توبه از نظرگاه امام خمينى
كارگروه تحقيقات مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام(ره) - دفتر قم
توبه از مسائل بسيار مهم اسلام - بلكه اديان ابراهيمى است. 1 و در شمارى از علوم اسلامى جايگاه بلندى دارد.
در فقه: زيرا احكام فراوانى بر آن مترتب است و به گونه مستقيم به حيات يك انسان ربط دارد. 2
در تفسير: دهها آيه از قرآن كريم درباره آن آمده است و مفسر ناگزير بايد به توضيح و تشريح آن بپردازد. 3
در كلام: بدين دليل كه تنها مسقط عام عقاب و كيفر دردناك الهى است. 4
در حديث: چون روايات فراوانى درباره زواياى گوناگون آن آمده است و محدثان و شارحان حديث هماره به تبيين آنها همت گماردهاند. 5
در عرفان: كه نخستين منزل و مقامى است كه براى وصول به حق بايد پيموده شود. 6
در اخلاق: بدان خاطر كه نجات و رهايى انسان از گردابها در گرو آن است، آرى توبه راه نجات گناهكاران، نخستين منزل و مقام عارفان، صفا بخش و مطهر دل از نظر عالمان اخلاق، وسيله قرب و دوستى با خدا، تبديل كننده حسنات به سيئات و ... از نظرگاه مفسران، مايه اميد، ثواب، نجات و... از ديد محدثان و تنها مسقط عام گناه و عقاب الهى از ديدگاه متكلمان است. 7 صاحب نظران تمام رشتههايى كه برشمرديم در تاريخ اسلام در زواياى گوناگون توبه، به كند و كاو علمى پرداختهاند و بحق تحقيقات عالمانهاى عرضه كردهاند.
امام خمينى در كتاب گرانسنگ چهل حديث كه كتابى است روايى، عرفانى و اخلاقى، به دليل اهميت پر فزون توبه، بحث قابل توجهى درباره آن دارند و هفدهمين حديث اين اثر گرانقدر را به بحث توبه اختصاص دادهاند. 8 كه بحق حاوى مطالب نو و سودمندى است كه در حد توان به توضيح آن مىپردازيم. لازم به يادآورى است كه موضوع اين مقال تنها آن دسته از مسائل توبه است كه امام بدان پرداخته و يا حتى اشارتى بدان داشته است.
توبه نخستين منزل و مقام عارفان
سالك راه حق براى وصول به سر منزل مقصود بايد مقامات و منازلى را طى كند و توبه نخستين گام سالكان راه حق است؛ آن كه مىخواهد به سوى او سير كند بايد روى از دنيا، خود و هر چه غير او است برتابد و با تمام هستى متوجه حق شود و اين جز با انقلابى در درون كه ديو منيت و هواها و شهوتها را از تخت سيطره و سلطنت دل برافكند ممكن نيست و اين است كه فراهمآور زمينه اجابت دعوت خدا و استفاضه از فيض او و آغازين پله نردبانى است كه آنسويش بام درياى بىكران وجود الهى است؛ به بيانى ديگر: براى اينكه عارف واصل شود بايد مقامات و منازل بس دشوارى را بپيمايد و توبه در آغاز آنها است زيرا اين حركت، يك حركت الهى است بسوى خدا، با توفيق او و براى او است و جايگاهش خانه او؛ يعنى دل است پس براى اينكه چنين حركت مقدسى آغاز شود نخست بايد صفحه دل از آثار گناه پاك شود آنگاه با تمام وجود به حق متوجه شود تا خداوند وارد دل انسان شود و بديهى است كه او هرگز با دلى كه خانه شيطان است، بتخانه و سياهكده است سنخيتى ندارد چنين قلبى نمىتواند استفاضه او را برتابد رو به سوى او كند و از توفيقات الهى بهرهمند شود. از اينرو براى اين كه اين راه هموار گردد سالك طريق حق بايد آتش در دل افكند و آن آتش شعله بركشد و شعلهها فروزان و فروزانتر شود تا همه برگها، شاخهها، ميوهها و ريشههاى گناهان، غفلتها و ترك اولىها و... را بسوزاند تا دل او پاك و منزه گشته و آماده فراگيرى فيض خدا و حركتبه سوى او شود. پيرهرات، خواجه عبدالله انصارى در اين باره چنين مىنويسد:
"ميدان اول مقام توبه است و توبه بازگشتن است به خداى ... توبه نشان راهست و سالار بار ..." 9 و در جاى ديگرى مىنويسد "ميدان دوم ميدان مروت است، از ميدان توبه، ميدان مروت زايد." 10
و مرحوم ميرزا جواد ملكى تبريزى پس از بيانات سودمند و جامعى در اثبات و امكان لقاء الله؛ يعنى امكان رسيدن به مقامات بلند معنوى و عرفانى از طريق مجاهده، مىنويسد:
"آرى، بعد از اينكه مقصود معين شد آن وقت دامن همت به كمر بزند و بگويد دست از طلب ندارم تا كام من بر آيد يا جان رسد به جانان يا جان ز تن برآيد. توبه صحيحى از گذشتهها بكند ..."11
امام راحل با عنايت به اهميت اين مطلب در طلايه سخن مىنويسد:
"توبه يكى از منازل مهمه مشكله است." 12 و در ضمن تعريف و توضيح حقيقت توبه مىنويسد:
"... از خواب غفلتبيدار شد و از منزل يقظه وارد منزل توبه شد..." 13
آن فرزانه جاويد در واقع در ضمن تبيين حقيقت توبه به مطلب مهمى اشارت مىكند كه موقعيت توبه است و آن را پس از يقظه (بيدارى از خواب غفلت) قرار مىدهد در واقع يقظه را مىتوان مقدمهاى براى توبه بشمار آورد.
