فلسفه‌ نماز جمعه
يآ ايّها الّذين آمنوآ اذا نودي للصّلوة من يوم الجمعة فاسعوا الي ذكر الله و ذروا البيع ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون.
اي كساني كه ايمان آورده‌ايد! هنگامي كه براي نماز روز جمعه اذان گفته مي‌شود به سوي ذكر خدا بشتابيد، و خريد و فروش را رها كنيد كه اين براي شما بهتر است اگر مي‌دانستيد. « سوره‌ي جمعه ، آيه 9»
بزرگترين اجتماع عبادي ـ سياسي هفته
در آيات گذشته بحثهاي فشرده‌اي پيرامون توحيد و نبوت و معاد و نيز مذهب يهود دنياپرست آمده بود آيات مورد بحث به گفتگو پيرامون يكي از مهمترين وظايف اسلامي كه در تقويت پايه‌هاي ايمان تأثير فوق العاده‌ دارد و از يك نظر هدف اصلي سوره را تشكيل مي‌دهد، يعني نماز جمعه و بعضي از احكام آن مي‌پردازد.
نخست همه‌ مسلمانان را مخاطب قرار داده مي‌فرمايد:‌ (اي كساني كه ايمان آورده‌ايد هنگامي كه براي نماز روز جمعه اذان گفته مي‌شود به سوي ذكر خدا (خطبه و نماز) بشتابيد و خريد و فروش را رها كنيد اين براي شما بهتر است اگر مي‌دانستيد
(نودي) از ماده (نداء) به معني بانگ برآوردن است و در اينجا به معني اذان است زيرا در اسلام ندايي براي نماز جز اذان نداريم چنانكه در آيه‌ 58 سوره‌ي مائده نيز مي‌خوانيم:
و اذ ناديتم الي الصلوة اتخذوها هزواً و لعباً ذلك بانهم قوم لا يعقلون.
هنگامي كه مردم را به سوي نماز مي‌خوانيد (و اذان مي‌گوييد) آن را به مسخره و بازي مي‌گيرند اين به خاطر آن است كه آنها قومي هستند بي‌عقل.
به اين ترتيب هنگامي كه صداي اذان نماز جمعه بلند مي‌شود مردم موظفند كسب و كار را رها كرده به سوي نماز كه مهمترين ياد خدا است بشتابند.
جمله (ذلكم خير لكم...) اشاره به اين است كه اقامه نماز جمعه و ترك كسب و كار در اين موقع منافع مهمي براي مسلمانان در بر دارد اگر درست پيرامون آن بينديشند و گرنه خداوند از همگان بي‌نياز و بر همه مشفق است.
علت ناميدن روز جمعه
اما اين كه چرا روز (جمعه) را به اين نام ناميده‌‌اند؟ به خاطر اجتماع مردم در اين روز براي نماز است و اين مسأله تاريخچه‌اي دارد كه در بحث خواهد آمد.
قابل توجه اين كه در بعضي از روايات اسلامي در مورد نمازهاي روزانه آمده است:
اذا اقيمت الصلوة فلا تأتوها و انتم تسعون و أتوها و انتم تمشون و عليكم السكينة.
هنگامي كه نماز (نمازهاي يوميه) برپا شود براي شركت در نماز ندويد و با آرامش گام برداريد.
ولي در مورد نماز جمعه آيه‌ فوق مي‌گويد: فاسعوا (بشتابيد) و اين دليل بر اهميت فوق العاده نماز جمعه است.
