اهمیت مشورت
موضوع: اهمیت مشورت
بسم الله الرحمن الرحیم الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَا يَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَ لَا يُحْصِي نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَا يُؤَدِّي حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ الَّذِي لَا يُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا يَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ الَّذِي لَيْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ وَ لَا وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ فَطَرَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِّيَاحَ بِرَحْمَتِهِ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيَدَانَ أَرْضِه والصلاة والسلام على سيّد أنبيائه، و خاتم سفرائه، المختار من أصل الكرم، و المنتجب من سلالة المجد الأقدم، و المنتخب من خلاصة أشراف بني آدم، و الصلاة و السلام على آله ينابيع الحكم، و مصابيح الظلم، و يعاسيب الأمم، و مفاتيح الكرم، و أعلام الشريعة الغرّاء، و دعاة المحجّة البيضاء، و قادة الأمة الحنيفية السمحاء.
اما بعد فقد قال الله تبارک و تعالی: «وَ شاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ»[1] و در كارها با آنها مشورت كن اما هنگامى كه تصميم گرفتى (قاطع باش و) بر خدا توكل كن زيرا خداوند متوكلان را دوست دارد.
مقدمه
كلمه «شور» در اصل به معنى مكيدن زنبور، از شيره گل هاست. در مشورت كردن نيز انسان بهترين نظريه ها را جذب مى كند. مولوى مى گويد:
كاين خردها چون مصابيح، انور است بيست مصباح، از يكى روشن تر است
یکی از موضوعات بسیار مهمی که انسان در زندگی بدان نیاز دارد مشورت با دیگران است مشورت در واقع استفاده از عقل دیگران برای ارزیابی یک کار یا تصمیم مهم است بنابراین وقتی عقل یک شخص به راه حلی درست نرسد یا احتمال بدهد که این تصمیم شاید مفید از کار درنیاید، با دیگران به مشورت می پردازد تا با استفاده از عقل و خرد دیگران تصمیم درست گرفته شود تا نتیجه آن کار مفید و سودمند باشد اما توجه به این نکته لازم است که در مشورت می بایست شرایطی که برای آن ذکر شده رعایت گردد ما در این سخن سعی داریم که پیرامون شرایط مشورت از روایات شواهدی آورده تحلیل مختصری انجام دهیم و سپس در باره اهمیت مشورت مطالبی را ارائه دهیم.
شرایط مشاور
امام صادق علیه السلام درباره شرایط مشورت اشاره نموده و چهار شرط برای آن ذکر نموده است آنجا که می فرماید:
«إِنَّ الْمَشورَةَ لَا تَكُونُ إِلَّا بِحُدُودِهَا فَمَنْ عَرَفَهَا بِحُدُودِهَا وَ إِلَّا كَانَتْ مَضَرَّتُهَا عَلَى الْمُسْتَشِيرِ أَكْثَرَ مِنْ مَنْفَعَتِهَا لَهُ فَأَوَّلُهَا أَنْ يَكُونَ الَّذِي يُشَاوِرُهُ عَاقِلًا وَ الثَّانِيَةُ أَنْ يَكُونَ حُرّاً مُتَدَيِّناً وَ الثَّالِثَةُ أَنْ يَكُونَ صَدِّيقاَ...»[2]
مشورت درست و مفید باید دارای شرایط چهارگانه ذیل باشد در غیر این صورت زیان مشورت برای مشورت کننده بیش از نفع آن خواهد بود نخست اینکه با کسی مشورت کنند که عاقل خردمند و فرزانه باشد. دوم آنکه طرف مشورت انسانی آزاده و دیندار باشد. سوم آنکه به راستی با وی دوست و برادر باشد. چهارم آنکه آدم مستشار را در جریان حقیقت موضوع قرار دهد تا او هم از کم و کیف مطلب به خوبی آگاه شود و نظر خود را بر طبق آن ابراز دارد.
