نماز و سهل‌انگاري
فويل للمصلين الّذين هم عن صلاتهم ساهون.
پس واي بر نمازگزاران آنهايي كه در نمازشان سهل انگارند.«ماعون ، آيه‌ 4 و 5»
در اين سوره نخست پيغمبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله ـ را مخاطب قرار داده و اثرات شوم انكار روز جزا را در اعمال منكران بازگو مي‌كند.
در سومين وصف اين گروه، مي‌فرمايد: (واي بر نمازگزاران) (فويل للمصلين) همان نمازگزاراني كه نماز خود را به دست فراموشي مي‌سپرند.
الذين هم عن صلاتهم ساهون
1ـ نه ارزشي براي آن قائلند 2ـ و نه به اوقاتش اهميتي مي‌دهند 3ـ و نه اركان و شرايط و آدابش را رعايت مي‌كنند.
معني ساهون
ساهون از ماده (سهو) در اصل به معني خطائي كه از روي غفلت سرزند، خواه در فراهم كردن مقدماتش مقصر باشد يا نه، البته در صورت اوّل معذور نيست، و در صورت دوّم معذور است، ولي در اينجا منظور سهو توأم با تقصير است.
بايد توجه داشت كه نمي‌فرمايد در نمازشان سهو مي‌‌كنند چون سهو در نماز به هر حال براي هر كس واقع مي‌شود، بلكه مي‌فرمايد: از اصل نماز سهو مي‌كنند و كل آن را به دست فراموشي مي‌سپرند.
روشن است اين مطلب اگر يك يا چند بار اتفاق بيفتد ممكن است از قصور باشد، اما كسي كه پيوسته نماز را فراموش مي‌‌كند و آن را به دست فراموشي مي‌سپارد، پيدا است كه براي آن اهميتي قائل نيست و يا اصلاً به آن ايمان ندارد و اگر گهگاه نماز مي‌خواند از ترس زبان مردم و مانند آن است.
در اين كه منظور از (ساهون) در اينجا چيست؟ علاوه بر آنچه در بالا گفتيم تفسيرهاي ديگري نيز كرده‌اند، از جمله اين كه منظور تأخير انداختن نماز از وقت فضيلت است.
و با اين كه منظور اشاره به منافاتي است كه نه براي نماز ثوابي معتقد بودند و نه براي ترك آن عقاب.
البته جمع ميان اين معاني ممكن است هر چند تفسير اول مناسب‌تر به نظر مي‌رسد.
به هر حال وقتي فراموش كنندگان نماز شايسته ويل هستند آنها كه به كلي ترك نماز گفته و تارك الصلوة هستند چه حالي خواهند داشت؟!
مجموعه‌اي از صفات رذيله كه در هر كس باشد نشانه‌ بي‌ايماني و پستي و حقارت او است آمده، و قابل توجه اين كه همه‌ آنها را فرع بر تكذيب دين، يعني جزا يا روز جزا قرار داده است.
تحقير يتيمان، ترك اطعام گرسنگان، غفلت از نماز، رياكاري، و عدم همكاري با مردم حتي در دادن وسائل كوچك زندگي اين مجموعه را تشكيل مي‌دهد.
و به اين ترتيب افراد بخيل و خودخواه و متظاهري را منعكس مي‌كند كه نه پيوندي با (خلق) دارند و نه رابطه‌اي با (خالق) افرادي كه نور ايمان و احساس مسؤوليت در وجودشان نيست نه به پاداش الهي مي‌انديشند و نه از عذاب او بيمناكند.[1]
سهل‌انگاري در نماز
صاحب الميزان مي‌فرمايد: آنهايي كه از نمازشان غافلند اهتمامي به امر نماز ندارند و از فوت شدنش نگران نيستند چه اين كه به كلّي فوت شود و چه اين كه بعضي از اوقات فوت گردد و چه اين كه وقت فضيلتش از دست برود و چه اين كه اركان و شرايطش و احكام و مسايلش را ندانسته نمازي باطل بخواند.
در آيه شريفه تكذيب‌گر روز جزا به چنين نمازگزاراني تطبيق شده چون حرف (فاء) كه بر سر جمله آمده مي‌فهماند جمله مزبور نتيجه تكذيب روز جزاء است و مي‌رساند چنين نمازگزاراني خالي از نفاق نيستند چون تكذيب روز جزاء تنها به اين نيست كه به كلّي آن را منكر شود، كسي هم كه تظاهر به ايمان مي‌‌كند و نماز مسلمانان را مي‌خواند امّا طوري مي‌خواند كه عملاً نشان مي‌دهد باكي از روز جزاء ندارد او نيز روز جزاء را تكذيب كرده.
