ارتباط دعا و نماز با سلامت روان در جوانان
چکیده

سلامتی در زمره بالاترین نعمت ها است و سلامت روان از مقوله هایی است که توجه به آن از بدو تولد حائز اهمیت می باشد. اعتقادات دینی در ارتباط مستقیم با سلامت روانی قرار داشته، مکانیزم های انطباقی را افزایش داده و بهبود ناراحتی های ناشی از رویدادهای ضربه ای را تسریع می کند. انسان ها به آرامش و سلامتی روانی نیاز دارند، زیرا در سایه آرامش می توانند به رشد و کمال، اهداف عالی و سجایای اخلاقی برسند. آرامش روانی و عاطفی مهترین نیاز روز افزون همه انسان ها در گستره جهان است زیرا غالب افراد در دنیای امروز به ویژه در غرب از ناامنی روانی، اضطراب وافسردگی رنج می برند و اگر انسان در پی درمان واقعی خویش است، باید خود فریبی نکرده و در پی راه­حل های بیهوده نباشد. امروزه مشکلات ناشی از آسیب های روانی فراگیر شده و بشر تا به امروز، هرگز به این میزان از اختلالات روانی، رنج نبرده است. آسیب های روانی، مخصوص به یک قشر خاص نبوده و تمام طبقات جامعه را شامل می شود. هیچ انسانی از آسیب فشارهای روانی و اجتماعی مصون نیست و این خطر همگان خصوصاً جوانان را تهدید می­کند. یکی از راهکارهای مهم تامین بهداشت و سلامت روان در جوانان، ترغیب و تشویق آنها به انجام فرائض دینی و نماز می باشد.

مقدمه

بهداشت روانی یا سلامت روان که روانشناسان و روانپزشکان به کار می برند، واژه های (heathwell-being) یا (mentalhealth) در زبان انگلیسی است. تعریف دو بخشی از بهداشت روانی: بهداشت روانی حالتی است که فرد از نظر جسمی، روانی و عاطفی با دیگران سازگار باشد و مطلوبترین رشد را برای فرد ممکن سازد، جامعه ی خوب جامعه ای است که برای اعضایش، چنین رشدی را فراهم می آورد و با اینحال رشد خود را تضمین می کند و در قبال دیگر جوامع نیز بردباری نشان می دهد انجمن کانادایی بهداشت روانی” سلامت روانی” را در 3 بخش تعریف کرده است:

بخش اول : نگرش های ناظر به خود : مانند تسلط بر هیجانات خود، آگاهی از ضعف های خود و رضایت از خوشی های ساده

بخش دوم: نگرش های ناظر به دیگران، راحت بودن با دیگران مانند علاقه به دوستی های طولانی و صمیمی، احساس وابستگی به تک گروه و احساس مسئولیت در مقابل محیط انسانی و مادی

بخش سوم: نگرشی ناظر به زندگی با الزام های زندگی مانند پذیرش مسئولیت، ذوق گسترش امکانات، توانایی گرفتن تصمیمات شخصی و ذوق خوب کار کردن

طبق نظر این انجمن، بهداشت روانی خوب شرایطی دارد: روبروشدن با واقعیت، سازگار شدن با دگرگونی ها، گنجایش داشتن برای اضطراب ها، کم توقع بودن، احترام قائل شدن برای دیگران، دشمنی نکردن با دیگران و کمک رساندن به مردم[9]

مشخصه های بهداشت روانی و شخصیت سالم

1- صداقت در رفتار 2- پذیرش ضعف و شکست های خود 3- انعطاف پذیری 4- توانایی نه گفتن 5- داشتن قاطعیت 6- دوری از فرضهای غلط ذهنی 7- علاقه به ورزش 8- سازگاری مناسب اجتماعی 9- داشتن هدف در زندگی 10- حرکت برای پیشرفت 11- خودکارآمدی و خودگردانی 12- ابراز احساسات 13- توانایی درک خود و دیگران 14- احترام به دیگران 15- داشن یک نگرش مثبت 16- احساس امنیت و آرامش خاطر 17- داشتن اعتماد به نفس و احساس کفایت[14]

