در اثبات لزوم حضور قلب
در اين قسمت از مقدمه اثبات مى كنيم كه در همه عبادتها بخصوص نماز كه ستون دين است و در راءس همه عبادتها قرار گرفته، حضور قلب لازم است. خداى تبارك و تعالى مى فرمايد:
الذينهم فى صلاتهم خاشعون .
«به راستى مؤمنان رستگار شدند، آنان كه در نمازهايشان خشوع كنندگانند(۱۴۴) » و مى فرمايد:
فويل للمصلين، الذينهم عن صلاتهم ساهون .
«واى بر نمازگزاران، آنان كه از نماز خود سهو كنندگانند(۱۴۵) » خداى متعال در اين آيه نمازگزارانى را كه در نمازهاى خود حضور قلب ندارند و دچار سهو و غفلت مى شوند نكوهش مى كند كه چرا در نماز سهو مى كنند و حضور قلب را ترك مى كنند. آنگاه خداى تبارك و تعالى در ستايش مؤمنان مى فرمايد: «والذين يؤ منون ما اتوا و قلوبهم و جلة» «آنان كه مى دهند آنچه را كه مى دهند (از صدقات) در حاليكه دلهايشان ترسان است(۱۴۶) » خداوند متعال آنها را ستايش مى كند كه در حين انجام عبادت داراى خوف و خشيت هستند و آن مستلزم حضور قلب در حد اعلى است.
رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله مى فرمايد:
الصلاة ميزان، من وفى استوفى
«نماز ميزان و الگو است، هر كس همه شرايط و آداب آن را به طور شايسته رعايت كند، اجر و پاداش كامل دريافت مى كند(۱۴۷) ».
و در همين رابطه مى فرمايد:
اعبد الله كانك تراه، فان لم تكن تراه فانه يراك.
«خداى را پرستش كن آن سان كه گويى او را مى بينى، اگر تو او را نبينى، بى ترديد او تو را مى بيند(۱۴۸) ».
و در پيرامون فضيلت اتمام و اكمال آن مى فرمايد:
ان الرجلين من امتى يقومان فى الصلاة و ركوعهما و سجودهما واحد، و ان ما بين صلوتهما ما بين السماء و الارض.
«دو تن از امت من به نماز بر مى خيزند و ركوع و سجود را يكنواخت انجام مى دهند، ولى ميان اين دو نماز از آسمان تا زمين فاصله است(۱۴۹ ) ».
و در همين رابطه مى فرمايد:
اما يخاف الذى يحول وجهه فى الصلاة ان يحول الله وجهه وجه حمار
«كسى كه در نماز صورتش را به اين طرف و آن طرف مى چرخاند، آيا نمى ترسد كه خداوند صورتش را به صورت الاغ بگرداند(۱۵۰ ) ».
و مى فرمايد: من صلى ركعتين لم يحدث فيهما نفسه بشى ء من الدنيا غفرالله له ذنوبه.
«هر كس دو ركعت نماز بگزارد كه در آن چيزى از امور دنيا را از قلب خود خطور ندهد خداوند او را مى آمرزد(۱۵۱) ».
من حبس نفسه فى صلاة فريضة فاءتم ركوعها و سجودها و خشوعها ثم مجدالله عزوجل و عظمه و حمده حتى يدخل وقت فريضة اخرى، لم يلغ بينهما، كتب الله له كاءجر الحاج المعتمر، و كان من اهل عليين.
«كسى كه قلب خود را در يك نماز واجب از افكار پراكنده باز دارد و ركوع و سجود و خشوع آن را به طور كامل انجام دهد و آنگاه خداى تبارك و تعالى را تقديس و تمجيد كند و او را سپاس و ستايش بگويد و تا هنگامى فرا رسيدن وقت نماز ديگر كار بيهوده انجام ندهد، خداوند براى او پاداش حج و عمره مى دهد و او را از اهل عليين قرار دهد(۱۵۲) ».
ان من الصلاة لما يقبل نصفها و ثلثها و ربعها و خمسها الى العشر، و ان منها لما تلف كما يلف الثوب الخلق فيضرب بها وجه صاحبها، و انما لك من صلاتك الا ما اقبلت عليه بقلبك.