نكته‌‌ها:
1ـ نخستين نماز جمعه در اسلام
در بعضي از روايات اسلامي‌آمده است كه مسلمانان مدينه پيش از آن كه پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ هجرت كند با يكديگر صحبت كردند و گفتند: يهود در يك روز هفته اجتماع مي‌كنند (روز شنبه) و نصاري نيز روزي براي اجتماع دارند (يكشنبه) خوب است ما هم روزي قرار دهيم و در آن روز جمع شويم و ذكر خدا گوئيم و شكر او را به جا آوريم، آنها روز قبل از شنبه را كه در آن زمان (يوم العروبه) ناميده مي‌شد، براي اين هدف برگزيدند، و به سراغ (اسعد بن زراره) (يكي از بزرگان مدينه) رفتند، او نماز را به صورت جماعت با آنها به جا آورد و به آنها اندرز داد و آن روز، (روز جمعه) ناميده شد زيرا روز اجتماع مسلمين بود.
اسعد دستور داد گوسفندي را ذبح كردند و نهار و شام همگي از همان يك گوسفند بود چرا كه تعداد مسلمانان در آن روز بسيار كم بود...
و اين نخستين جمعه‌اي بود كه در اسلام تشكيل شد.
اما اولين جمعه‌اي كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ با اصحابش تشكيل دادند هنگامي بود كه به مدينه هجرت كرد و وارد مدينه شد و آن روز، روز دوشنبه دوازدهم ربيع الاول هنگام ظهر بود حضرت چهار روز در (قبا) ماندند و مسجد قبا را بنيان نهادند سپس روز جمعه به سوي مدينه حركت كردند (فاصله‌ ميان قبا و مدينه بسيار كم است و امروز قبا يكي از محله‌هاي داخل مدينه است) و به هنگام نماز جمعه به محله‌ (بني سالم) رسيدند و مراسم نماز جمعه را در آنجا برپا داشتند و اين اولين جمعه‌اي بود كه رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ در اسلام بجا آوردند. خطبه‌اي هم در اين نماز جمعه خواندند كه اولين خطبه حضرت در مدينه بود.[1]
2ـ‌ اهميت نماز جمعه
بهترين دليل بر اهميت اين فريضه بزرگ اسلامي قبل از هر چيز آيات همين سوره است كه به همه‌ مسلمانان و اهل ايمان دستور مي‌دهد به محض شنيدن اذان جمعه به سوي ان بشتابند و هرگونه كسب وكار وبرنامه مزاحم را ترك گويند تا آنجا كه اگر در سالي كه مردم گرفتار كمبود مواد غذايي هستند كارواني بيابد و نيازهاي آنها را با خود داشته باشد به سراغ آن نروند و برنامه‌ نماز جمعه را ادامه دهند.
در احاديث اسلامي نيز تأكيدهاي فراواني در اين زمينه وارد شده است از جمله: در خطبه اي كه موافق و مخالف ان را از پيامبر گرامي اسلام ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل كرده اند آمده:
انّ الله تعالي فرض عليكم الجمعة فمن تركها في حياتي او بعد موتي استخفافاً بها او جحوداً لها فلا جمع الله شمله، و لا بارك له في امره، الاّ و لا صلوة له، الا و لا زكوة له، الا و لا حجّ له، الا و لا صوم له، الا و لا برّله حتي يتوب.
خداوند نماز جمعه را بر شما واجب كرده هر كس آن را در حيات من يا بعد از وفات من از روي استخفاف يا انكار ترك كند خداوند او را پريشان مي‌كند و به كار او بركت نمي‌دهد، بدانيد نماز او قبول نمي‌شود، بدانيد زكات او قبول نمي‌شود، بدانيد حج او قبول نمي‌شود، بدانيد اعمال نيك او قبول نخواهد شد تا از اين كار توبه كند.[2]!
كسي خدمت رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ آمد، عرض كرد يا رسول الله! من بارها آماده‌ حج شده‌ام اما توفيق نصيبم نشده فرمود:
عليك بالجمعة فانّها حجّ المساكين.