اعتقاد عمومی بر این است که سلامتی یکی از نعمتهای بزرگ در زندگی انسان است و باید در حفظ آن کوشید از آن جائیکه، انسان موجودی چهار بعدی و شگفت انگیز بوده و از پیچیدگیهای فراوانی برخوردار است و علاوه بر ابعاد جسمانی، اجتماعی و معنوی، واجد بعد روانی هم می باشد. بنابراین سلامت روان از مقوله هائیست که از بدو زندگی باوی همراه است.[11] ارتقاء سلامت، بهترین شکل بهداشت روانی به شمار می­آید. سازمان جهانی بهداشت، بهداشت روانی را چنین تعریف می کند”فرآیند توانا سازی مردم برای بهبود افزایش تسلط بر سلامتشان» دیگر متخصصان بهداشت، بهداشت روانی را اینگونه تعریف کرده اند: علم و هنر کمک به مردم برای تغییر شیوه زندگیشان به منظور رسیدن به کمال مطلوب سلامتی

فرهنگه ا و جوامع مختلف از دروان باستان تا عصر جدید، غالباً بهداشت و سلامتی جسمی را امور مستقیماً مرتبط با اعمال و رفتار و باورهای دینی گوناگون می دانسته اند. در دهه های اخیر، رویکرد مردم و هم چنین روانشناسان و جامعه شناسان به دین و معنویت و نقش آن در زندگی آدمی، به ویژه سلامت روان آن رواج یافت است. یکی از مهم ترین مسائل دین اسلام، توجه به بهداشت و سلامت جسمی و روانی است. بعضی از واجبات و محرمات الهی برای تامین سلامتی و پیشگیری از ابتلا به امراض روحی و روانی گفته شده است. [18]

شیوه های کمک به جوانان برای افزایش سلامت روانی

درک و یافتن زمینه های آسیب پذیری

مدیریت زمان

انجام به موقع کارها

احترام به خود

پذیرش نقاط قوت و ضعف

داشتن استدلال مافوق قراردادی (یعنی دست یافتن به رشد شناختی کافی و درونی کردن معیارها و قوانین اخلاقی)

برقراری روابط صمیمانه با دیگران

کمک به موقع از دیگران

حذف خطاها

داشتن دید مثبت

ترغیب جوانان به انجام عبادات و فرایض دینی [14]

موضوع انسان و مسائل مربوط به او دارای پیچیدگیهای بی شمار و بعضاً غیر قابل احصایی، دستیابی به منابع و آگاهی های آسمانی از الطاف خداوند متعال برای بشر است تا مسیر او را در تحقق خواسته ای متعالی هموار نموده و از گزینش راه های نامطمئن بر حذر دارد.

یکی از آثار پر اهمیت نماز در زندگی و به خصوص در شرایط کنونی که موضوعات متنوع و متفاوتی، انسان ها را احاطه نموده و همورا فکر و ذهن او را به خود مشغول می نماید، تعادل روانی است. والدین و دست اندرکاران مسائل تربیتی، خواهان تربیت نسلی هستند که همواره در زندگی خود دارای تعادل روحی و روانی باشد. در شداید و سختیها مقاوم و صبور باشد و در مواجه با ناکامی ها و ناملایمات زندگی، شکیبایی بورزد. معمولاً جوانان در مواجهه با مشکلات یا سختی در تحصیلات، دچار پریشانی شده و انگیزه خود را از ادامه تحصیل از دست می دهند. در مقابل نیز بسیاری از افراد با کسب اندک موفقیت و پیروزی دچار غرور شده و اغلب، این غرور موجب اختلال ارتباط او با سایرین می شود. تجربیات نشان داده که انسان هایی که کامیاب شده و درمراحل زندگی با توفیقاتی روبرو شده اند، ضمن کم کردن ارتباطات خود با دیگران از ارائه تجربه برای کسب همان موفقیت توسط دیگران بخل ورزیده اند و همین موجب تنها شدن آنها شده است.در هر دو صورت فرآیند ناگواری در روحیات افراد مشاهده می شود.

خداوند متعال که آفریننده عالم و از جمله انسان است و بهترین شناخت را از مخلوقات خود داراست نسخه ای بی بدیل را برای صدمات روحی و روانی انسان ها معرفی می نماید و آن هم تمسک به دعا ونیایش و نماز است.[13]

پرونسور آلن فرگوسن اظهار می دارد: به طور طبیعی هنگامیکه نماز می خوانید در ارتباط مستقیم با خدا هستید و به طور فیزیولوژیکی تغییراتی در مغز اتفاق می افتد. هیپوتالاموس به طور دقیقتر، فیزیولوژی بدن را تنظیم می نماید. هنگامیکه مواد شیمیایی برای کاهش فشار خون، کاهش تنش و اسپاسم عضلات، کاهش ریتم قلب و افزایش ظرفیت ریه ها در حمل و نقل اکسیژن، آزاد می شوند، این تغییرات، جایی در هیپوتالاموس به خود اختصاص می دهند.

