بخش چهارم
نماز خوف
و اذا كنت فيهم فاقمت لهم الصّلوة فلتقم طائفة منهم معك و ليأخذوا اسلحتهم فاذا سجدوا فليكونوا من ورائكم و لتات طائفة اخري لم يصلّوا فليصلّوا معك و ليأخذوا حذرهم و اسلحتهم ودّ الّذين كفروا لو تغفلون عن اسلحتكم و امتعتكم فيميلون عليكم ميلةً واحدةً و لا جناح عليكم ان كان بكم اذيً من مطر او كنتم مرضي ان تضعوا اسلحتكم و خذوا حذركم انّ الله اعدّ للكافرين عذاباً مهيناً.
و هنگامي كه در ميان آنها باشي و در ميدان جنگ براي آنها نماز برپا كني بايد دسته‌اي از آنها با تو (به نماز) برخيزند و بايد سلاحهاي خود را با خود برگيرند و هنگامي كه سجده كردند (و نماز را به پايان رسانيدند) بايد به پشت سر شما (به ميدان نبرد) بروند و آن دسته ديگر كه نماز نخوانده‌اند و مشغول پيكار بوده‌اند بيايند و با تو نماز بخوانند و بايد آنها وسايل دفاعي و سلاحهاي خود را با خود (در حال نماز) حمل كنند زيرا كافران دوست دارند كه شما از سلاحها و متاعهاي خود غافل شويد و يك مرتبه به شما هجوم كنند. و اگر از باران ناراحت هستيد و يا بيمار (و مجروح) باشيد مانعي ندارد كه سلاحهاي خود را بر زمين بگذاريد ولي وسايل دفاعي (مانند زره و خود)‌ را با خود برداريد. خداوند براي كافران عذاب خواركننده‌اي فراهم ساخته است.« نساء ، 102»
شأن نزول
هنگامي كه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با عده‌اي از مسلمانان به عزم مكه وارد سرزمين (حديبيه) شدند و جريان به گوش قريش رسيد خالد بن وليد به سرپرستي يك گروه دويست نفري براي جلوگيري از پيروي مسلمانان به سوي مكه در كوههاي نزديك مكه مستقر شد هنگام ظهر بلال اذان گفت و پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با مسلمانان نماز ظهر را به جماعت ادا كردند خالد از مشاهده‌ اين صحنه در فكر فرو رفت و به نفرات خود گفت در موقع نماز عصر كه در نظر آنها بسيار پر ارزش است و حتي از نور چشمان خود آن را گرامي‌تر مي‌دارند بايد از فرصت استفاده كرد و با يك حمله‌ برق آسا و غافلگيرانه در حال نماز كار مسلمانان را يكسره ساخت در اين هنگام آيه‌ فوق نازل شد و دستور نماز خوف را كه از هر حمله‌ غافلگيرانه‌اي جلوگيري مي‌كند به مسلمانان داد و اين خود يكي از نكات اعجاز قرآن است كه قبل از اقدام دشمن، نقشه‌هاي آنها را نقش بر آب كرد و لذا گفته مي‌شود خالد بن وليد با مشاهده‌ اين صحنه ايمان آورد و مسلمان شد.
در تعقيب آيات مربوط به جهاد اين آيه كيفيت نماز خوف را كه به هنگام جنگ بايد خوانده شود به مسلمانان تعليم مي‌دهد، آيه خطاب به پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد: هنگامي كه در ميان آنها هستي و براي آنها نماز جماعت برپا مي‌داري بايد مسلمانان به دو گروه تقسيم شوند نخست عده‌اي با حمل اسلحه با تو به نماز بايستند.
ـ سپس هنگامي كه اين گروه سجده كردند (و ركعت اول نماز آنها تمام شد، تو در جاي خود توقف مي‌كني) و آنها با سرعت ركعت دوم را تمام نموده و به ميدان نبرد باز مي‌گردند و در برابر دشمن مي‌ايستند) و گروه دوم كه نماز نخوانده‌اند جاي گروه اول را مي‌گيرند و با تو نماز مي‌گزارند. (فاذا سجدوا فليكونوا من ورائكم و لتأت طائفة اخري لم يصلوا فليصلوا معك).
گروه دوم نيز بايد وسائل دفاعي و اسلحه را با خود داشته باشند و بر زمين نگذارند. (و ليأخذوا حذرهم و اسلحتهم).
اين طرز نماز گزاردن براي اين است كه دشمن شما را غافلگير نكند زيرا دشمن همواره در كمين است كه از فرصت استفاده كند و دوست مي‌دارد كه شما از سلاح و متاع خود غافل شويد و يك باره به شما حمله‌ور شود.