حديث و حكايت
ـ در تفسير قمي در ذيل آيه شريفه‌ (ارايت الذي يكذّب بالدّين) آمده، كه اين آيه درباره‌ ابي‌ جهل و كفّار قريش نازل شده و در ذيل آيه شريفه‌: (الذين عن صلاتهم ساهون) آمده كه منظور از اين جمله كساني است كه به كلّي نماز را ترك كنند، زيرا اگر صرف سهو آدمي را مستوجب ويل سازد، بايد همه مستوجب باشند، چون هر انساني و مسلماني در نمازش سهو مي‌‌كند، امام صادق ـ عليه السّلام ـ در ذيل اين آيه فرموده: منظور تأخير نماز از اوّل وقت و بدون عذر است.
ـ و در كتاب خصال از علي ـ عليه السّلام ـ آمده كه در ضمن حديث چهارصد فرمود: هيچ عملي نزد خدا محبوبتر از نماز نيست، پس زنهار هيچ كاري از كارهاي دنيا شما را از نماز در اوّل وقتش باز ندارد، براي اين كه خداي عزّوجلّ اقوامي را به همين جرم مذّمت نموده فرمود: (الذين هم عن صلاتهم ساهون) يعني كساني كه از در غفلت نسبت به امر نماز و اوقات آن سهل‌‌انگاري مي‌كنند.
ـ در كافي به سند خود از محمّد بن فضيل روايت كرده كه گفت: از سخن خداوند عزّوجلّ پرسيدم، كه مي‌فرمايد (الذين هم عن صلاتهم ساهون) فرمود: كسي است كه حقّ نماز را ضايع كند.
ـ مؤلف: و اين مضامين در رواياتي ديگر نيز آمده.
ـ و در درّ منثور است كه ابن جريز، و ابن ابي حاتم، و بيهقي در كتاب سنن خود، از علي بن ابي طالب ـ عليه السّلام ـ روايت كرده‌اند كه در تفسير (الّذين هم يراؤون) فرمود: يعني با نماز خود رياء مي‌كنند.[2]
حديث و حكايت
علي ـ عليه السّلام ـ و ابن عباس مي‌گويند: مراد از اين آيه منافقين هستند، آنهايي كه اميد ثواب ندارند اگر نماز خواندند و اگر هم نخواندند ترس عقاب ندارند، پس ايشانند كه از نماز غافلند تا وقت آن بگذرد، آنها هرگاه با مؤمنين باشند از روي ريا و تظاهر مي‌خوانند و اگر تنها و با غير مؤمنين باشند نمي‌خوانند و اين قول خدا است «الذين هم يراؤن».
ـ عياشي به استادش از يونس به عمّار از حضرت ابي عبدالله ـ عليه السّلام ـ روايت نموده، گويد: از آن حضرت پرسيدم از قول خدا (الذين هم عن صلوتهم ساهون) آيا آن وسوسه شيطان است؟ فرمود: نه هر كس اين حالت را پيدا مي‌كند و ليكن ساهون فرادي هستند كه غفلت از آن مي‌كنند و آن را در اوّل وقت انجام نمي‌دهند.
و از ابن اسامه زيد شحام روايت كرده كه گفت از حضرت ابي عبدالله ـ عليه السّلام ـ از قول خدا (الذين هم عن صلوتهم ساهون) پرسيدم؟ فرمود: آن شرك نماز و سستي و تكاهل در نماز است.[3]
ـ علاّمه مجلسي در بحار از جامع الاخبار از حضرت رسول ـ صلّي الله عليه و آله ـ چنين روايت مي‌كند كه فرمود: نماز عمود دين است كسي كه عمداً نماز را ترك كند دينش را خراب نموده و كسي كه نماز را در وقت خود بجا نياورد داخل مي‌گردد در ويل و ويل يك وادي است در جهنّم چنانچه فرمود (ويل للمصلين الذينهم عن صلوتهم ساهون) و روز قيامت اوّل چيزي كه از بنده سؤال مي‌شود نماز است اگر نماز تمام آورده باشد كه هيچ و گرنه مي‌اندازند وي را در جهنّم.[4]
رسول خدا ـ صلّي الله عليه و آله ـ فرمود: آن كس كه نماز را سبك شمارد در كنار حوض كوثر، روز قيامت (به خدا قسم) با من ملاقات نخواهد كرد.
[1] . تفسير نمونه، ج 27، ص 358، 359، 360، 361، 363.
[2] . سوره ماعون، الميزان. ج 20، ص 847.
[3] . مجمع البيان، ج 10، ص 833 و 834.
[4] . مخزن العرفان، ج 15، ص 303.