شیعه کوئست

توکل
موضوع: توکل

اعوذ بالله من الشیطان الرجیم

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله الذی امرنا بالتوکل علیه، و هو یحب المتوکلین والصلاة والسلام علی خیر المخلوقین و علی آله المیامین، الذین هم عندالله من المقربین واللعنُ الدائم علی اعدائهم والملعونین، ابدالآبدین الی یوم الدین.

اما بعد قال رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: «اللّهم اجعلنی فیه من المتوکلین علیک واجعلنی من الفائزین لدیک واجعلنی من المقربین الیک، باحسانک یا غایة الطالبین»

خداوند ان شاء الله همه ما را از متوکلین قرار بدهد و از عاملین به قرآن و از محبان اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم قرار بدهد به حق صلوات بر محمد و آلش. موضوع بحث ما شرح دعای روز دهم ماه مبارک رمضان است، قبل از آن که وارد این بحث بشویم، پاداش خواننده و قاری آن را بررسی می کنم. رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می فرماید: «لیستغفر له کل شیئ» برای قاری این دعا تمامی اشیا استغفار می کنند.

این دعا توکل به خدای سبحان است. توکل تمامی دغدغه های روحی انسان را از بین می برد و حائلی باقی نمی ماند، زیرا با توکل اراده انسان به سببی متصل می شود که مافوق تمام اسباب عادی است و از ارکان ایمان شمرده شده است و با اتکا به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاک و قدرت بی پایان او.

حقیقت توکل

«توکل» در اصل از ماده وکالت به معنی انتخاب وکیل است، و یک وکیل خوب، کسی است که حداقل دارای چهار صفت باشد. «آگاهی کافی، امانت، قدرت، و دلسوزی» انتخاب وکیل مدافع در جایی است که انسان شخصاً قادر به دفاع نباشد، در این موقع از نیروی دیگری استفاده می کند و با کمک او به حل مشکل خویش می پردازد. بنابر این توکل کردن بر خداوند مفهومی جز این ندارد که انسان در برابر مشکلات و حوادث زندگی و دشمنی ها و سر سختی های مخالفان و پیچیدگی ها و بن بست هایی که در مسیر خود به سوی هدف دارد، در جایی که توانایی بر گشودن آنها ندارد، او را وکیل خود سازد و به او تکیه کند و از تلاش و کوشش باز نایستد، بلکه در آنجا هم که توانایی بر انجام کاری دارد، باز مؤثر اصلی را خداوند متعال بداند، زیرا سرچشمه تمام قدرت ها و نیروها خداوند است. قرآن کریم در این زمینه می فرماید: «و من یتوکل علی الله فهو حسبه ان الله بالغُ امرهِ»[1] و هر کس بر خدا توکل کند خداوند کفایت امرش را می کند. خداوند فرمان خود را به انجام می رساند. چون خداوند قادر مطلق و فرمانش در همه جا نافذ است و هر کاری را که اراده کند به انجام می رساند و خداوند ضمانت کرده که هر کس توکل کند و کار خود را به خدا واگذارد، خداوند کفایت امرش می کند و خداوند قادر بر انجام این ضمانت است.

فلسفه توکل

توکل بر خدا بر آن منبع فناناپذیر قدرت و توانایی، سبب افزایش مقاومت انسان در برابر مشکلات و حوادث سخت زندگی است، به همین دلیل توکل ملازم با صبر و استقامت در برابر حملات و صدمات دشمن و وسوسه های شیطانی ذکر شده است. قرآن می فرماید: «انه لیس له سلطان علی الذین آمنوا و علی ربهم یتوکلون»[2] چرا که او بر کسانی که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکل می کنند تسلطی ندارد.

در سایه توکل، در برابر مشکلات، انسان هیچ گاه احساس حقارت و ضعف نکند بلکه با اتکای بر قدرت بی پایان خداوند، خود را پیروز و فاتح بداند، به این ترتیب، توکل امید آفرین، نیرو بخش، تقویت کننده، سبب فزونی بیداری و مقاومت است و انسان را از وابستگی ها که سرچشمه ذلت و بردگی و حقارت است، نجات می دهد و به او آزادگی و اعتماد به نفس می بخشد. چون «توکل» با «قناعت» هم ریشه های مشترکی دارد و طبعاً فلسفه آن دو نیز، از جهاتی با هم شبیه است. امام صادق علیه السلام در این زمینه می فرماید: «ان الغنی والعز یجولان فاذا ظفرا بموضع التوکل اوطنا».[3] بی نیازی و عزت در حرکتند، هنگامی که توکل را پیدا کردند و یافتند در آن وطن اختیار می کنند و می گزینند. آری توکل، وعده امید بخشی است از سوی خداوند به همه توکل کنندگان، که سرانجام لطف الهی آنها را می گیرد و از پیچ و خم مشکلات عبور می دهد و به افق تابناک سعادت رهنمون می گردد، تمام سختی ها را برطرف می سازد و ابرهای تیره و تار مشکلات را از آسمان زندگی آنها کنار می زند.