دکتر دیوید ویلیامز نیز می گوید: استفاده از تکنیک آرام سازی روح و روان که شامل نماز و عبادت هست می تواند در کنترل فشارخون موثر باشد. عبادت برای بسیاری شامل تفکر و در خود فرو رفتن است و می تواند به افراد برای آرام شدن و تسهیل مسئولیتهایی که دارند، کمک کند. عبادت شکلی از سازگاری است. در عبادت با خدا ارتباط برقرار می کنیم تا موقعیتهایی را که با آن مواجه می شویم حل و فصل نماییم و مشکلات خود را با خدا بیان کنیم. [6]

امروزه اعتقاد بر این است که با پیشرفت علم، صنعت و فناوری، آمار بیماریهای روانی نیز بالا رفته است و بیش از پیش شاهد مشکلات و معضلاتی هستیم که بر جسم و روح انسان ها تاثیر گذاشته و آن را در تطبیق و سازگاری با محیط خودش دچار مشکل می نماید. اگر چه گفته می شود هیچ فردی در مقابل مشکلات روانی مصونیت ندارد و این خطر ممکن است هر فردی را تهدید کند ولی باید این واقعیت را پذیرفت که چنآن چه افراد ظرفیت روانی و ایمان قلبی خود را بالا برده و خود را مقاوم سازند، میتوانند شیوه های حل مسئله و رویا رویی با مسایل و مشکلات را فرا گرفته و کمک بزرگی در جهت پیشگیری از مبتلا شدن به بیماریهای روانی داشته باشند. تحقیقات نشان داده، نماز می تواند مسایل و مشکلات روحی و روانی انسان را کاهش دهد بسیاری از گرفتاریهای روحی و روانی انسان با توسل و استمداد از درگاه ذات خداوندی تسکین می یابد.

قسمت عمده ای از بیماری های روانی، ناشی از غفلت از یاد خدا و پرداختن به مسائل بی اهمیت و جزئی زندگی دنیوی است. انسان باید با ارتباط دادن خویش به منبع و سرچشمه ی هستی و استمداد قلبی از او در سایه ی دعا و نیایش، پیوسته بر قدرت روحی و روانی خود بیفزاید و نه تنها بر مشکلات کنونی غلبه کند بلکه درگامی فراتر و در پرتو ایمان و نیایش به درگاه ذات باری تعالی به پیشرفت های شگرفی دست یابد.[3]

باور به قدرت خدا ونیایش او و سرنهادن به خواست و اراده الهی، در تسکین دردها به انسان توان تحمل می دهد در این حال است که نیازهای روحی تامین می شوند، سرمایه های اخلاقی تبلور می یابند و انسان توان آن را می یابد که از جسم خود دور گردد و درد را حس نکند، یا آن چنان آرامش یابد که تنش را تجربه ننماید. [8] از نظر روانشناسان، مسلم و قطعی است که اکثر بیماریهای روانی که ناشی از ناراحتی های روحی و تلخی های زندگی است، درمیان افراد غیر مذهبی دیده می شود. افراد مذهبی که ایمان قوی و محکم داشته باشند از این بیماری ها مصون هستند از این رویکی از عوارض زندگی عصر ما که در اثر ضعف ایمان مذهبی پدید آمده است، افزایش بیماریهای روانی و عصبی است.[5]

اسلام برای تامین بهداشت روانی، انجام اموری را پیشنهاده کرده است. نماز دربردارنده شاخصهایی است که انجمن کانادایی بهداشت روان مطرح کرده است. یعنی نماز هم موجب تسلط برهیجانهای خود می شود و هم احساس مسئولیت در برابر دیگران را در انسان تقویت می کند و هم حس مسئولیت پذیری را در آدمی زنده می سازد.