طرف مشاوره به حكم عقل و وجدان مى بايد آدم صحيح العمل و روشنفكر و مورد اعتماد بوده و از انحراف فكرى و از فساد عقيده و از اغراض شخصى محفوظ باشد وگرنه شركت دادن چنين شخصى در مقام مشاوره بزرگترين زیان را به دنبال خواهد داشت.امام صادق علیه السلام در حدیث دیگری به طور مفصل در مورد شرایط مشاور می فرماید: «شاور في امورك مما يقتضى الدين من فيه خمس خصال: عقل و علم و تجربة و نصح و تقوى، و ان لم تجد: فاستعمل الخمسة و اعزم و توكل على اللَّه، فان ذلك يؤديك الى الصواب. و اذا كان من امور الدنيا التى هى غير عائدة الى الدين: فاقضها (فارفضها) و لا تتفكر فيها، فانك اذا فعلت ذلك اصبت بركة العيش و حلاوة الطاعة. و في المشاورة اكتساب العلم، و العاقل من يستفيد منها علما جديدا و يستدل به (بها) على المحصول من المراد.»[3]
در امور دينى خود با كسى كه داراى پنج صفت است مشورت كن:
1. عاقل است؛ صلاح و فساد امور را مى فهمد.
2. عالم است؛ احكام و آداب دينى را مى داند.
3. با تجربه است؛ در پيش آمدها روشن و تجربه ديده است.
4. ناصح است؛ با خلوص نيت و صفا صلاح بينى مى كند.
5. با تقوى است؛ از محرمات و تمايلات نفسانى خوددارى مى كند.
هر گاه كسى را كه داراى اين پنج خصلت است پيدا نكردى؛ پس خود را با اين صفات آرايش بده، يعنى به راهنمايى عقل و يارى علم و با در نظر گرفتن تجربه ها و با خلوص نيت و صفاى قلب و با حالت تقوى و طهارت، به آن اندازه اى كه در وجود خودت هست و مى توانى، در پيرامون آن امر تأمل و تدبر كرده و سپس به هر طرفى كه تشخيص صلاح دادى با توكل به خداوند متعال اختيار و اقدام بكن و خداوند به طرف خير و صلاح هدايت خواهد فرمود.
اگر تردد تو در امور دنيوى و مادى شد، زياد خود را ناراحت نكن و معطل و منتظر مشورت مباش و به هر طرفى كه صلاح ديدى اقدام كن و تصميم بگير و چون چنين كردى؛ زندگى دنيوى و اخروى تو مبارك و خوش بوده و حلاوت و لذت عبادت و بندگى را خواهى چشيد.
مشورت كردن سبب افزونى علم و اطلاع مى شود و شخص عاقل به واسطه مشورت، دانش تازه اى تحصيل كرده و به سوى مقصود خود هدايت مى شود.[4]
در امور دينى و هر آنچه مربوط به دين است، اهتمام بيشتر و دقت زيادتر و احتياط بیشترى لازم است، تا عمل مطابق حكم دينى و موافق رضا و درخواست پروردگار متعال صورت گرفته و نتيجه مطلوب و ثواب و اجر و قرب حاصل شود. ولى امور مادى و دنيوى را به هر نحوى كه انسان بخواهد مى تواند انجام داده و فايده مادى و نفع ظاهرى هم بگيرد، و گاهى انتظار و تردد و احتياط و مشورت به ضرر و خسارت تمام مى شود.
همچنین مردى از پيامبر صلّى اللَّه عليه و آله پرسيد: دورانديشى چيست؟ حضرت فرمود: «مشاوره كردن با مرد صاحب نظر [كارشناس] و از رهنمودهاى او پيروى نمودن.»[5]
اهمیت مشورت
موضوع مشاوره در اسلام با اهميت خاصى تلقى شده، پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم با اين كه قطع نظر از وحى آسمانى آن چنان فكر نيرومندى داشت كه نيازى به مشاوره نداشت براى اينكه از يك سو مسلمانان را به اهميت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامه هاى اساسى زندگى خود قرار دهند، و از سوى ديگر، نيروى فكر و انديشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومى مسلمانان كه جنبه اجراى قوانين الهى داشت (نه قانونگذارى) جلسه مشاوره تشكيل مى داد، مخصوصاً براى رأى افراد صاحب نظر ارزش خاصى قائل بود، تا آنجا كه گاهى از رأى خود براى احترام آنها، صرف نظر مي نمود چنان كه نمونه آن را در جنگ احد مشاهده كرديم و مى توان گفت: يكى از عوامل موفقيت پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم در پيشبرد اهداف اسلامى همين موضوع بود.