روح توکل

کسی که دارای روح توکل است، هرگز یأس و ناامیدی را به خود راه نمی دهد در برابر مشکلات احساس ضعف و زبونی نمی کند، در برابر حوادث، سخت مقاوم است، زیرا منظور از توکل بر خدا، این است که انسان تلاشگر، کار خود را به خداوند واگذارد و حل مشکلات خود را از او بخواهد. همین ایده و عقیده چنان قدرت روانی به او می دهد که می توان بر تمامی مشکلات پیروز شود و امدادهای غیبی که به متوکلان نوید داده است به یاری او می آیند و او را از شکست و ناتوانی رهایی می بخشند. این موضوع در حدیث پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم نقل شده است که از پیک وحی جبرئیل پرسیدم توکل چیست؟ جبرئیل گفت: «العلم بان المخلوق لایضر و لاینفع، و لایعطی، و استعمال الیاس من الخلق فاذا کان العبد کذلک لم یعمل لاحد سوا الله، و لم یرجُ و لم یخف سواللهِ، و لم یطمع فی احد سوا الله فهذا هو التوکل»[4]حقیت و روح توکل این است که انسان بداند مخلوق نه زیان می رساند و نه نفع، عطا می کند و نه منع چشم امید از خلق برداشتن و به خالق دوختن هنگامی که چنین شود، انسان جز برای خدا کار نمی کند، به غیر او امید ندارد، از غیر او نمی ترسد و دل به کسی جز او نمی بندد این روح توکل است. توکل با این محتوای عمیق، شخصیت تازه ای به انسان می بخشد.

آثار توکل

برای توکل آثار زیادی در آیات امید بخش قرآن و روایات بیان شده که از آن جمله:

1- دوستی خداوند متعال است که قرآن کریم می فرماید: «فتوکل علی الله ان الله یحب المتوکلین»[5] بر خدا توکل کن زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد. افراد با ایمان باید تنها بر خدا تکیه کنند، زیرا خداوند متوکلان را دوست دارد.

2- توکل بر خدا باعث قوی شدن می گردد: «عن رسول الله صلّی الله علیه و آله و سلّم: من سره ان یکون اقوی الناس فلیتوکل علی الله»[6] هر که دوست دارد قوی ترین مردم باشد پس باید به خداوند توکل کند.

3- توکل بر خدا موجب عزت می گردد. «عن الامام الباقر علیه السلام: الغنی و العز یجولان فی القلب المؤمن، فاذا وصلا الی مکان فیه التوکل اقطناه»[7] توانگری و عزت در دل مؤمن جستجو می کنند و هر گاه به نقطه ای که در آن توکل است رسیدند آنجا اقامت می گزینند.

4- کمک خداوند همیشه با انسان متوکل است. «قال علی علیه السلام: من کان متوکلا لم یعدم الاعانة»[8] کسی که اهل توکل باشد کمک خداوند را از دست نمی دهد.

5- توکل بر خدا موجب شادی و نشاط می شود. «قال علی علیه السلام: من وثق بالله اراه السرور، و من توکل علیه کفاه الامور».[9] هر که به خداوند اعتماد کند، خداوند شادمانی نشانش دهد و هر که به او توکل کند خداوند کارهایش را کفایت کند.

6- توکل کننده روزی اش از جایی که گمان ندارد می رسد. «عن الرسول صلّی الله علیه و آله و سلّم: من توکل علی الله کفاه مؤنته و رزقه من حیث لایحتسب»[10] هر کس به خدا توکل کند خداوند رزق او را از جایی که گمان ندارد می دهد و هزینه او را کارسازی کند برایش روزی می رساند.

«واجعلنی من الفائزین لدیک»[11]خدایا در این روز مرا از رستگاران در نزدت بگردان. در این قسمت داستانی را یادآوری می کنم که تقرب به خداوند و توکل بر او چه فوایدی دارد. مدتی بود که بنی اسرائیل درختی را عبادت می کردند عابدی هم در آن نزدیکی منزل داشت، روزی متوجه این عمل شد تبری را برداشت و به طرف درخت رفت تا آن را قطع کند شیطان سر راهش را گرفته، گفت: چرا می خواهی عملی را که برایت سودی ندارد انجام دهی؟ پیوسته شیطان وسوسه می کرد تا عابد را منصرف کند، بالاخره شیطان و عابد درگیر شدند با مختصر درگیری شیطان بر زمین افتاد و عابد بر سینه او نشست شیطان گفت مرا رها کن تا پیشنهادی بکنم اگر نپسندیدی آن گاه هر چه خواستی انجام بده. عابد گفت بگو ببینم پیشنهادت چیست؟ شیطان گفت: چون مردی مستمندی هستی من روزی دو دینار برایت می آورم تا صرف مخارج خود نمایی و اگر اضافه شد انفاق نمایی این از قطع کردن درخت برایت بهتر است. اگر موافقت کردی روزی دو دینار از زیر متکای خود بردار. عابد پیشنهاد شیطان را قبول نمود روز اول و دوم دو دینار از زیر متکا یافت ولی روز سوم هر چه جستجو کرد نیافت عابد بار دوم تبر برداشت تا درخت را قطع کند دوباره در بین راه با شیطان مواجه شد اما این بار بعد از جدال و کشمکش عابد بر زمین افتاد و شیطان بر سینه عابد نشست و گفت اگر از قطع کردن درخت منصرف نشوی هم اکنون تو را می کشم عابد تقاضا کرد که او را رها کند و در ضمن پرسید که چه شد که این مرتبه تو غالب شدی؟ شیطان گفت چون مرتبه اول برای خدا و با نیت پاک آمده بودی، چون ما را بر کسانی که برای خدا عملی انجام دهد راهی نیست اما مرتبه دوم برای تأخیر دینار آمده بودی.