تاثیرات نماز بر بهداشت روان

نماز و تسلط بر خود (آرام بخشی)

نماز و کاهش اضطراب

نماز و مسئولیت پذیری

نماز و شادابی روح و روان

نماز و سعادت خانواده

نماز و دوری از مفاسد اجتماعی

نماز وثبات شخصیت

نماز و تمرکز حواس

نماز و کاهش وسواسهای عملی[3]

در میان آموزه های دینی، عبادت و ذکر خدا از جایگاهی ویژه برخودار است و در ایجاد بهداشت روانی و آرامش افراد نقش اساسی دارد چنآن چه بعضی از بزرگان می فرمایند تازمانیکه سلامت و بهنجاری اعتقادی حاصل نشود، سلامت روانی هم حاصل نمی گردد[4]. نماز نقش موثری در آزاد سازی آندروفین ها از هیپوفیز و کاهش استرسها و درد و افسردگی دارد. دقت در مقدمات نماز از قبیل پاکیزه بودن لباس، مکان نمازگزار، وضو، غسل و تیمم از نظر تمرین و رعایت مسائل بهداشتی در پنج نوبت از شبانه روز، رعایت قبله و وقت نماز از نظر روانی، تاثیر بسزایی در نظم و تدوین یک زندگی با صفا دارد.[16] نماز موثر، معیار قبولی همه اعمال است. نماز عملی، عبادتی است که بجا آوردن آن، صفتی در روح آدمی پدید می آورد که او را از فحشا و منکر باز می­دارد و آرامش درونی و روحی، باور به قیامت، رعایت عهد، امانت و استواری در شهادت را به آدمی می آموزد[1]

نماز از 3 جهت بنیان خانواده را تقویت می کند: فضای معنوی: نماز با ایجاد فضای معنوی در خانه، آرامش روانی اعضای خانواده را تامین می کند و سبب تقویت بنیان روابط آن ها می شود. در این فضای معنوی است که انجام شعائر دینی و تربیت مذهبی فرزندان به راحتی انجام می شود وآینده خانواده تضمین میشود.

محبت: بارزترین ویژگی خانواده در محبت بین اعضای آن جلوه می کند و در هیچ یک از گروههای اجتماعی، محبت متقابل به این صورت شکل نمی گیرد.

تحکیم محبت بین اعضای خانواده: یکی از عوامل اصلی ایجاد محبت، تواضع است و نماز و سر به سجاده عشق ساییدن، سبب تواضع میشود و کبر را از بین می برد. یکی دیگر از عوامل ایجاد محبت، ایمان به خداست که نماز آن را متجلی می کند.

برگزاری نماز به طور مداوم و محافظت بر آن، رمز دست یافتن به آرامش روانی است. دستاورد های آرامشی که با نماز حاصل می شود شامل: احساس مثبت : آن گاه که انسان به سجاده می نشیند تا با خدا راز و نیاز گوید، باید هوشیار باشد آیه 24 سوره نساء می فرماید: آن گاه که مست هستید، نزدیک نماز نشوید [17]

قرآن درسوره عنکبوت آیه 45 می فرماید: ان الصلوه تنهی عن الفحشاء و المنکر : نماز آدمی را از فحشاء و منکرات باز می دارد.

گناهان و آلودگی ها در سایه نماز و عبادات، محو می شوند. نماز روح انسان را از گناه می شوید و در نتیجه آرامش و اعتماد به نفس به دست می آید. [12] و [21]

امروزه که مسئله بزهکاری و به ویژه بزهکاری جوانان در سراسر جهان، ذهن همه را به خود معطوف نموده است اگر فرهنگ نماز خواندن گسترش یابد، می توان مانع بروز بزهکاریها شده و یا آنها را به میزان قابل توجهی کاهش داد.

2- ثبات شخصیت و انسجام خانوادگی:

شخصیت برخوردار از توحید به گونه ای است که جنبه های گوناگون آن با یکدیگر در تضاد نیستند. یعنی فرد آن چه که در اعتقاد به آن باور دارد، در عمل نیز براساس باورهای خویش عمل می کند و چون اینگونه رفتار می کند، خود نیز در خویشتن تضاد نمی یابد و در نهایت به یکپارچگی دست می یابد، به نحوی که جنبه ای از شخصیت فرد، جنبه دیگر شخصیت او را تایید می کند و انسان به هنگام برخورد با او احساس می کند که با فردی هماهنگ و بسامان مواجه شده است. انسان مومن به هنگام نماز خواندن، سخن از خدای واحد و یگانه به میان می آورد، او را الله خطاب می کند و رب عالمیان می نامد و همین باور داشتن به خدای یگانه، پیام آور وحدتی درونی برای آدمی است.

