دعوت رسول الله ـ صلّي الله عليه و آله ـ به نماز شب
و من الليل فتهجّد به نافلةً لك عسي ان يبعثك ربّك مقاماً محموداً.
خداوند متعال به پيامبرش مي‌فرمايد: پاسي از شب را از خواب برخيز و قرآن (و نماز) بخوان، اين يك وظيفه‌ اضافي براي توست تا پروردگارت تو را به مقامي در خور ستايش برانگيزد.« اسراء ، 79»
بعد از ذكر نمازهاي فريضه‌ پنج‌گانه اين چنين اضافه مي‌كند پاسي از شب را از خواب برخيز و قرآن بخوان «و من الليل فتهجد به».[1]
مفسران معروف اسلامي اين تعبير را اشاره به نافله‌ شب كه در فضيلت آن روايات بي‌شماري وارد شده است دانسته‌اند، هر چند آيه صراحت در اين مسأله ندارد ولي با قرائن مختلفي كه در دست است اين تفسير روشن به نظر مي‌رسد.
سپس مي‌گويد: اين يك برنامه‌ اضافي است، ‌علاوه بر نمازهاي فريضه براي تو (نافلة لك)
بسياري اين جمله را دليل بر آن دانسته‌اند كه نماز شب بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ واجب بوده است، زيرا (نافله) به معني (زياده) است، اشاره به اينكه اين فريضه اضافي مربوط به تو است.
اسرار و آثار نماز شب
1ـ نماز شب يك عبادت بزرگ روحاني
غوغاي زندگي روزانه از جهات مختلف، توجه انسان را به خود جلب مي‌كند و فكر آدمي را به وادي‌هاي گوناگون مي‌كشاند، به طوري كه جمعيت خاطر و حضور قلب كامل در آن بسيار مشكل است، اما در دل شب و به هنگام سحر و فرو نشستن غوغاي زندگي مادي و آرامش روح و جسم انسان در پرتو مقداري خواب، حالت توجه و نشاط خاصي به انسان دست مي‌دهد كه بي‌نظير است.
آري در اين محيط آرام و دور از هرگونه ريا و تظاهر و خودنمايي و توأم با حضور قلب، توجهي به انسان دست مي‌دهد كه فوق العاده روح پرور و تكامل آفرين است.
به همين دليل دوستان خدا هميشه از عبادتهاي آخر شب براي تصفيه‌ روح و حيات قلب و تقويت اراده و تكميل اخلاص نيرو مي‌گرفته‌اند.
در آغاز اسلام نيز پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ با استفاده از همين برنامه‌ روحاني مسلمانان را پرورش داد و شخصيت آنها را آن قدر بالا برد كه گويي آن انسان سابق نيستند، يعني از آنها انسانهاي تازه‌اي آفريد مصمم، شجاع، با ايمان، پاك و با اخلاص و شايد مقام محمود كه در آيات فوق به عنوان نتيجه‌ نافله شب آمده است اشاره به همين حقيقت نيز باشد.
بررسي رواياتي كه در منابع اسلام در فضيلت نماز شب وارد شده نيز روشن‌گر همين حقيقت است؛ به عنوان نمونه:
1ـ پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد:
خيركم من اطاب الكلام و اطعم الّطعام و صلَّي بالليل و الناس نيام.
بهترين شما كساني هستند كه در سخن گفتن مؤدبند گرسنگان را سير مي‌كنند و در شب در آن هنگام كه مردم خوابند نماز مي‌خوانند.[2]
2ـ امير مؤمنان علي ـ عليه السّلام ـ مي‌فرمايد:
قيام الليل مصحّحة للبدن و مرضاة للّرب عزّوجلّ و تعرّض للرّحمة و تمسك باخلاق النبيّين.
قيام شب موجب صحت جسم و خشنودي پروردگار و در معرض رحمت او قرار گرفتن و تمسك به اخلاق پيامبران است.[3]
3ـ امام صادق ـ عليه السّلام ـ به يكي از يارانش فرمود:
لاتدع قيام اللّيل فانّ المغبون من حرم قيام اللّيل.
دست از قيام شب برمدار، مغبون كسي است كه از قيام و عبادت شب محروم گردد.[4]
4ـ رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ مي‌فرمايد:
من صلّي باللّيل حسن وجهه بالّنهار.
كسي كه نماز شب بخواند صورت (و سيرتش) در روز نيكو خواهد بود.[5]
حتي در بعضي از روايات مي‌خوانيم كه اين عبادت به قدري اهميت دارد كه جز پاكان و نيكان موفق به آن نمي‌شوند.
ساده‌ترين صورت آداب نماز شب
البته نماز شب آداب فراواني دارد ولي بد نيست ساده‌ترين صورت آن را در اينجا بياوريم تا عاشقان اين عمل روحاني بتوانند بهره‌ بيشتر گيرند، نماز شب به طور كاملاً ساده يازده ركعت است كه به ترتيب ذيل به سه بخش تقسيم مي‌شود.
الف ـ چهار نماز دو ركعتي كه مجموعاً هشت ركعت مي‌شود و نامش نافله شب است.
ب ـ يك نماز دو ركعتي كه نامش نافله‌ (شفع) است.
ج ـ نماز يك ركعتي كه نامش نافله‌ (وتر) است و طرز انجام اين نمازها درست همانند نماز صبح مي‌باشد، ولي اذان و اقامه ندارند و قنوت وتر را هر چه طولاني‌تر كنند بهتر است.[6]
[1] . «تهجد» از ماده‌ي «هجود» در اصل ـ چنانكه راغب در مفردات مي‌گويد به معني خواب است، ولي هنگامي كه به باب تفعل مي‌رود معني از بين بردن خواب و انتقال به حالت بيداري آمده است، ضمير در «تهجد به» به قرآن برمي‌گردد يعني قسمتي از شب را بيدار باش و قرآن بخوان، ولي اين كلمه بعداً در لسان اهل شرع به معني نماز شب به كار رفته است و متهجد به كسي مي‌گويند كه نماز شب مي‌خواند.
[2] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[3] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[4] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[5] . بحارالانوار، ج87، ص142 تا 148.
[6] . جمعي از فقهاء احتياط كرده‌اند كه در نماز شفع قنوت نخوانند و يا به قصد رجاء بخوانند.