هر کشوری برای دفاع از تمامیت ارضی و دفاع از استقلال و مرزهای خویش، نیاز به نیروی مقتدر دفاعی دارد. بر اساس آنچه که در تاریخ و رویدادهای نظامی و سیاسی کشورها به وقوع پیوسته، این نکته را نمی‌توان انکار کرد که میان استقلال سیاسی و اقتصادی یک کشور با بنیه نظامی و دفاعی آن، رابطه مستقیمی وجود دارد.
تاریخ، نشان داده است که هر اندازه، نیروهای دفاعی کشوری در زمینه‌های مختلفِ تجهیزاتی و نیروی انسانی کارآمد و متخصّص، آماده‌تر بوده‌اند، فکر تجاوز به مرزهای آن کشور و اختلال در استقلال و امنیت آن از جانب قوای بیگانه نیز کمتر بوده است. البته موفقیت نیروهای نظامی و آمادگی و کارآمدی نیروهای مسلّح نیز به عواملی بستگی دارد که از جمله آنها می‌توان به هماهنگی و همدلی میان مردم و دولت و بالا بودن ظرفیت روحی و انگیزه و رغبت نیروهای نظامی در خدمات لشکری، مرزبانی و دفاع، اشاره کرد.
نیروهای مسلّح در هر کشوری، از دو بخش وظیفه« و سازمانی» تشکیل می‌شود؛ امّا بخش عمده نیروهای مسلّح را سربازان و نیروهای وظیفه تشکیل می‌دهند. حضور پسران جوان کشور در بهترین دوران عمر خود، به مدّت دو سال در نیروهای مسلّح، از اهمیت خاصّی برخوردار است و باید بیش از گذشته به آن اهمیت داد. توجّه به موارد روان‌شناختی و ویژگی‌های دوران سربازی، از جمله نکاتی است که باید مورد ارزیابی و بررسی برنامه‌ریزان و فرمانده‌های ارشد قرار گیرد، تا یک جوان، با انگیزه و رغبت بیشتری، وارد خدمت سربازی شود و هرگز آن را یک اجبار و تحمیل و مانع ترقّی و پیشرفت خود، تلقّی نکند.
وقتی یک جوان، وارد خدمت سربازی می‌شود، صفات و خصلت‌هایی ویژه خود دارد؛ امّا پس از اتمام این دوره، بسیاری از آن صفات، دچار تحوّل و دگرگونی می‌شوند. طبیعی است که یک جوان، متناسب با ویژگی‌های محیط خدمت خود، نگرش و شناخت و تفکّرات متفاوتی نسبت به دوران پیش از سربازی پیدا می‌کند. با توجّه به جنبه‌های مختلف دوران خدمت، این نگرش‌ها و تفکّرات (اعم از مثبت و منفی)، در ابعاد روحی، تربیتی و اجتماعی یک جوان، خواه‌ناخواه، تأثیر خواهند گذاشت.
از آن جا که جنبه‌های مثبت دوران سربازی، سبب افزایش بهره‌وری و کارایی سربازان می‌شود و جنبه‌های منفی آن، بهره‌وری آنها را دچار اختلال می‌کند و از طرفی، تأثیرات مخرّبی در رفتار و دیدگاه سرباز، نسبت به نیروهای مسلّح می‌گذارد، توجّه و تأکید بر جنبه‌های مثبت و شناخت و رفع جنبه‌های منفی، اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند که در این مقاله، به بررسی این ویژگی‌های مثبت و منفی دوران سربازی و تأثیر آنها بر بهره‌وری در زندگی می‌پردازیم.
جنبه‌های مثبت
الف. اثرات سازنده فردی
1 . تجربه زندگی مستقل و دور از خانواده
گفته می‌شود که مدرسه، اوّلین محیط زندگی اجتماعی کودک است و این محیط، آثار و ویژگی‌های خاصّ خودش را دارد. تفاوت برجسته این محیط با محیط اجتماعی بعدی (یعنی دوره سربازی)، آن است که در دوران سربازی، ارتباط آزادانه و وابستگی روزمرّه جوان با خانواده‌اش گسسته می‌شود و در واقع، برای اوّلین بار، زندگی مستقل را تجربه می‌کند. پس دوران سربازی، غالباً اوّلین تجربه زندگی مستقلّ یک جوان است که دنیایی جدید را فراروی او قرار می‌دهد.
به عنوان مثال، تا قبل از این ایام، نیازمندی‌های او از غذا و لباس، از سوی پدر و مادر تأمین می‌شد و از نزدیک، مورد نظارت و حمایت عاطفی والدین قرار داشت؛ امّا دوره سربازی، شرایط زندگی‌اش را متحوّل می‌کند و این تحوّل، اوّلین درس زندگی برای یک جوان است که سبب می‌شود میزان وابستگی‌اش به محیط خانواده، به تدریج، کمتر شود و برای زندگی مستقل، کاملاً آمادگی پیدا کند.