«نماز هست كه نصف آن پذيرفته مى شود، نمازى هست كه ثلث آن (يك سوم) پذيرفته مى شود، نمازى هست كه ربع آن (يك چهارم) پذيرفته مى شود و نمازى هست كه خمس آن (يك پنجم) پذيرفته مى شود و بالاخره نمازى هست كه عشر آن (يك دهم) پذيرفته مى شود و برخى از اقسام نماز چون جامعه كهنه درهم پيچيده شده به صورت نمازگزار زده مى شود. از نماز سودى به تو نمى رسد جز به مقدارى كه توجه قلبى و اقبال درونى داشته باشى(۱۵۳) » پيشواى پنجم شيعيان امام باقرعليه‌السلام از رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله نقل مى كند كه فرمود: اذا قام العبد المؤمن فى صلاته نظر الله اليه (او قال : اقل الله عليه) حتى ينصرف و اظلته الرحمة من فوق راءسه الى افق السماء و الملائكة تحفه من حوله الى افق السماء، و وكل الله به ملكا قائما على راءسه يقول : ايها المصلى لو تعلم من ينظر اليك و من تناجى؟ ما التفت و لا زلت من موضعك ابدا.
«چون بنده مؤمنى به نماز برخيزد، خداوند متعال با نظر رحمت به سوى او نگاه مى كند تا از نمازش بپردازد و رحمت الهى بر او سايه مى افكند از بالاى سرش تا افق آسمان، و فرشتگان در اطراف او تا افق آسمان گرد مى آيند. خداوند فرشته اى را براى او موكل مى سازد كه بالاى سرش ايستاده به او بگويد: اى نمازگزار! اگر بدانى كه چه كسى به سوى تو مى نگرد و با چه كسى سخن مى گويى؟! هرگز از جايت تكان نمى خورى و از اين حالت بر نمى گردى(۱۵۴) ».
امام صادقعليه‌السلام مى فرمايد:
لا يجمع الرغبة والرهبة فى قلب الا وجبت له الجنة، فاذا صليت فاقبل بقلبك على الله عزوجل، فانه ليس من عبد مؤمن يقبل بقلبه على الله عزوجل فى صلاته و دعائه الا اقبل الله عليه بقلوب المؤمنين و ايده مع مودتهم اياه بالجنتة.
«خوف و رجا (ترس و اميد) در دل كسى جمع نمى شود جز اين كه بهشت بر او واجب مى گردد، چون مشغول نماز شدى با تمام قلب متوجه خداى متعال باش، هيچ بنده مؤمنى نيست كه در نماز و دعايش به خداى تبارك و تعالى روى كند جز اين كه خداوند دلهاى مؤمنان را به سوى او باز مى گرداند و او را با محبت آنها تاءييد مى كند تا وارد بهشت گرداند(۱۵۵) ».
ابو حمزه ثمالى مى گويد: امام زين العابدينعليه‌السلام را ديدم كه مشغول نماز است، عبا از دوش مباركشان افتاد، آن را درست نكرد تا از نماز فارغ شد. در اين رابطه از آن حضرت پرسيدم، فرمود: واى بر تو، آيا مى دانى كه در حضور چه كسى ايستاده بود؟! «نماز بنده اى پذيرفته نمى شود جز به مقدار اقبال و توجه قلبى او»، گفتم : جانم به فداى تو، در اين صورت ما هلاك شديم. فرمود: «نخير بلكه خداوند آن را به وسيله نافله ها تكميل مى گرداند(۱۵۶) ».
فضيل بن يسار از امام باقرعليه‌السلام و امام صادقعليه‌السلام نقل مى كند كه فرموده اند:
انما لك من صلاتك الا ما اقبلت عليه فيها(۱۵۷) فان او همها كلها او غفل عن ادابها، لفت فضرب بها وجه صاحبها
«حصئه تو از نماز فقط به مقدارى است كه در آن اقبال و توجه داشته باشى، اگر نمازگزار همه نماز را باخيالات بگذراند يا از آداب آن غفلت ورزد، چنين نمازى در هم پيچيده شده به صورت صاحبش زده مى شود(۱۵۸) ».
زراره از امام باقرعليه‌السلام نقل مى كند كه فرمود:
اذا قمت فى الصلاة فعليك بالاقبال على صلاتك فانما (يحسب) لك من صلاتك، الا ما اقبلت عليه بقلبك، و لا تعبث فيها بيدك و لا براءسك و لا بلحيتك و لا تحدث نفسك و لا تثائب فيها و لا تتمط.
«هنگامى كه براى نماز برخاستى، بر تو باد توجه و حضور قلب، كه نصيب تو از نماز فقط به مقدار اقبال قلبى توست. هرگز در نماز با دستت بازى نكن، با سر و صورتت بازى نكن، در دل خود حرف مزن، دهن دره مكن و خميازه مكش(۱۵۹) ».