توبه در لغت به معناى بازگشتن و برگشتن (رجوع) است؛ ابن فارس (متوفاى 395 ه) مىنويسد:
توبه؛ يعنى رجوع و بازگشتن . عرب مىگويد: "تاب من ذنبه" يعنى از گناهش برگشت.
يتوب الى الله توبة و متابا: به سوى خداوند بازگشت نموده و روى گردانيد." 14
و ابن منظور لغتشناس معروف قرن 7 مىگويد:
"توبه بازگشتن از گناه است و قاب الى الله..." يعنى از عصيان و گناهكارى به اطاعت و فرمانبردارى خداوند روى آورد." 15
لازم به يادآورى است كه عموم لغتشناسان "توبه" را به معناى مطلق "رجوع "دانستهاند و دستهاى از آنان آن را به معناى "الرجوع من الذنب " (بازگشت از گناه) معنا كردهاند از اين رو مجبور شدهاند كه الفاظى چونان "تواب و ..." را كه مكرر در قرآن، روايات و دعاها درباره خدا وارد شده است توجيه نمايند؛ بعنوان مثال "تواب" را به معناى "بسيار توبه پذير" معنا كردهاند.
بنظر مىرسد همان معناى اول صحيح باشد و توبه به معناى "مطلق رجوع و بازگشت" است و شامل توبه خداوند نيز مىگردد. جناب علامه طباطبايى، مفسر بزرگ قرآن، در سرتاسر الميزان توبه را به معناى مطلق رجوع تفسير كرده است. 16
پيش از اينكه درباره حقيقت توبه بحث كنيم مناسب است اشارتى به دو مقدمه آن داشته آنگاه به تفصيل از واقعيت و حقيقت آن از نظر گاه عالمان اسلامى بپردازيم.
مقدمات توبه
مقدمه يكم: توفيق و عنايت خدا:
همانگونه كه اشارت رفت توبه مقامى مهم، بلند و مشكل است از اين رو بطور طبيعى بدون زمينه سازى پيشين و فراهم آمدن مقدمههاى مناسب تحقق نمىيابد يكى از مهمترين مقدمات توبه انسان، توفيق خداوند و به تعبير قرآن توبه و بازگشت خدا به انسان است؛ در واقع توبه فضل و عنايت خدا است و هنگامى ميسر و ممكن مىگردد كه انسان مورد توجه حق تعالى قرار گيرد، چهره برجسته عرفان اسلامى، محيى الدين عربى در اين باره چنين مىگويد:
"توبه با محبت خدا به انسان تايب آغاز مىشود؛ خداى به او محبتى مىكند و او توبه مىكند آنگاه دوباره به او محبتى مىكند و توبه او را مىپذيرد؛ در واقع توبه عبد ميان دو محبت قرار مىگيرد. 17
"ثم تاب عليهم ليتوبوا" (آنگاه خداوند به آنان بازگشت تابه خدا باز گردند). 18
امام راحل اشارتى گذرا و شيوا بدين مطلب دارند آن بزرگوار مىنويسد:
"... و از خداوند تبارك و تعالى توفيق حصول مطلوب بخواه و از روحانيت رسول اكرم و ائمه هدى سلام الله عليهم، استعانت كن، و به ولى امر و ناموس دهر، حضرت امام عصر - عجل الله فرجه - پناه ببر. البته آن بزرگوار دستگيرى ضعفا و بازماندگان را مىفرمايد و بيچارگان را دادرسى مىنمايد. 19 " از توضيح فوق روشن مىشود كه امام راحل قدس سره روى نكته تعيين كننده و حساسى تكيه نموده است ايشان به جاى اينكه به توضيح مقدمه ياد شده بپردازد به يكى از مهمترين عوامل اختيارى آن پرداخته است، و آن اينكه توبه مقامى بلند است و بدون توفيق الهى حاصل نمىآيد، توفيق الهى را از كجا و چگونه بدست آورديم، پاسخ اين است كه شخص گناهكار در فرصتهايى كه بدست مىآورد بايد از خداوند توفيق توبه را بخواهد و به پيشگاه پيامبر و امامان معصوم و بويژه امام عصر - ارواحنا لتراب مقدمه الفداء توسل جسته و استمداد كند و اين نكته بسيار مهم و قابل توجه. 20 و در واقع امروزه مورد ابتلاء است.
