بسم الله الرحمن الرحیم الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي لَايَبْلُغُ مِدْحَتَهُ الْقَائِلُونَ وَ لَايُحْصِي نَعْمَاءَهُ الْعَادُّونَ وَ لَايُؤَدِّي حَقَّهُ الْمُجْتَهِدُونَ الَّذِي لَايُدْرِكُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَايَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ الَّذِي لَيْسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَوْجُودٌ وَ لَا وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ فَطَرَ الْخَلَائِقَ بِقُدْرَتِهِ وَ نَشَرَ الرِّيَاحَ بِرَحْمَتِهِ وَ وَتَّدَ بِالصُّخُورِ مَيَدَانَ أَرْضِه والصلاة السلام على سيّد أنبيائه، و خاتم سفرائه، المختار من أصل الكرم، و المنتجب من سلالة المجد الأقدم، و المنتخب من خلاصة أشراف بني آدم، و الصلاة و السلام على آله ينابيع الحكم، و مصابيح الظلم، و يعاسيب الأمم، و مفاتيح الكرم، و أعلام الشريعة الغراء، و دعاة المحجّة البيضاء، و قادة الأمة الحنيفية السمحاء اما بعد قال الله تبارک وتعالی : «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِيراً وَ سَبِّحُوهُ بُكْرَةً وَ أَصِيلاً»[1]
انسان موجودی است که ضعیف و ناتوان آفریده شده است چنان که قرآن کریم می فرماید:
«وَ خُلِقَ الْإِنْسانُ ضَعِيفا»[2] و انسان، ضعيف آفريده شده است.
و نیز اگر انسان راه و روش بهتر زیستن را نیاموزد و به سوی خیر و نیکی هدایت نشود و با آموزه های حیات بخش آسمانی آشنا نشود خطر آفرین ترین موجودات خواهد بود.
خداوند متعال با اشاره به این خوی و سرشت انسان می فرماید:
«وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولا»[3] انسان اين امانت را بر دوش كشيد او بسيار ظالم و جاهل بود.
بنابراین انسان برای اینکه هدایت شود، راه و رسم انسان زیستن را بیاموزد و مراحل تکامل انسانی را طی نماید، می بایست به سوی خالق و آفریننده خویش روی آورد و با تمسک به دامن کبریایی اش خود و دیگران را از خطرهای مادی و معنوی نجات دهدو همواره گوش به فرمان او بوده لحظه ای از غافل نماند چرا که همه چیز انسان حتی وجودش وابسته به خداوند است یک لحظه او لطف و عنایت خویش را از وی باز دارد انسان در دم نابود خواهد شد. لذابرای اینکه خداوند لطف و عنایت خود را مبذول دارد نیازمند این است که انسان نیز یاد و ذکر خدا را فراموش نکند چنانکه در قر آن کریم می فرماید:
«فَاذْكُرُونِي أَذْكُرْكُمْ وَ اشْكُرُوا لِي وَ لا تَكْفُرُونِ»[4] مرا ياد كنيد تا شما را ياد كنم و شكر مرا به جا آوريد و كفران نكنيد.
علاوه بر این ذکر و یاد خدای متعال در آیات قرآن و روایات بسیار مورد توجه قرار گرفته فضیلت زیادی برای آن بیان شده است.
آداب ذکر
فضائل فراوانی برای ذکر الهی مطرح شده است ولی برای بهره مندی از آن می بایست آداب ذکر را رعایت و مورد توجه قرار داد. خدای تعالی درباره آداب ذکر در قرآن می فرماید:
«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ فِي نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَ خِيفَةً وَ دُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ وَ لا تَكُنْ مِنَ الْغافِلِين»[5] پروردگارت را در دل خود از روى تضرع و خوف و آهسته و آرام، صبحگاهان و شامگاهان ياد كن و از غافلان مباش.
در این آیه خداوند به پنج مورد از آداب ذکر را بیان فرموده است:
اول اینکه در دل خود یعنی نه لقلقه زبان بلکه از عمق دل خدا را یاد کرد و با ذکرش جان خود را پرورش داد.
دوم اینکه با تضرع و گریه و با خضوع و خشوع مشغول ذکر الهی شد.