حلبى از امام صادقعليه‌السلام روايت مى كند كه فرمود:
اذا كنت فى صلاتك فعليك بالخشوع و الاقبال على صلاتك فان الله يقول : (والذين هم فى صلوتهم خاشعون)(۱۶۰) ».
«چون به نماز پرداختى بر تو باد خضوع و خشوع و حضور قلب، كه خداى تبارك و تعالى مى فرمايد: آنان كه در نمازهايشان خشوع كننندگانند.(۱۶۱) »
از آن حضرت روايت است كه فرمود:
كان على بن الحسينعليه‌السلام اذا قام الى(۱۶۲) الصلاة تغير لونه فاذا سجد لم يرفع راءسه حتى يرفض عرقا:
«امام زين العابدينعليه‌السلام چون براى نماز برمى خاست، رنگ شريفش دگرگون مى شد، چون به سجده مى رفت، سرش را بلند نمى كرد جز هنگامى كه عرق بريزد(۱۶۳) ».
و فرمود: كان على بن الحسينعليه‌السلام اذا قام فى الصلاة كانه ساق شجرة، لا يتحرك منه الا ما حركت الريح منه :
«هنگامى كه در نماز مى ايستاد همانند ساق درختى بود كه هيچ حركتى نداشت جز به مقداريى كه باد حركت دهد(۱۶۴) ».
امام باقرعليه‌السلام مى فرمايد:
ان اول ما يحاسب به العبد الصلاة، فان قبلت قبل ما سواها، ان الصلاة اذا ارتفعت فى وقتها رجعت الى صاحبها و هى بيضاء مشرقة، تقول : حفظتنى حفظك الله، و اذا ارتفعت فى غير وقتها بغير حدودها، رجعت الى صاحبها و هى سوداء مظلمة، تقول ضيعتنى ضيعك الله :
«نخستين چيزى كه از يك بنده محاسبه مى شود نماز است، اگر نماز پذيرفته شود ديگر عبادتها نيز پذيرفته مى شود. اگر نماز در وقت خود به آسمانها بالا رود به سوى صاحبش بر مى گردد در حالى كه سفيد و نورانى است و مى گويد: تو مرا مراعات كردى خداوند تو را مراعات كند، و اگر در غير وقت خود و بدون آداب و حدود لازمه بالا رود به سوى صاحبش بر مى گردد در حالى كه تيره و تار است و مى گويد: تو مرا تباه ساختى خداوند تو را تباه سازد(۱۶۵) ».
عيص بن قاسم از امام صادقعليه‌السلام روايت مى كند كه فرمود:
و الله انه لياءتى على الرجل خمسون سنة و ما قبل الله منه صلاة واحدة، فاى شى ء اشد من هذا، والله انكم لتعرفون من جيرانكم و اصحابكم من لو كان يصلى لبعضكم ما قبلها منه، لاستخفافه بها، ان الله عزوجل لا يقبل الا الحسن، فكيف يقبل ما يستخف به :
«به خداى سوگند، براى افرادى پنجاه سال مى گذرد كه خداوند يك نماز از آنها قبول نمى كند، آيا چه مصيبتى بالاتر از اين؟ به خدا سوگند، شما در ميان همسايگان و آشنايان خود افرادى را مى شناسيد كه اگر براى شما نماز بخوانند شما از آنها نمى پذيريد، زيرا آنها سبك مى شمارند. خداى تبارك و تعالى جز عمل نيكو را نمى پذيرد، پس چگونه ممكن است چيزى را كه سبك شمرده مى شود بپذيرد؟(۱۶۶) ».
از امام رضاعليه‌السلام روايت شده كه اميرمؤمنانعليه‌السلام مى فرمود:
طوبى لمن اخلص لله العبادة و الدعاء و لم يشغل قلبه بما تراه عيناه و لم ينس ذكر الله بما تسمع اذناه، و لم يحزن صدره بما اعطى غيره : «خوشا به حال كسى كه پرستش و نيايش خود را براى خدا خالص گرداند، و قلبش را به وسيله آنچه ديدگانش مى بيند مشغول نكند، و ياد خدا را به وسيله آنچه گوشهايش مى شنود از ياد نبرد، و دلش به خاطر آنچه به ديگران عطا شده اندوهگين نشود(۱۶۷) ».
سفيان به عيينه از امام صادقعليه‌السلام روايت مى كند كه در تفسير آيه شريفه ليبلوكم ايكم احسن عملا: «تا شما را بيازمايد كه كداميك از شما از جهت عمل نيكوتر است(۱۶۸) ».