برتو باد به نماز جمعه كه حج مستمندان است. (اشاره به اين كه بسياري از بركات كنگره عظيم اسلامي حج در اجتماع نماز جمعه وجود دارد).[3]
3ـ‌ فلسفه‌ نماز عبادي ـ سياسي جمعه
نماز جمعه قبل از هر چيز يك عبادت بزرگ دست جمعي است و اثر عمومي عبادات را كه تلطيف روح و جان و شستن دل از آلودگيهاي گناه و زدودن زنگار معصيت از قلب مي‌باشد در بر دارد به خصوص اين كه مقدمتاً دو خطبه دارد كه مشتمل بر انواع مواعظ و اندرزها و امر به تقوي و پرهيزگاري است.
و اما از نظر اجتماعي و سياسي يك كنگره‌ عظيم هفتگي است كه بعد از كنگره‌ سالانه حج، بزرگترين كنگره‌ اسلامي مي‌باشد و به همين دليل در روايتي كه قبلاً از پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ نقل كرديم آمده بود كه جمعه حج كساني است كه قادر به شركت در مراسم حج نيستند.
در حقيقت اسلام به سه اجتماع بزرگ اهميت مي‌دهد:
اجتماعات روزانه كه در نماز جماعت حاصل مي‌شود.
اجتماعي هفتگي كه در مراسم نماز جمعه است.
و اجتماع حج كه در كنار خانه‌ خدا هر سال يك بار انجام مي‌گيرد، نقش نماز جمعه در اين ميان بسيار مهم است به خصوص اين كه يكي از برنامه‌هاي خطيب در خطبه نماز جمعه ذكر مسائل مهم سياسي و اجتماعي و اقتصادي است و به اين ترتيب اين اجتماع عظيم و پرشكوه مي‌تواند منشاء بركات زير شود:
الف: آگاهي بخشيدن به مردم در زمينه‌ معارف اسلام و رويدادهاي مهم اجتماعي و سياسي.
ب: ايجاد همبستگي و انسجام هر چه بيشتر در ميان صفوف مسلمين به گونه‌اي كه دشمنان را به وحشت افكند و پشت آنها را بلرزاند.
ج: تجديد روح ديني و نشاط معنوي براي توده‌ مردم مسلمان.
د: جلب همكاري براي حل مشكلات عمومي.
به همين دليل هميشه دشمنان اسلام از يك نماز جمعه جامع الشرايط كه دستورهاي اسلامي دقيقاً در آن رعايت شود بيم داشته‌اند.
و نيز به همين دليل نماز جمعه هميشه به عنوان يك اهرم نيرومند سياسي در دست حكومتها بوده است منتها حكومتهاي عدل همچون حكومت پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ از آن بهترين بهره‌برداريها را به نفع اسلام و حكومتهاي جور همانند بني‌اميه از آن سوء استفاده براي تحكيم پايه‌هاي قدرت خود مي‌كردند.
اما با نهايت تأسف اين مراسم عبادي ـ سياسي كه مي‌تواند مبداء حركت عظيمي در جوامع اسلامي گردد به خاطر نفوذ حكومتهاي فاسد در آن در بعضي كشورهاي اسلامي چنان بي‌روح و بي‌رمق شده است كه عملاً هيچ اثر مثبتي از آن گرفته نمي‌شود و شكل يك برنامه‌ تشريفاتي به خود گرفته و به راستي اين از سرمايه‌هاي عظيمي است كه براي از دست رفتن آن بايد گريه كرد.
مهمترين نماز جمعه سال نماز جمعه‌اي است كه قبل از رفتن به عرفات در مكه انجام مي‌گيرد كه تمام حجاج خانه‌ خدا از سراسر جهان در آن شركت دارند كه نماينده‌ واقعي تمام قشرهاي مسلمين در كره‌ زمين هستند، سزاوار است كه براي تهيه‌ خطبه‌ چنين نماز حساسي عده‌ زيادي از دانشمندان هفته‌ها و ماهها مطالعه كنند و محصول آن را در آن روز حساس و خطبه‌ تاريخي بر مسلمانان عرضه نمايند و مسلماً مي‌توانند به بركت آن آگاهي زيادي به جامعه‌ي اسلامي داده و مشكلات مهمي را حل كنند.