مقدمه دوم: شناخت پيامدهاى ويرانگر گناه
مقدمه ديگر توبه علم به پيامدهاى ويرانگر گناه است، آثار شوم گناه فراوان است يكى از نتايج بد گناه زيانى است كه بر دل وارد مىكند، دل خانه خدا است، تنها راه ارتباط مستقيم با حضرت حق، كانون معنويت و پايگاه رشد و تقويت نيروهاى روحانى انسان است. 21 گناه دل را نابود مىكند، نيروهاى معنوى آن را تضعيف و ريشههاى درخت تنومند ايمان و تقوا را كه در اعماق جان نفوذ كرده است سوخته و برگهاى سبز و خرم آن را زرد و پژمرده مىسازد؛ 22 ديگر اينكه وقتى انسان گناه مىكند لكه سياهى در قلب او پديد مىآيد و متقابلا نكتهاى از نور مىرود، خوشك خوشك كه گناهانش بيشتر و بيشتر مىشود اين تباهى هم گسترده و گستردهتر مىگردد تا آنجا كه سرتاسر دل را فرا گرفته و بر همه آن سايه مىافكند. 23 و در واقع چنين كسى تنگ دل و سنگ دل مىشود و به تعبير رسا و زيباى قرآن "دل او از سنگ سختر است." 24
و از آنجا كه ارتباط او با خداوند سست و ضعيف مىشود دعاهايش به استجابت نمىرسد، 25 توفيقات معنويت زا كه رشد و تكامل ابعاد روحانى انسان را بدنبال مىآورد از وى سلب مىشود، 26 بلاهاى گوناگون محسوس و نامحسوس بر او فرود مىآيد، 27 پردههاى عصمت حريم كبريايى را مىدرد و در برابر خداوند جسور و بىباك گشته و بىپروا گناه مىكند. 28 و فشرده سخن اينكه به راه راست و سعادت پشت كرده و دوان، دوان بسوى شقاوت و بدبختى حركت مىكند از مسير آفريدگار، معبود و محبوب و فطرت خود دور شده و به راه شيطان مىرود.29 توجه به اين قبيل پيامدهاى ويرانگر گناه سبب بيدارى و پشيمانى مىشود و در واقع توبه را در پى دارد. امام راحل - قدس سره - اين مطلب را به گونهاى دقيق و فنى بيان كرده است. آن فرزانه جاويد در اين باره مىنويسد:
"و آن، پشيمانى چنان صورت پذيرد كه انسان متذكر تاثير معاصى در روح و تبعات آن در عالم برزخ و قيامت شود از وجه معقول و منقول چنانچه پيش اصحاب معرفت مبرهن و در اخبار اهل بيت عصمت - عليهم السلام - وارد است كه از براى معاصى در عالم برزخ و قيامت صورتهايى است بمناسبت آنها، كه در آن عالم داراى حيات و اراده هستند و انسان را از روى شعور و اراده عذاب و آزار مىنمايند، چنانچه آتش جهنم از روى شعور و اراده انسان را مىسوزاند، زيرا آن نشئه نشئه حيات است پس، در آن عالم صورتهايى نتيجه اعمال حسنه و سيئه ما است كه با ما محشور مىگردد و در احاديث شريفه و قرآن كريم تصريحا و تلويحا ذكر اين مطلب بسيار شده و مطابق استبا مسلك حكماى اشراق و ذوق و مشاهدات اهل سلوك و عرفان و همين طور از براى هر معصيتى در روح اثرى حاصل شود كه آن را در احاديث شريفه به "نقطه سوداء" تعبير فرمودند و آن كدورتى است كه در قلب و روح پيدا شود و كم كم افزون مىشود و انسان را منتهى مىكند به كفر و زندقه و به شقاوت ابدى مىرساند ... پس اگر انسان تنبه به اين معانى پيدا كرد ... بزودى از آن منزجر و پشيمان مىگردد و صورت ندامت در قلبش ظاهر مىگردد." 30
از اينهمه نتيجه مىگيريم كه از نظرگاه حضرت امام توبه دو مقدمه دارد:
اول آن كه خداوند متعال به انسان توفيق آن را عنايت كند كه اين مهم را بايد با دعا و توسل به خاندان اهل بيت حاصل نمود. دوم آن كه علم به زيانهاى ويرانگر و مخرب گناه و توجه بدانها انسان را بيدار كرده وندامت و پشيمانى را بدنبال مىآورد