مى فرمايد: ليس يعنى اكثر عملا و لكن اصوبكم عملا، و انما الاصابة خشية الله و النية الصادقة و الحسنة :
«منظور از عمل نيكو حجم عمل نيست كه بيشتر آن منظور باشد بلكه درست تر آن منظور است، و درستى آن با خوف و خشيت از خدا، نيت درست و اعمال نيكو است». سپس فرمود: الابقاء على العمل حتى يخلص اشد من العمل و العمل الخالص الذى لا تريد ان يحمدك عليه احد الا الله عزوجل، و النية افضل من العمل، الا و ان النية هى العمل :
«به پايان رسانيدن يك عمل، از خود آن سخت تر است. (عملى را به خلوص انجام دادن از خود آن سخت تر است)، عمل خالص عملى است كه از غير خداى تبارك و تعالى انتظار سپاس و ستايش نداشته باشى، نيت از خود عمل برتر است، و نيت جزيى از عمل است(۱۶۹) ».
آنگاه اين آيه را تلاوت فرمود: قل كل يعمل على شاكلته «بگو: هر كسى بر طبق شيوه خود عمل مى كند(۱۷۰) » و سپس فرمود: منظور از «شاكله» همان «نيت» است.
همچنين سفيان بن عيينه، از امام صادقعليه‌السلام نقل مى كند كه تفسير آيه زير را از آن حضرت پرسيدم كه مى فرمايد: الا من اتى الله بقلب سليم.
«جز كسى كه با قلبى سالم و دلى پاك به حضور خدا مى آيد(۱۷۱) »:
فرمود:
[القلب] السليم : الذى يلقى ربه و ليس فيه احد سواه.
«قلب سالم، آن دلى است كه با پروردگارش ملاقات مى كند در حالى كه مهر احدى جز او در دلش نيست». سپس فرمود:
و كل قلب فيه شك او شرك فهو ساقط، و انما اراد(۱۷۲) الزهد فى الدنيا، لتفرغ قلوبهم للاخرة :
«هر دلى كه شك و شرك در آن باشد، آن دل از ارزش و اعتبار ساقط است. خداوند از بندگانش در دنيا زهد خواسته تا دلهايشان براى آخرت خالص باشد(۱۷۳) ».
ابان بن تغلب مى گويد: در مزدلفه (شب عيد اضحى در مشعر الحرام) پشت سر امام صادقعليه‌السلام نماز مى خواندم، چون از نماز بپرداخت به سوى من متوجه شد و فرمود:
يا ابان! الصلوات الخمس المفروضات (هذا) من اقام حدود هن و حافظ على مواقيتهن، لقى الله يوم القيامة و له عنده عهد يدخله به الجنة، و من لم يقم حدود هن و لم يحافظ على مواقيتهن لقى الله و لا عهد له، ان شاء عذبه و ان شاء غفرله.
«اى ابان! اين نمازهاى واجب پنجگانه را هر كس با حدود و آدابش بر پا دارد و بر اوقاتش محافظت نمايد، خدا را در روز قيامت ملاقات مى كند در حالى كه پيمانى در نزد خداى دارد كه او را وارد بهشت سازد. ولى اگر حدود آن را رعايت نكند و بر اوقات آن مواظبت ننمايد خداى را ملاقات مى كند در حالى كه پيمانى پيش او ندارد، اگر بخواهد او را وارد دوزخ سازد و اگر بخواهد او را مى آمرزد(۱۷۴) ».
اخبار و احاديث در اين زمينه بسيار فراوان است، ما به هيمن مقدار بسنده مى كنيم.
از احاديثى كه در اين رابطه نقل كرديم استفاده مى شود كه قبولى نماز موقوف است بر توجه قلبى و روى آوردن به سوى خداوند و روى گرداندن از غير او، و قبولى آن موجب قبولى ديگر اعمال است. روى اين بيان اهميت حضور قلب و توجه به خوبى روشن مى شود و بى توجهى به آن و غفلت از آن موجب خساراتى بزرگ و خسرانى جبران ناپذير است، اين چه غفلت مرگبارى است كه موجب مى شود انسان شب و روز خودش را با عبادت و اطاعت به زحمت بيندازد، شبها بى خوابى بكشد، روزها به مشقت بيفتد، و سرانجام هيچ سودى نبرد و هيچ نفعى عايدش نشود و مصداق اين آيه شريفه واقع شود كه مى فرمايد:
قل هل ننبئكم بالاخسرين اعمالا، الذين ضل سعيهم فى الحيوة الدنيا و هم يحسبون انهم يحسبون صنعا :
«بگو: آيا شما را خبر دهم از زيانكارترين مردمان؟ آنان كه تلاششان در حيات دنيا تباه شد و آنها خيال مى كنند كه كار نيكو انجام مى دهند(۱۷۵) ».