نتیجه

هر کسی برای خداوند کار کند و به خداوند توکل کند خداوند او را یاری می کند و بر انسان های مؤمن شیطان راهی ندارد پس بر همه ما لازم است رفتار و گفتار ما، باید رنگ خدایی داشته باشد، خداوند نیز وعده داده است که بنده ای که بر او توکل کند کمک می کند و از راهی یاری اش کند که اصلاً گمان نداشته باشد. بیشتر از این مصدع اوقات شریفتان نمی شوم در پایان می خواهم ذکر و یادی از مظلومیت خاندان پیامبر اسلام صلّی الله علیه و آله و سلّم بکنم و از همه شما مؤمنین التماس دعا دارم.

روضه

می خواهم یادی از اول مظلوم عالم علی علیه السلام بکنم، شامگاه بیست و یکم رمضان فرا رسیده بود مظلوم عالم علی علیه السلام گاه از هوش می رفت و بعد از آن چشم می گشود و به اطراف خویش نگاه می نمود. حضرت وصیت های خود را به وصی خویش امام حسن علیه السلام فرمود؛ وصیت بزرگ او تقوا، نظم و عمل به قرآن بود.[12] به حسن علیه السلام سفارش می کرد که از باقی مانده شیری که گویا از یتیمان و بیوه زنان رسیده بود، به قاتلش بدهند. آن شب گویا ستارگان نیز به خانه علی و بستر او خیره شده بودند و لحظات برای مولا به کندی و برای فرزندان و اهل بیت او به تندی می گذشت آقایی که در شب دفن فاطمه سلام الله علیها می فرمود: «خیری بعد از تو در زندگی نیست و گریه من برای آن است که بعد از تو عمرم طولانی شود».[13] اکنون به آرزویش که وصال زهرایش بود رسید. اسماء بنت عمیس نقل می کند: امام؛ ناگهان از هوش رفت و سپس به حال عادی برگشت، در حالی که گویا به عده ای خوش آمد می گفت و چنین می گفت: «خوش آمدید. حمد و ثنا، خدایی را سزد که وعده های راست به ما داد و ما را میراث داری بهشت نمود»[14] از حضرت پرسیدند: آقا جان چه چیزی را می بینید که خوش آمد می گویید؟ فرمود: «اینان حبیبم رسول خدا، برادرم جعفر و عمویم حمزه هستند که درهای آسمان گشوده و فرشتگان فرود می آیند و بر من سلام می کنند و این بار محبوب من فاطمه که حوریان بهشتی گرد او حلقه زده اند»[15] و بعد فرمود: «لمثل هذا فلیعمل العاملون»[16]به مانند چنین فرجام نیکی، اهل عمل باید مبادرت به عمل کنند. آن شب امیرالمؤمنین علیه السلام نمازش را نشسته خواند و از فرط ضعف مرتب بیهوش می شد. در دل اهل بیت علیهم السلام به ویژه زینب غوغایی به پا بود عده ای از یتیمان و دردمندان در بیرون خانه منتظر بودند. ناگهان صدای «واعلیا» و «وامحمدا» همگان را متوجه کرد که علی علیه السلام روزی در خانه کعبه چشم به جهان گشود و اکنون چشم از جهان بست.

و سیعلم الذین ظلموا ایِّ منقلب ینقلبون.

محمد اسحاق جنتی

[1] طلاق/3.

[2] نحل/99.

[3] اصول کافی، ج2، ص64، باب التفویض الی الله والتوکل علیه.

[4] . بحارالانوار، ج69، ص373، ح 19.

[5] . آل عمران/159.

[6] . نهج الفصاحۀ، ح2819.

[7] بحارالانوار، ج78، ص186.

[8] غرر الحکم، ح8128.

[9] جامع الاخبار، ص322.

[10] کنزالعمال، ح5693.