2 . مقابله با سختی‌ها و افزایش قدرت تحمّل
سرباز، از لحظات اوّلیه طلوع صبح، بر خلاف میل باطنی‌اش بیدار می‌شود و در حین انجام دادن وظایف روزانه‌اش، هرگز به دلخواه خود نمی‌تواند کاری انجام دهد. محدودیت‌های زندگی سخت و در مواردی طاقت‌فرسای دوران آموزش نظامی، روحیه آسیب‌پذیر یک جوان را پخته و آبدیده می‌کند و اراده او را در مقابله با سختی‌های زندگی، استحکام می‌بخشد. در واقع، دوره سربازی، برای یک پسر جوان، دوره ممارست و تمرین برای تحمّل مشکلات زندگی و آماده شدن برای اداره یک خانواده در اینده به شمار می‌رود.
3 . تمرین زندگی با کمترین امکانات (قناعت)
در زندگی سربازی، معمولاً حقّ انتخاب، از سرباز سلب می‌شود. سرباز، در این دوره، چه از نظر آرایش و لباس و پوشش و چه از جنبه تغذیه و تفریح و چه از جهت دسترسی به امکانات رفاهی و ارتباطی، تابع شرایط و امکانات خاصّ زمانی و مکانی است. از میان امکانات مختلفی که در زندگی آدمی وجود دارد، یک جوان، در دوره سربازی، مجبور می‌شود که خود را با امکانات محدود این دوره، تطبیق دهد.
در واقع، قناعت در زندگی، چیزی جز این قاعده نیست که آدمی در برابر امکانات متنوّع و رنگارنگ زندگی، به کمترینِ آن رضایت دهد و از افراط و تفریط بپرهیزد و از اسراف و مصرف بیهوده بپرهیزد و از آنچه دارد، به خوبی استفاده و نگهداری کند. خدمت سربازی، بهترین مَحَک و معیار قناعت و بهره‌وری و آشنایی با زندگی در شرایط سخت است.
4 . نظم‌پذیر شدن
بیداری صبحگاهی یک سرباز، در ساعت معینی انجام می‌گیرد و از همان لحظه، تمام اوقات روزانه‌اش طبق برنامه پیش‌بینی شده، انجام می‌شود. این برنامه، موسوم به برنامه سین» است که بویژه در دوره آموزش مقدّماتی، تمام دقایق زندگی روزانه یک سرباز را در برمی‌گیرد.
بعد از اتمام دوره آموزشی نیز همه امور و وظایف روزانه‌اش تحت برنامه خاصی است. زمان بیداری، مراسم صبحگاه، خدمت روزانه، نهار، شام، ساعت خواب و حتّی زمان‌های مرخّصی، همه بر اساس نظم و زمان مشخّصی است.
این نوع زندگی منظّم و دقیق ـ‌که پیروی از آن، از سلیقه و اختیار سرباز خارج است‌ـ، به گونه‌ای نامحسوس و ناخودآگاه، او را با نظم و انضباط، مأنوس می‌کند و ضمن آن که روحیه او را در پذیرش نظم، انعطاف‌پذیر می‌سازد، انگیزه و علاقه‌اش را نیز به نظم، متمایل می‌کند و برمی‌انگیزد.
5 . تمرین قانون‌گرایی
هر زندگی اجتماعی‌ای، تابع نظم و مقرّرات خاصی است. برخی از مقرّرات اجتماعی، پشتوانه قانونی» و به عبارتی، ضمانت اجرایی» دارند و در زندگی اجتماعی، خودداری از انجام دادن برخی کارها و یا ارتکاب اعمالی که به موجب قانون، جرم شناخته شده‌اند، مستوجب مجازات خواهد بود. وظایف روزانه یک سرباز در محیط خدمت سربازی نیز ـ که می‌توان آن را به یک اجتماع کوچک‌تر تشبیه کردـ، از ضمانت اجرایی برخوردار است و او ، چنانچه از وظایفی که بر عهده او گذاشته شده، سرپیچی کند و یا در عدم اجرای آنها قصد سهل‌انگاری و فرار از زیر بار مسئولیت داشته باشد، متناسب با تخلّف خود، تنبیه خواهد شد. با این شیوه زندگی، می‌توان ادّعا نمود که دوره سربازی، یک جوان را با قاعده قانون‌محوری زندگی اجتماعی و احترام به قوانین اجتماعی، هر چه بیشتر آشنا می‌سازد.