فواید مشورت
اصولاً مردمى كه كارهاى مهم خود را با مشورت و صلاح انديشى يكديگر انجام مي دهند و صاحب نظران آنها به مشورت مى نشينند، كمتر گرفتار لغزش مى شوند. به عكس افرادى كه گرفتار استبداد رأى هستند و خود را بى نياز از افكار ديگران مى دانند- هر چند از نظر فكرى فوق العاده باشند- غالباً گرفتار اشتباهات خطرناك و دردناكى مى شوند.
از اين گذشته استبداد رأى، شخصيت را در توده مردم مى كشد و افكار را متوقف مى سازد و استعدادهاى آماده را نابود مى كند. به اين ترتيب بزرگترين سرمايه هاى انسانى يك ملت از دست مى رود.
به علاوه كسى كه در انجام كارهاى خود با ديگران مشورت مى كند، اگر مواجه با پيروزى شود كمتر مورد حسد واقع مى گردد، زيرا ديگران پيروزى وى را از خودشان مى دانند و معمولاً انسان نسبت به كارى كه خودش انجام داده حسد نمى ورزد و اگر احياناً با شكست مواجه گردد زبان اعتراض و ملامت و شماتت مردم بر او بسته است، زيرا كسى به نتيجه كار خودش اعتراض نمى كند، نه تنها اعتراض نخواهد كرد بلكه دلسوزى و غمخوارى نيز مى كند.
يكى ديگر از فوائد مشورت اين است كه انسان ارزش شخصيت افراد و ميزان دوستى و دشمنى آنها را با خود درك خواهد كرد و اين شناسايى راه را براى پيروزى او هموار مى كند و شايد مشورت هاى پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم با آن قدرت فكرى و فوق العاده اى كه در حضرتش وجود داشت، به خاطر مجموع اين جهات بوده است و در اخبار اسلامى تأكيد زيادى روى مشاوره شده است.
در حديثى از پيامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده كه فرمود: «ما شقى عبد قط بمشورة و ما سعد باستغناء رأى»[6]
هيچ كس هرگز با مشورت بدبخت و با استبداد رأى، خوشبخت نشده است
در سخنان امام على علیه السلام مى خوانيم: «من استبد برأيه هلك و من شاور الرجال شاركهم فى عقولهم»[7]
كسى كه استبداد به رأى داشته باشد هلاك مى شود و كسى كه با افراد بزرگ مشورت كند در عقل آنها شريك شده است.
و نيز از پيامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده كه فرمود: «اذا كان امرائكم خياركم و اغنيائكم سمحائكم و امركم شورى بينكم فظهر الارض خير لكم من بطنها و اذا كان امرائكم شراركم و اغنيائكم بخلائكم و لم يكن امركم شورى بينكم فبطن الارض خير لكم من ظهرها»[8]
هنگامى كه زمامداران شما، نيكان شما باشند و توانگران شما سخاوتمندان و كارهايتان به مشورت انجام گيرد در اين موقع روى زمين از زيرزمين براى شما بهتر است (يعنى شايسته حيات و زندگى هستيد) ولى اگر زمامدارانتان، بدان و ثروتمندان، افراد بخيل باشند و در كارها مشورت نكنند در اين صورت، زير زمين از روى آن براى شما بهتر است.
روضه
یکی از موارد مشورت برای انتخاب حاکم است ولی با توجه اینکه در اسلام اختیار انتخاب حاکم اسلامی به مردم واگذار نشده است لذا مشورت در این موضوع معنی ندارد اما بعد از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم عده ای این اصول مسلم را نادیده گرفتند با انتخاب خلیفه، امیرالمؤمنین علیه السلام را از حق خود محروم ساختند و به این اکتفا نکردند و مولای متقیان را در مقابل چشمان فاطمه و حسنین در حالی که ریسمان به گردنش انداخته بودند برای بیعت به سوی مسجد بردند.
الا لعنة الله علی القوم الظالمین.
غلام مهدی صادقی
[1] آل عمران/159.
[2] بحارالانوار، ج75، ص102.
[3] بحارالانوار، ج75، ص103.
[4] مصباح الشريعة ترجمه مصطفوى، ص234.
[5] تحف العقول ترجمه حسن زاده ص77.
[6] تفسير أبوالفتوح، ج10، ص56.
[7] بحارالأنوار ج72 ص103.
[8] تفسير نمونه، ج3، ص146.