سوم اینکه با خوف و ترس از خدا باشد.
چهارم اینکه ذکر پنهانی باشد علامه در این باره می گوید: ذكر و ياد پروردگار را به دو قسم تقسيم كرده، يكى در دل و يكى به زبان و آهسته، آن گاه هر دو قسم را مورد امر قرار داده، و اما ذكر به صداى بلند را مورد امر قرار نداده بلكه از آن اعراض كرده، و اين نه به خاطر ذكر نبودن آن است، بلكه به خاطر اين است كه چنين ذكر گفتنى با ادب عبوديت منافات دارد، دليل اين معنا روايتى است كه از رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم وارد شده كه در بعضى از جنگهايش با اصحابش طى مسافت مىكرد تا رسيدند به بيابانى هولناك، و اتفاقاً آن شب شبى تاريك بود يكى از اصحابش به صداى بلند تكبير مىگفت، حضرت فرمود: آن كسى را كه شما مىخوانيد نه دور است و نه غايب.[6]
و همچنین از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم نقل شده است که به اباذر فومود:
«یا اباذر اذکر الله ذکرا خاملا قال ابوذر و ما الخامل؟ قال صلی الله علیه و آله و سلم: الخفی»[7]
ای اباذر ذکر خامل خداوند بگزار ابوذر پرسید ذکر خامل چیست؟ آن حضرت فرمود: مقصود از ذکر خامل ذکر خفی و پنهان است.
شاعر می گوید:
آن دوست که اوست طالب و مطلب هم در گردش از اوست روز ما و شب هم
رمزی است که لا اله الا الله گفت یعنی ذکرم نهفته گو از لب هم
و در پایان ادب پنجم ذکر اینکه روز و شب و در همه حال به یاد خدا بوده ذکر روح بخش او را ورد زبان خویش قرار دهد.
آثار و فضیلت ذکر
خداوند متعال در قرآن مجید در مورد آثار ذکر می فرماید:
«تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»[8] آنها كسانى هستند كه ايمان آورده اند و دلهايشان به ياد خدا مطمئن (و آرام) است، آگاه باشيد با ياد خدا دلها آرامش مىيابد.
هميشه اضطراب و نگرانى يكى از بزرگترين بلاهاى زندگى انسانها بوده و هست و عوارض ناشى از آن در زندگى فردى و اجتماعى كاملاً محسوس است به طور كلى «آرامش» و «دلهره»، نقش بسيار مهمى در «سلامت» و «بيمارى» فرد و جامعه و سعادت و بدبختى انسانها دارد و چيزى نيست كه بتوان از آن به آسانى گذشت و به همين دليل تا كنون كتابهاى زيادى نوشته شده كه موضوع آنها فقط نگرانى و راه مبارزه با آن، و طرز به دست آوردن آرامش است.
تاريخ بشر پر است از صحنه هاى غم انگيزى كه انسان براى تحصيل آرامش به هر چيز دست انداخته و در هر وادى گام نهاده و تن به انواع اعتيادها داده است.
ولى قرآن با يك جمله كوتاه و پر مغز، مطمئن ترين و نزديكترين راه را نشان داده و مىگويد: «بدانيد كه ياد خدا آرامبخش دلها است».
امام علی علیه السلام در نهج البلاغه درباره فضیلت ذکر می ماید:
«إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى جَعَلَ الذِّكْرَ جِلاءً لِلْقُلُوبِ تَسْمَعُ بِهِ بَعْدَ الْوَقْرَةِ وَ تُبْصِرُ بِهِ بَعْدَ الْعَشْوَةِ وَ تَنْقَادُ بِهِ بَعْدَ الْمُعَانَدَة»[9]
همانا خداى سبحان و بزرگ، ياد خود را روشنى بخش دلها قرار داد، تا گوش پس از ناشنوايى بشنود و چشم پس از كم نورى بنگرد و انسان پس از دشمنى رام گردد.