6 . افزایش حسّ مسئولیت‌پذیری
همان طور که گفته شد، یک سرباز، قادر نیست به دلخواه خود، زندگی کند و باید همان کاری را انجام دهد که به عنوان وظایف روزانه‌اش به وی تفهیم و از وی خواسته شده است. افراد هر جامعه‌ای که بر قاعده دو ویژگی قانون» و نظم» اداره شود، خود‌به‌خود، متعهّد به پذیرش و اجرای این نظم و قانون می‌شوند. این تعهّد، همان حسّ مسئولیت‌پذیری‌ای است که همه جوانان و بویژه پسرها، در زندگی اینده خود، شدیداً به آن، نیازمندند.
معمولاً فرماندهان به سربازان، رهنمودهایی می‌دهند که در پرورش و رشد و تقویت احساس مسئولیت سرباز، تأثیر به‌سزایی دارند.
7 . چند اثر دیگر
علاوه بر مواردی که اشاره گردید، از جمله آثار سازنده و مثبت سربازی در جنبه‌های فردی، می‌توانیم به نکات زیر هم اشاره کنیم:
ـ بیدار نمودن روحیه حمیت و جوانمردی؛
ـ توجّه به سلامت جسم و حفظ کارایی بدن؛
ـ تقویت خوداتّکایی و شجاعت؛
ـ آگاهی از استعدادها و توانایی‌های شخصی (روحی و جسمی ) .
ب. اثرات سازنده اجتماعی
1 . افزایش حسّ تعلّق سرزمینی
هر فردی در هر جامعه و جزو هر ملّتی که باشد، نسبت به میهن و سرزمینش، علاقه و تعصّب ناگسستنی‌ای دارد. این علاقه، از همان دوران کودکی و نوجوانی، در انسان به وجود می‌اید. پیامبر گرامی اسلام(ص)، علاقه و محبّت به وطن و کشور را از نشانه‌های ایمان می‌داند.1 اصولاً عشق به خاک و سرزمین، یک حسّ مشترک در میان همه افراد یک کشور است. این علاقه مشترک و همگانی، از شگفتی‌های آدمی به شمار می‌رود. مردمی که گاه هر کدام، فرهنگ و زبان و اعتقادات و سنّت‌‌های متفاوت و متنوّعی دارند، ناگهان در برابر یک دشمن مشترک و متجاوز، چنان نسبت به یکدیگر مهربان و دلسوز می‌شوند و چنان متّحد و یکپارچه و هماهنگ عمل می‌کنند و یاور همدیگر می‌شوند که هیچ قدرت و عاملی غیر از باورهای الهی و اعتقادی، قادر نیست این چنین تحوّلی در آنان به وجود آورد.
همین تحوّل معنوی و فکری است که نیرویی متّحد و قدرتمند را در کشور ایجاد می‌کند و ضامن موفقیت یک ملّت در عرصه‌های نبرد و شکست و خواری دشمنان آنها می‌گردد و اگر چه تعداد نیروهای متجاوز، ده‌ها برابر آنها باشد، باز هم قادر نخواهند بود ملّت یکپارچه و یک‌دست و متّحد را شکست دهند.
نقطه آغاز این روحیه سلحشوری، دوران سربازی است. یک جوان، می‌داند که نیروی دفاعی کشور، همواره باید آماده و فعّال باشد، لذا در ایامی که او در دوران خدمت به سر می‌بَرَد، خود را نیروی وابسته به قدرتی به وسعت یک کشور تصوّر می‌کند که در صورت هجوم دشمنان به کشور، با شور و اشتیاق فراوان، در صف رزمندگان قرار می‌گیرد. او که تا قبل از دوران سربازی، خود را فردی عادّی و منحصر به زادگاه خود تصوّر می‌کرد، اینک با ورود به جامعه بزرگ سربازی، خویشتن را متعلّق به بُنیه دفاعی کشور و فردی تأثیرگذار و از برای به یک سرزمین وسیع و پاسدار هویت و ایین و مرز و بوم و ناموس مردمش می‌داند و احساس بالندگی و مفید بودن و عزّت و پایمردی می‌کند، لذا بر همین اساس، روحیه حمیت و جوانمردی و شجاعت او نیز متبلور و متجلّی می‌شود.
در مراسم صبحگاه پادگان، تلاوت ایات الهی در لحظات طلوع خورشید و خواندن دسته‌جمعی سرود ملّی و هم‌زمان، به اهتزاز درآمدن پرچم پرافتخار ایران و سپس آمین گفتن بلند به نیایشی زیبا و رژه رفتن با تمام نیرو در برابر نام خدا و کتاب خدا و یادمان شهیدان، هر اندیشه جوان و قلب تپنده و وجدان پاکی را در راه پاسداری از این مرز پُرگُهر، تحت تأثیر قرار می‌دهد و هشیار و بیدار می‌سازد.