ود الذين كفروا لو تغفلون عن اسلحتكم و امتعتكم فيميلون عليكم ميلة واحدة.
ولي از آنجا كه ممكن است ضرورتهايي پيش بيايد كه حمل سلاح و وسائل دفاعي هر دو با هم به هنگام نماز مشكل باشد و يا به خاطر ضعف و بيماري و جراحاتي كه در ميدان جنگ بر افراد وارد مي‌شود حمل سلاح و وسائل دفاعي توليد زحمت كند، در پايان آيه چنين دستور مي‌دهد:
و لا جناح عليكم ان كان بكم اذي من مطر او كنتم مرضي ان تضعوا اسلحتكم.
و گناهي بر شما نيست اگر از باران ناراحت باشيد و يا بيمار شويد كه در اين حال سلاح خود را بر زمين بگذاريد.
ولي در هر صورت از همراه داشتن وسائل محافظتي و ايمني (مانند زره و خود و امثال آن) غفلت نكنيد و حتي در حال عذر حتماً آنها را با خود داشته باشيد كه اگر احياناً دشمن حمله كند بتوانيد تا رسيدن كمك خود را حفظ كنيد (و خذوا حذركم). شما اين دستورات را به كار ببنديد و مطمئن باشيد پيروزي با شما است زيرا خداوند براي كافران مجازات خواركننده‌اي آماده كرده است.
ان الله اعد للكافرين عذاباً مهيناً
در اينجا به چند نكته بايد توجّه داشت:
1ـ روشن است كه منظور از بودن پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ در ميان مسلمانان براي به پا داشتن اين نماز خوف اين نيست كه انجام اين نماز مشروط به شخص پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ است بلكه منظور وجود امام و پيشوائي براي انجام جماعت در ميان سربازان و مجاهدان است و لذا علي ـ عليه السّلام ـ و امام حسين ـ عليه السّلام ـ نيز نماز خوف به جاي آوردند و حتي جمعي از فرماندهان لشكرهاي اسلامي همانند حذيفه اين برنامه‌ اسلامي را به هنگام لزوم انجام دادند.
2ـ در آيه به گروه اول دستور مي‌دهد كه اسلحه را به هنگام نماز خوف داشته باشند ولي به گروه دوم مي‌گويد وسائل دفاعي (مانند زره) و اسلحه را هيچ كدام به زمين نگذارند.
ممكن است تفاوت اين دو گروه به خاطر آن باشد كه به هنگام انجام نماز توسط دسته‌ اول دشمن هنوز كاملاً آگاه از برنامه نيست و لذا احتمال حمله ضعيف‌تر است ولي در مورد دستة‌ دوم كه دشمن متوجه انجام مراسم نماز مي‌شود احتمال هجوم بيشتر است.
3ـ منظور از حفظ امتعه اين است كه علاوه بر حفظ خويش بايد مراقب وسايل ديگر جنگي و وسايل سفر و مواد غذائي و حيواناتي كه براي تغذيه همراه داريد نيز باشيد.
4ـ مي‌دانيم كه نماز جماعت در اسلام واجب نيست ولي از مستحبات فوق العاده مؤكد است و آيه‌ فوق يكي از نشانه‌هاي زنده تأكيد اين برنامه‌ اسلامي است كه حتي در ميدان جنگ براي انجام آن از روش نماز خوف استفاده مي‌شود اين موضوع هم اهميت (اصل نماز) و هم اهميت جماعت را مي‌رساند و مطمئناً تأثير رواني خاصي هم در مجاهدان از نظر هماهنگي در هدف و هم در دشمنان از نظر مشاهده‌ اهتمام مسلمانان به وظائف خود حتي در ميدان جنگ دارد.
كيفيت نماز خوف:
در آيه‌ فوق درباره‌ كيفيت نماز خوف توضيح زيادي به چشم نمي‌خورد و اين روش قرآن است كه كليات را بيان كرده و شرح آن را به (سنت) واگذار مي‌كند. طريقه‌ نماز خوف آنچنان كه از سنت استفاده مي‌شود اين است كه نمازهاي چهار ركعتي تبديل به دو ركعت مي‌شود گروه اول يك ركعت را با امام مي‌خوانند و امام پس از اتمام يك ركعت توقف مي‌كند و آن گروه يك ركعت ديگر را به تنهايي انجام مي‌دهند و به جبهه جنگ باز مي‌گردند سپس گروه دوم جاي آنها را مي‌گيرند و يك ركعت نماز خود را با امام و ركعت دوم را به طور فرادي انجام مي‌دهند.