آیت الله مکارم در شرح این فراز از خطبه می نویسد: هر گاه ذکر با فکر و اندیشه همراه باشد آثار عجیبی دارد هنگامی که انسان نام خدا را به عظمت می برد و اوصاف جمال و جلالش را از علم و قدرت و سمع و بصر و مقام رحمانیت و رحیمیت و مراقبت او را نسبت به بندگان برمی شمرد پرده های غفلت از مقابل چشم دل کنار می رود و حق را به خوبی می بیند غوغای هوا و هوسها فرو می نشیند و صدای رهبران الهی و داعیان الی الله را با گوش جان می شنود و نتیجه آن انقیاد کامل در برابر فرمان خدا است.[10]
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و سلم در این زمینه می فرماید:
«قَالَ قَالَ النَّبِيُّ صلی الله علیه و آله و سلم لِأَصْحَابِهِ أَ لَا أُخْبِرُكُمْ بِخَيْرِ أَعْمَالِكُمْ وَ أَزْكَاهَا عِنْدَ مَلِيكِكُمْ وَ أَرْفَعِهَا فِي دَرَجَاتِكُمْ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنَ الدِّينَارِ وَ الدِّرْهَمِ وَ خَيْرٍ لَكُمْ مِنْ أَنْ تَلْقَوْا عَدُوَّكُمْ وَ تَقْتُلُونَهُمْ وَ يَقْتُلُونَكُمْ قَالُوا بَلَى يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ ذِكْرُ اللَّهِ كَثِيرا»[11]
آیا دوست دارید بگویم نیکوترین عملی که موجب رفعت درجه و مقام شما خواهد شد چیست؟ عملی که پاکترین اعمال نزد خدا و بهتر از زر و سیم است و از کشتن و کشته شدن در راه خدا اولی و ارجح است گفتند آری یا رسول الله فرمود: ذکر کثیر و اینکه پیوسته به آن مشغول باشید.
مقام ذاکرین
امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه در این باره می فرماید:
«وَ إِنَّ لِلذِّكْرِ لَأَهْلًا أَخَذُوهُ مِنَ الدُّنْيَا بَدَلًا- فَلَمْ تَشْغَلْهُمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بَيْعٌ عَنْهُ- يَقْطَعُونَ بِهِ أَيَّامَ الْحَيَاةِ- وَ يَهْتِفُونَ بِالزَّوَاجِرِ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ فِي أَسْمَاعِ الْغَافِلِينَ- وَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ وَ يَأْتَمِرُونَ بِهِ- وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَ يَتَنَاهَوْنَ عَنْهُ- فَكَأَنَّمَا قَطَعُوا الدُّنْيَا إِلَى الْآخِرَةِ وَ هُمْ فِيهَا- فَشَاهَدُوا مَا وَرَاءَ ذَلِكَ- فَكَأَنَّمَا اطَّلَعُوا غُيُوبَ أَهْلِ الْبَرْزَخِ فِي طُولِ الْإِقَامَةِ فِيهِ- وَ حَقَّقَتِ الْقِيَامَةُ عَلَيْهِمْ عِدَاتِهَا- فَكَشَفُوا غِطَاءَ ذَلِكَ لِأَهْلِ الدُّنْيَا- حَتَّى كَأَنَّهُمْ يَرَوْنَ مَا لَا يَرَى النَّاسُ وَ يَسْمَعُونَ مَا لَا يَسْمَعُونَ- فَلَوْ مَثَّلْتَهُمْ لِعَقْلِكَ فِي مَقَاوِمِهِمُ الْمَحْمُودَةِ- وَ مَجَالِسِهِمُ الْمَشْهُودَةِ- وَ قَدْ نَشَرُوا دَوَاوِينَ أَعْمَالِهِمْ- وَ فَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ أَنْفُسِهِمْ عَلَى كُلِّ صَغِيرَةٍ وَ كَبِيرَةٍ- أُمِرُوا بِهَا فَقَصَّرُوا عَنْهَا أَوْ نُهُوا عَنْهَا فَفَرَّطُوا فيهَا- وَ حَمَّلُوا ثِقَلَ أَوْزَاِرِهمْ ظُهُورَهُمْ- فَضَعُفُوا عَنِ الِاسْتِقْلَالِ بِهَا- فَنَشَجُوا نَشِيجاً وَ تَجَاوَبُوا