2 . تقویت روحیه ایثار و کمک به همنوعان
همان طور که بیان شد، جوان، وقتی به خدمت سربازی وارد می‌شود، خود را متعلّق به کشور می‌داند و طبیعی است که با این دیدگاه و نگرش، روحیه ایثار و کمک به همنوعان در او نیز تقویت می‌شود. گاهی شاهد بوده‌ایم که در اثر بلایای طبیعی (مانند زلزله و یا سیل)، گروه‌هایی از نیروهای نظامی، با حضور سربازان، به کمک مردم آسیب‌دیده می‌شتابند. در این گونه حوادث، یک پیوند عاطفی و متقابل میان مردم و سربازان ایجاد می‌شود. البته بهتر است بگوییم با پوشیدن لباس سربازی، پیوند عاطفی سرباز و مردم، خود‌به‌خود، ایجاد شده است و در این گونه حوادث، فرصت بروز و ظهور پیدا می‌کند.
چنین روابطی، سبب می‌گردند که احساس گذشت و فداکاری و احسان و کمک به مردم، در یک جوان، برانگیخته و زنده شود. ممکن است که این احساس، چنان تأثیری در روحیه او بگذارد که تبدیل به یکی از ویژگی‌های اخلاقی و شخصیتی او در تمام مدّت عمرش شود.
3 . گسترش و تقویت ارتباط با دیگران
بسیاری از وظایف روزانه سرباز، در ارتباط با دیگر سربازان است. علاوه بر آن، هر سرباز، عضوی از مجموعه‌ای سازمانی به شمار می‌رود که با همین مجموعه هم شناخته می‌شود. همان طور که می‌دانیم، سربازخانه و یا لشکر، معرّف محلّ خدمت سازمانی سرباز است. او در آن مرکز، عضو مجموعه دیگری است که به گروهان و دسته و گروه، ختم می‌شود. این نوع زندگی اجتماعی، برای یک سرباز، بی‌سابقه بوده است و بعد از خدمت سربازی هم بعید است که دیگر در چنین موقعیت سازمانی‌ای قرار گیرد؛ امّا همین مدّت کوتاه دوران سربازی، کافی است که به شخصیت اجتماعی یک جوان، هویتی متفاوت بدهد. این هویت، در واقع، همان منش اجتماعی اوست که در سایه زندگی در یک اجتماعِ سازمان‌یافته و منظّم، ایجاد می‌شود.
از جمله آثار چنین ویژگی شخصیتی ـ‌که به صورت اکتسابی حاصل شده است‌ـ، تقویت روحیه زندگی اجتماعی و گسترش روابط اجتماعی با دیگران (بویژه در محیط‌های کاری اینده و در ارتباط با همکاران) است.
4 . تمرین مدارا و بردباری در برخورد با دیگران
یکی از خصوصیات زندگی سربازی، آن است که گروهی با آداب و سنّت‌ها و عقاید و سلیقه‌ها و تربیت‌های مختلف، دور هم جمع می‌شوند و با این که در بسیاری از موارد، هیچ گونه شباهت و تفاهمی ندارند، مجبورند که یکدیگر را تحمّل کنند. اصولاً جوانان، زندگی اجتماعی را دوست دارند، امّا ترجیح می‌دهند با آن گروه از همسالان خود که دارای وجوه تشابه در روحیه و تفکّر هستند، معاشرت داشته باشند. در حالی که زندگی سربازی، آنان را وادار می‌کند با کسانی معاشرت کنند که هیچ تشابهی با آنها ندارند.
این نوع زندگی اجتماعی، برای یک جوان، ممارست و تمرینی است که دیگران را با هر گونه روحیه و تفکّری تحمّل کنند و چنان که تضادّی میان رفتار آنان با معیارهای دلخواه خود دیدند، آن را با بردباری بپذیرند و روش مداراگونه‌ای با دیگران پیش گیرند. بدون تردید، این نگرش و تفکّر، در زندگی بعد از سربازی آنان نیز تأثیر خواهد گذاشت. نتیجه چنین تأثیری، رفتار مسالمت‌آمیز با دیگران است.
5 . آموختن شیوه‌ها و ریزه‌کاری‌های زندگی دسته‌جمعی
یک جوان، در فراز و نشیب‌های زندگی سربازی، از نزدیک با شیوه‌ها و جزئیات زندگی گروهی آشنا می‌شود و آن را البته بر اساس دیدگاه و تجربه خود، به کار می‌بندد. ممکن است این آموختن، ناقص و ابتدایی باشد؛ امّا همین تجربه کوتاه و ناقص، برای او، مقدّمه‌ای خواهد بود که بتواند هم‌زمان با کسب تجربه بیشتر، روش دقیق‌تر و مناسب‌تری را در پیش گیرد.
1 . ر.ک: میزان الحکمة، ج4،ص3566،ح4108.
منبع :
مجله حدیث زندگی شماره 40
