطا فرمود حمد خدا را به جا آورد و کسی که روزی اش سخت می رسد استغفار به درگاهش کند و کسی که چیزی او را غمگین کند «لاحول و لا قوة الا بالله» گوید. از کتاب خصال صدوق از امیرالمؤمنین علیه السلام روایت شده که فرمود : «الاستغفار یزید فی الرزق» [14]
یعنی استغفار روزی را زیاد کند و در وصیت های امیرالمؤمنین علیه السلام به کمیل ابن زیاد هم این جمله هست که به او فرمود:
«اِذا اَبْطَـاَتِ الاَْرْزاقُ عَلَيْكَ فَاسْتَغْفِرِ اللّهَ يُوَسِّعْ عَلَيْكَ فيها»[15]
یعنی هرگاه روزی بر تو تنگ گرفت به درگاه خدا استغفار کن خداوند بر تو گشایش می دهد.
3 – استغفار اندوه را برطرف و بلا را دفع می کند.
از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است که فرمود: «مَنْ كَثُرَ هُمُومُهُ فَلْيُكْثِرْ مِنَ اَلاِسْتِغْفَارِ »[16]
کسی که اندوهش زیاد شود استغفار زیاد کند و امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «اِدْفَعُوا أَبْوَابَ اَلْبَلاَيَا بِالاِسْتِغْفَارِ»[17]
بلاهای انبوه را با استغفار دفع کنید.
5 – استغفار بهترین و کامل ترین دعا و عبادت
در کتاب محاسن برقی از امام صادق علیه السلام از پدرانش علیهم السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت کرده که فرمود: «... و خَيرُ الدعاءِ الاستِغفارُ»[18] یعنی بهترین دعا استغفار است و نیز از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم روایت شده که فرمود: « أفضَلُ العِبادَةِ قَولُ : لا إلهَ إلاَّ اللّه ُ وَ لا حَولَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللّه ِ، و خَيرُ الدُّعاءِ الاستِغفارُ، ثُمّ تَلا النَّبِيُّ صلى الله عليه و آله : «فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَ اسْتَغفِرْ لِذَنْبِكَ» » [19]
یعنی استغفار و ذکر لا اله الله بهترین عبادت است و در روایات دیگر آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: «افضل العلم لا اله الله و افضل الدعا الاستغفار»[20] یعنی بهترین دانش لا اله الا الله و بهترین دعا استغفار است.
ذکر مصیبت
عرضم تمام؛ از اینجا برویم به کربلا. امروز می خواهم محضر شما جریان ورود امام حسین علیه السلام به کربلا را عرض کنم. قافله امام حسین علیه السلام یک وقت رسیدند به جایی دیدند اسب امام قدم از قدم برنمی دارد اسبش را عوض کردند دیدند راه نمی رود. اسب دیگر آوردند، آقا سوار شدند دیدند حرکت نمی کند. چند اسب عوض کردند. یک وقت جوانها گفتند چرا این اسبها راه نمی روند. فرمود: ببینید از عربهای بادیه نشین کسی هست در این سرزمین اسم این زمین را بلد باشد؟ پیرمردی را آوردند.
گفتند: اسم این زمین را می دانی؟
گفت: بله آقا این زمین چند اسم دارد: قادسیه، غاضریه، شاطی الفرات ...
امام فرمود: این زمین اسم دیگری ندارد؟
گفت: بله آقا، اینجا را نینوا می گویند. هنوز اسمی که امام حسین علیه السلام می خواهد این مرد عرب نگفته است.
فرمود: ای مرد عرب این زمین اسم دیگری ندارد؟
گفت: اینجا را کربلا هم می گویند.
حضرت فرمود: ای جوانها بارها را پایین بیاورید. بار به منزل رسید. یک وقت صدا زد ای برادرها ای پسر برادرها ای محرمها اول بروید زینب علیها السلام را پیاده کنید آمدند دور محمل خانم را گرفتند محترمانه زینب را پیاده کردند.
اف بر تو ای روزگار چند روز بیشتر نگذشت باز همین زینب خواست سوار شود هر چه نگاه کرد دید یک نفر نیست کمکش کند یک وقت رویش را برگرداند طرف گودال قتلگاه صدا زد حسین جان بلند شو زینبت را سوار کن ...[21]
الا لعنة الله علی القوم الظالمین و سیعلم الذین ظلموا ای منقلب ینقلبون.
حسینعلی لطفی
پی نوشت:
[1] انفال/33.
[2] نهج البلاغه، حکمت 417.
[3] اصول کافی ج2 باب التوبه ح10 ص316.
[4] نهج البلاغة، حکمت 417 و العاملی، شیخ حر، وسائلالشیعة ج16 ص78 ، ح21028.
[5] نساء/64.
[6] همان/110.
[7] ثواب الاعمال، صدوق، ص149.
[8] همان.
[9] بحار الانوار، ج90، ص283.
[10] همان، ج74، ص174.
[11] هود/3.
[12] همان/52.
[13] عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج2، ص46.
[14] بحار الانوار، ج93، ص277.
[15] همان، ص278.
[16] کنز العمال، ج3
[17] مستدرک الوسائل، ج5، ص318.
[18] محاسن برقی، ص291. روایت ش 441
[19] مکارم الاخلاق، ص362.
[20] جامع الأخبار، ص50.
[21] منتهی الآمال، ج1، ص320 و ارشاد شیخ مفید ص416.