4ـ آداب نماز جمعه و محتواي خطبه‌ها
نماز جمعه (با وجود شرايط لازم) بر مردان بالغ و سالم كه قدرت بر شركت در نماز را دارند واجب است و بر مسافران و پيرمردان واجب نيست هر چند حضور در نماز جمعه براي مسافر جايز است، همچنين زنها نيز مي‌توانند در نماز جمعه شركت كنند هر چند بر آنها واجب نيست.
[1] . مجمع البيان.‌ج 10، ص 286.
[2] . وسائل الشيعه، ج 5، ص 7، باب وجوب صلوة الجمعه، ج 28.
[3] . همان مدرك، صفحه‌ي 5، حديث 17.
@#@
كمترين عددي كه نماز جمعه با آن منعقد مي‌شود پنج نفر از مردان است.
نماز جمعه دو ركعت است و جاي نماز ظهر را مي‌گيرد و دو خطبه‌اي كه قبل از نماز جمعه خوانده مي‌شود در حقيقت به جاي دو ركعت ديگر محسوب مي‌شود.
نماز جمعه همانند نماز صبح است و مستحب است حمد و سوره را در آن بلند بخوانند و نيز مستحب است سوره‌ (جمعه) را در ركعت اول و سوره‌ (منافقين) را در ركعت دوم قرائت كنند.
در نماز جمعه دو قنوت مستحب است يكي قبل از ركوع ركعت اول و ديگر بعد از ركوع ركعت دوم.
خواندن دو خطبه قبل از نماز جمعه واجب است همان گونه كه ايستادن خطيب به هنگام ايراد خطبه نيز واجب مي‌باشد، شخصي كه خطبه مي‌خواند حتماً بايد همان امام جمعه باشد.
خطيب بايد صداي خود را چنان بلند كند كه مردم صداي او را بشنوند تا محتواي خطبه به گوش همگان برسد.
به هنگام ايراد خطبه بايد خاموش بود و به سخنان خطيب گوش داد و رو به روي خطيب نشست.
شايسته است خطيب مردي فصيح و بليغ و آگاه به اوضاع و احوال مسلمين و باخبر از مصالح جامعه‌ اسلامي و شجاع و صريح اللهجه و قاطع در اظهار حق باشد. اعمال و رفتار او سبب تأثير و نفوذ كلامش گردد و زندگي او مردم را به ياد خدا بيندازد.
شايسته است پاكيزه‌ترين لباس را بپوشد و خود را خوشبو كند و با وقار و سكينه گام بردارد و هنگامي كه بر فراز منبر جاي گرفت بر مردم سلام كند و رو به روي آنان بايستد و بر شمشير يا كمان يا عصا تكيه كند، نخست بر منبر بنشيند تا اذان تمام شود و بعد از فراغت از اذان شروع به خطبه كند.
محتواي خطبه نخست حمد خدا و درود بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ است (احتياط اين است كه اين قسمت به زبان عربي باشد ولي بقيه به زبان مستمعين خوانده مي‌شود) سپس مردم را به تقواي الهي توصيه كند و يكي از سوره كوتاه قرآن را بخواند و اين امر را در هر دو خطبه رعايت كندو در خطبه‌ دوم بعد از درود بر پيامبر ـ صلّي الله عليه و آله ـ دعا بر ائمه‌ مسلمين كند و براي مؤمنين و مؤمنات استغفار نمايد.
و شايسته است در ضمن خطبه مسائل مهمي كه با دين و دنياي مسلمين ارتباط دارد مطرح كند و آنچه مورد نياز مسلمين در داخل و خارج كشورهاي اسلامي و در داخل و خارج آن منطقه مي‌باشد مورد بحث قرار دهد و مسائل سياسي و اجتماعي و اقتصادي و ديني را با در نظر گرفتن اولويتها مطرح نمايد، به مردم آگاهي بخشد و آنها را از توطئه‌هاي دشمنان باخبر بسازد، برنامه‌هاي كوتاه مدت و دراز مدت براي حفظ جامعه‌ اسلامي و خنثي كردن نقشه‌هاي مخالفان به آنها گوشزد كند.