اعضای خانواده اگر همه با یکدیگر به اقامه نماز بپردازند و همه به وحدت درونی دست یابند، در بیرون نیز با یکدیگر همگونی وهماهنگی خواهند داشت و این موجبات آرامش درونی را برای آنان در پی خواهد داشت زیرا نه با یکدیگر تضادی دارند و نه والدین با فرزندان خویش اختلافی جدی خواهند داشت.

اعتماد به نفس:

نماز خواندن، موجبات افزایش اعتماد به نفس را فراهم می آورد، زیرا وقتی آدمی با خدا سخن می­گوید، از او استعانت می جوید. توان بیش تری را در خود احساس می کند که ناشی از اتکای به خدای تعالی است و داشتن چنین نقطه اتکایی باعث افزایش اعتماد به نفس در فرد می شود.

در نتیجه آدمی از خویشتن، مفهوم بهتری خواهد داشت و تصور وی از خود در مرتبه بالاتری قرار می گیرد و مفهوم خود در نزد او تعالی می یابد و این همه موجب افزایش اعتماد به نفس در فرد می­شود. هم چنین خواندن نماز باعث افزایش موفقیتهای او در زندگی می شود. زیرا نماز، نقش مدد رسانی دارد آیه 45 سوره بقره می فرماید : استعینوا بالصبر والصلوه (از نماز و روزه کمک بجویید.)

نماز، تضادهای درونی فرد را کاهش می دهد. زیرا که به شخصیت فرد وحدت و یکپارچگی می بخشد و دیگر آنکه افراد وحدت یافته در سایه نماز را با یکدیگر، منسجم و متحد می سازد. [17]

تحقیقاتی که توسط کارتز و همکاران (1991) انجام شد، همبستگی منفی بین خودکشی و نگرش دینی را نشان داد.[19]

هم چنین بررسی ها نشان می دهد هر اندازه نگرش مذهبی فرد و اعتقادات دینی او قویتر باشد، به همان اندازه احتمال استفاده از مواد مخدر کم تر است و این مسئله دلالت بر این می کند که تنها اعتقادات مذهبی درونی شده می تواند سبب جلوگیری فرد از بکار بردن مواد مخدر گردد.[15] نگرش دینی باعث اثرات روانی و افزایش سطح سلامت روانی می شود.[7]

در یک مطالعه،مالبتی و همکاران (1999)، با بررسی جهت گیریهای دینی و رابطه آن با سلامتی روانی دریافتند که دینداری فردی در جهت گیری درونی نسبت به دین، همبستگی مثبتی با سلامتی روانی و عزت نفس دارد. تکرار اعمال دینی به صورت فردی مانند دعا و نماز، بیش از جهت گیری کلی نسبت به دین در سلامتی روانی نقش دارد هم چنین 60% نمونه های مورد آزمون که دارای نگرش و اعتقادات دینی بودند مقابله موثرتری با مشکلات داشته و سطح افسردگی کم تری داشتند[2] اعمال مذهبی در بالا بردن سطح بهداشت روانی فرد، کاهش افسردگی، به دست آوردن عزت نفس و خشنودی در روابط فردی و اجتماعی موثر است. افزایش سطح سلامت روانی، تاثیر بسزایی در زیاد شدن طول عمر و امکان بهبودی از بیماری و کاهش ابتلا به بیماریهای کشنده دارد. [20]

تحقیق سهرابیان و خلیلی (1379) در خصوص بررسی رابطه اعتقاد به اصول مذهبی اسلام و بهداشت روانی اجتماعی نشان می دهد که میان نگرش مذهبی و سازگاری فردی و اجتماعی دانش آموزان رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. [10]