اگر به اهميت نماز، اين نكته را نيز اضافه كنيم كه طبق روايات قبولى نماز موجب قبولى ديگر عبادات و رد آن موجب رد ديگر اعمال است،(۱۷۶) اهميت آن صد چندان مى شود. از خداوند منان مى خواهم كه با لطف عميم خود بر ما منت نهاده توجه دايم بر ما عنايت فرمايد و اعمال ما را مورد پذيرش و قبول قرار دهد. انشاء الله.
۱۴۴- سوره مؤمنون : آيه ۲.
۱۴۵- سوره ماعون : آيه ۴ و ۵.
۱۴۶- سوره مومنون : آيه ۶۰.
۱۴۷- فروع كافى : ج ۳ ص ۲۶۷، من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ص ۱۳۳ و بحار: ج ۸۲ ص ۲۳۵.
۱۴۸- مكارم الاءخلاق ص ۴۵۹ و ارشاد القلوب ص ۱۲۸.
۱۴۹- عوالى اللئالى : ج ۱ ص ۳۲۲.
۱۵۰- بحار. ج ۸۴ ص ۲۵۹.
۱۵۱- عوالى اللئالى : ج ۱ ص ۳۲۲.
۱۵۲- من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ص ۱۳۶ و بحار: ج ۸۴ ص ۲۶۰.
۱۵۳- بحار: ج ۸۴ ص ۲۶۰ و مستدرك وسائل : ج ۳ ص ۵۹.
۱۵۴- فروع كافى : ج ۳ ص ۲۶۵ و فلاح السائل ص ۱۶۰.
۱۵۵- من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ص ۱۳۵.
۱۵۶- تهذيب : ج ۲ ص ۳۴۲ و دعائم الاسلام : ج ۱ ص ۱۵۸.
۱۵۷- در كافى و تهذيب به جاى «فيها» «منها» آمده است.
۱۵۸- فروع كافى : ج ۳ ص ۳۶۳ و تهذيب : ج ۲ ص ۳۴۲.
۱۵۹- با اندك تفاوتى : فروع كافى ج ۳ ص ۲۹۹ و علل الشرائع ۳۵۸.
۱۶۰- سوره مؤمنون : آيه ۲.
۱۶۱- فروع كافى : ج ۳ ص ۳۰۰.
۱۶۲- در كافى و تهذيب به جاى «الى» «فى» آمده است.
۱۶۳- فروع كافى : ج ۳ ص ۳۰۰، تهذيب : ج ۲ ص ۲۸۶ و مناقب آل ابى طالب : ج ۴ ص ۱۶۲.
۱۶۴- فروع كافى : ج ۳ ص ۳۰۰ و فلاح السائل ص ۱۶۱.
۱۶۵- فروع كافى : ج ۳ ص ۲۶۸، تهذيب : ج ۲، ص ۲۳۹ و با تغييراتى : من لا يحضره الفقيه : ج ۱ ص ۱۳۴، امالى صدوق ۲۱۱ و مستدرك وسائل : ج ۳ ص ۹۵.
۱۶۶- فروع كافى : ج ۳ ص ۲۶۹.
۱۶۷- اصول كافى : ج ۲ ص ۱۶.
۱۶۸- سوره ملك : آيه ۲.
۱۶۹- اصول كافى : ج ۲ ص ۱۶ و تفسير برهان : ج ۴ ص ۳۵۹.
۱۷۰- سوره اسراء، آيه ۸۴.
۱۷۱- سوره شعراء، آيه ۸۹.
۱۷۲- در اصول كافى به جاى «اراد» «ارادوا» آمده است.
۱۷۳- اصول كافى : ج ۲ ص ۱۶.
۱۷۴- فروع كافى : ج ۳ ص ۲۶۷.
۱۷۵- سوره كهف، آيه ۱۰۴.
۱۷۶- فروع كافى، ج ۳ ص ۲۶۸، تهذيب، ج ۲ ص ۲۳۹، الفقيه : ج ۱ ص ۱۳۴، امالى صدوق ص ۲۱۱، بحار: ج ۷۹ ص ۲۲۷، غوالى اللئالى : ج ۱ ص ۳۱۸ و مستدرك وسائل : ج ۳ ص ۹۵.
منبع:کتاب اسرار نماز شهید ثانی