خلاصه، خطيب بايد بسيار هوشيار و بيدار و اهل فكر و مطالعه در مسائل اسلامي باشد و از موقعيت اين مراسم بزرگ حداكثر استفاده را براي پيشبرد اهداف اسلام و مسلمين بنمايد.[1]
در حديثي از امام علي بن موسي الرضا ـ عليه السّلام ـ مي‌خوانيم:
انّما جعلتِ الخطبة يوم الجمعة لانَّ الجمعة مشهدُ عامٍِ، فاراد ان يكون للامير سببٌ الي موعظتهم، و ترغيبهم في الطّاعة، و ترهيبهم من المعصية و توقيفهم علي ما اراد من مصلحة دينهم و دنياهم، و يخبرهم بما ورد عليهم من الافاق من الاهوال الّتي لهم فيها المضرّة و المنفعة... و انّما جعلت خطبتين ليكون واحدةٌ للثّناءِ عليَ الله و التّمجيد و التّقديس لله عزّوجلّ و الاخري للحوائج و الاعذار و الانذار و الدُّعاءِ و لما يريد ان يعلّمهم من امرهِ و نهيه ما فيه الصّلاح و الفساد.
خطبه، براي اين در روز جمعه تشريع شده است كه نماز جمعه يك برنامه‌ عمومي است، خداوند مي‌خواهد به امير مسلمين امكان دهد تا مردم را موعظه كند، به اطاعت ترغيب نمايد و از معصيت الهي بترساند و از آنچه مصلحت دين و دنيايشان است آگاه سازد، و اخبار و حوادث مهمي كه از نقاط مختلف به او مي‌رسد و در سود و زيان و سرنوشت آنها مؤثر است به اطلاعشان برساند... و دو خطبه‌ قرار داده شده تا در يكي حمد و ثنا و تمجيد و تقديس الهي كنند و در ديگري نيازها و هشدارها و دعاها را قرار دهند و اوامر و نواهي و دستوراتي كه به اصلاح و فساد جامعه‌ اسلامي مرتبط است به آنها اعلام دارند.[2]
5ـ شرايط وجوب نماز جمعه
در اين كه امام جمعه مانند هر امام جماعت ديگر بايد عادل باشد ترديدي نيست ولي سخن در اين است كه شرايطي افزون بر اين دارد يا نه؟
جمعي معتقدند اين نماز از وظايف امام معصوم ـ عليه السّلام ـ يا نماينده‌ خاص او است و به تعبير ديگر مربوط به زمان حضور امام معصوم ـ عليه السّلام ـ است.
در حالي كه بسياري از محققين معتقدند كه اين شرط وجوب عيني نماز جمعه است، ولي براي وجوب تخييري اين شرط لازم نيست و در زمان غيبت نيز مي‌توان نماز جمعه را برپا داشت و جانشين نماز ظهر مي‌شود و حق همين است، بلكه هرگاه حكومت اسلامي با شرايط آن از طرف نايب عام امام ـ عليه السّلام ـ تشكيل گردد احتياط اين است كه امام جمعه منصوب از طرف او باشد و مسلمانان در نماز جمعه شركت كنند.
در اين زمينه و در مسائل ديگر مربوط به نماز جمعه سخن بسيار است كه ذكر همه‌ آنها از حوصله‌ يك بحث تفسيري خارج و بايد آنها را در كتب فقه و حديث جستجو كرد.[3]
[1] . البته در خصوصيات و جزئيات احكام نماز جمعه و خطبه‌ها اختلافات جزئي در فتاواي فقهاء مي‌باشد و آنچه در بالا ذكر شد عصاره‌اي از فتاواي مختلف است.
[2] . وسائل الشيعه، ج5، ص39.
[3] . تفسير نمونه، ج24، ص124 الي 140.