نتیجه

سلامت روانی نقش مهمی در پویایی و کارآمدی هر جامعه ایفا می کند. اعتقادات دینی بر سلامت و کارکردهای روانی و اجتماعی اثر مثبتی دارد و باعث افزایش عزت نفس می شود. به طورکلی می توان گفت ایمان قوی و دعا و نیایش، باعث مصونیت افراد خصوصاً جوانان در برابر آسیبها و اختلالات روانی است وعبادت و ذکر خدا در ایجاد بهداشت روانی و آرامش افراد نقش اساسی دارد. بین نماز و باورهای دینی و سلامت روانی ارتباط مثبت وجود دارد. نماز مهم ترین وسیله ایجاد نشاط معنوی و آرامش روحی و روانی و باعث از بین بردن تنشها، اضطرابها و افسردگی روزمره، حفظ تعادل روانی واستمرار امیدواری در انسان ها می شود. هم چنین نماز باعث تحمل شدائد و سختیهای زندگی و تقویت نیروی مبارزه با مشکلات، امید و ایمان می شود. ایمان و دینداری بدون شک موثرترین درمان اضطراب و اختلالات روانی است. ثابت شده قدرتی که دین و ایمان برای تحمل مصائب به انسان می دهد، هرگز از عهده خلاق بر نمی آید. در تعالیم اسلامی، اولین گام و نشانه سلامت روحی و روانی، ایمان به خدا، دینداری و آگاهی از آموزه های دین است. چون دین به زندگی بشر معنا می بخشد و او را در کنار خوشی ها و شیرینی ها، رنج ها و شکست ها، از دست دادن ها و ناکامی ها، تنها نمی گذارد.

منابع

آشناور مهدی، نقش نماز در تکامل انسان،ماهنامه پیوند شماره 398، آذر 91، ص 28

آرین سیده خدیجه، رابطه دینداری و روان درستی. اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران. 1380

بذرگر محمد حسن، سلیمانی سروستانی لیلا، نقش نماز در تقویت بهداشت روانی، مجله پیوند، شماره 409، آبان 92، ص27

پناهی علی احمد، نقش نماز در آرامش روان. فصلنامه روانشناسی درتعامل با دین. سال اول، شماره 1، ص 26

جلیلوند محمد امین، بررسی رابطه نماز با اضطراب در دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران، شماره8، ص 68-61. 1375

حسن پور علی، نقش تلاوت قرآن و نیایش در بهبودی بیماری، ماهنامه شفا مرکز قرآن و عترت وزارت بهداشت ص 12. مهر 1389

خسروپور فرشید، ساردویی غلامرضا، بررسی تاثیر ارزشهای مذهبی در طول مدت درمان مبتلایان به افسردگی. اولین همایش بین المللی نقش دین در بهداشت روان، تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران. 1380

رادفر محبوبه، بررسی نقش دین در بهداشت روانی و فرآیندهای روان درمانی، شماره35، 36 وص84

ساجدی ابوالفضل، دین و بهداشت روان. مجله روانشناسی تعامل با دین شماره1،ص 86-55. سال 1387

سهرابیان طاهره، بررسی رابطه نگرش مذهبی و میزان سازگاری فردی و اجتماعی در دانش آموزان دبیرستانی لرستان. پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه الزهرا. 1379

طهماسبی پور نجف، کمانگری مرتضی، بررسی ارتباط نگرش مذهبی با میزان سلامت روان در بیماران. پایان نامه اخذ دکترای پزشکی، 1375

عالی مسعود، صراط و شفاعت، سلسله مباحث برنامه سمت خدا، انتشارات عطش، چاپ دوم، ص 44. 1392

عاقل زاده، محمدرضا، تاثیر نماز برای داشتن نسلی با تعادل روحی و روانی. ماهنامه پیوند، شماره 401، اسفند 1391

عباسی کریم، نقش و اهمیت آموزش بهداشت روانی در سلامت جوانان، ماهنامه پیوند، شماره 397، ص 34، آبان 1391.

غباری بناب باقر، رابطه توکل به خدا با اضطراب و صبر و امیدواری در شرایط ناگوار در دانشجویان دانشگاه تهران، اولین همایش بین المللی دین در بهداشت روان، تهران: معاونت پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی ایران. 1378

کریمی هادی، چکیده ای از مباحث اولین همایش نقش دین در بهداشت روان. فصلنامه دانشگاه اسلامی، شماره 4 ص89-81،1377

کریمیان سید مرتضی، نماز و خانواده، ماهنامه پیوند، شماره 403-402، ص 22. بهار 1392

معرفت، نشریه روانشناسی در دین. جلد1، ص 6

میرهاشمیان حمیرا، تاثیر اعتقادات مذهبی در شکل گیری منبع کنترل و نیمرخ روانی دانشجویان دانشگاه های تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا. 1377

Granacher , Emotional intelligence and the impacts of morality. Retrieved Eorworld wideweb. JR , R.p,2000

Sayyid ali khamenei, Profoun Dities of the prayer. Pub: Ansarian Publcations , 2007 ,4:22