نَحِيباً- يَعِجُّونَ إِلَى رَبِّهِمْ مِنْ مَقَامِ نَدَمٍ وَ اعْتِرَافٍ- لَرَأَيْتَ أَعْلَامَ هُدًى وَ مَصَابِيحَ دُجًى- قَدْ حَفَّتْ بِهِمُ الْمَلَائِكَةُ- وَ تَنَزَّلَتْ عَلَيْهِمُ السَّكِينَةُ- وَ فُتِحَتْ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَ أُعِدَّتْ لَهُمْ مَقَاعِدُ الْكَرَامَاتِ- فِي مَقْعَدٍ اطَّلَعَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ فِيهِ- فَرَضِيَ سَعْيَهُمْ وَ حَمِدَ مَقَامَهُمْ- يَتَنَسَّمُونَ بِدُعَائِهِ رَوْحَ التَّجَاوُزِ- رَهَائِنُ فَاقَةٍ إِلَى فَضْلِهِ وَ أُسَارَى ذِلَّةٍ لِعَظَمَتِهِ- جَرَحَ طُولُ الْأَسَى قُلُوبَهُمْ وَ طُولُ الْبُكَاءِ عُيُونَهُم»[12]
همانا مردمى هستند كه ذكر خدا را به جاى دنيا برگزيدند، كه هيچ تجارتى يا خريد و فروشى، آنها را از ياد خدا باز نمى دارد. با ياد خدا روزگار مى گذرانند، و غافلان را با هشدارهاى خود، از كيفرهاى الهى مى ترسانند به عدالت فرمان مى دهند، و خود عدالت گسترند، از بدى ها نهى مى كنند و خود از آنها پرهيز دارند. با اينكه در دنيا زندگى مى كنند گويا آن را رها كرده به آخرت پيوسته اند، سراى ديگر را مشاهده كرده، گويا از مسائل پنهان برزخيان و مدت طولانى اقامتشان آگاهى دارند، و گويا قيامت وعده هاى خود را براى آنان تحقّق بخشيده است، آنان پردهها را براى مردم دنيا برداشته اند، مى بينند آنچه را كه مردم نمى نگرند، و مى شنوند آنچه را كه مردم نمى شنوند. اگر اهل ذكر را در انديشه خود آورى و مقامات ستوده آنان و مجالس آشكارشان را بنگرى، مى بينى كه آنان نامه هاى اعمال خود را گشوده، و براى حسابرسى آماده اند، كه همه را جبران كنند ... آنان نشانه هاى هدايت، و چراغ هاى روشنگر تاريكى ها مى باشند، فرشتگان آنان را در ميان گرفته، و آرامش بر آنها مى بارند، درهاى آسمان به رويشان گشوده، و مقام ارزشمندى براى آنان آماده كرده اند، مقامى كه خداوند با نظر رحمت به آن مى نگرد، و از تلاش آنها خشنود، و منزلت آنها را مى ستايد، دست به دعا برداشته، و آمرزش الهى مى طلبند. در گرو نيازمندى فضل خدا.
روضه
وقتی بحث ذکر پیش می آید به یاد مظلومی می افتم که علی رغم اینکه ذکر و یاد الهی با گوشت پستش عجین شده بود ولي متأسفانه مردم آن زمان او را نشناختند هم چنان كه هنوز هم شخصيت وي مجهول مانده است مجهول ماندن شخصيتي مثل علي علیه السلام حتي بين دوستان براي مظلوميتش كافي بود.
ولي علي علیه السلام علاوه بر اين، چه ظلم ها و ستم هايي از دست مردم زمان خود نكشيده است و مصيبت هايي بر او وارد آمده كه قلم از تحرير آن عاجز است به طوری که وقتی در مسجد کوفه بر اثر ضربت ابن ملجم ملعون فرقش شکافته شد گفتند علی را چه به مسجد؟!!.
الا لعنة الله علی الظالمین.[13]
حسین ساجدی
[1] احزاب/41-42 .
[2] نساء/28.
[3] احزاب/72.
[4] بقره/152
[5] اعراف/205
[6] ترجمه الميزان، ج 8، ص500
[7] نشان از بی نشانها ص 466.
[8] رعد 28.
[9] نهج البلاغه خطبه 222.
[10] پیام امام ج 8 ص 347.
[11] نشان از بی نشانها ص 466.
[12] نهج البلاغه خطبه 222.
[13] هود/18
