عوامل موثر در شکل گیری شخصیت
بسم الله الرحمن الرحیم
منبع: آثار تربيتي نماز «راه هاي ايجاد گرايش به نماز در جوانان»
تهیه کننده: مرکز تخصصی نماز
شناخت شخصیت جوان
شخصیت
مفهوم شناسی
تعريف لغوي شخصيت
در لغت نامه دهخدا، «شخصيت» اين گونه تعريف شده است
«شخصيّت، مأخوذ از شرافت و رفعت و بزرگواري و مرتبه و درجه است.»[1] .
در فرهنگ عميد: «شخصيت» ذات هر شخص، خلق و خوي مخصوص هرکس و مجموعه ي خصائص يک فرد است که او را از ديگران متمايز مي سازد.»[2] .
[1] دهخدا، علي اکبر؛ لغت نامه دهخدا، ج 30، ص 279.
[2] عميد، حسن؛ فرهنگ عميد، ج 2، ص 1543.
تعريف اصطلاحي شخصيت
دانشمندان تعاريف گوناگوني از شخصيت ارايه کرده اند که به عنوان نمونه به دو تعريف اشاره مي کنيم:
«شخصيت، تکامل يافتن صفات مشخص در خلق شخص همگام با تکامل ساختار بدن، رفتار، توجّهات، توانمندي او، امکانات و کليّه جهات و مواردي است که به عنوان جنبه تکامل و کمال شناخته شده است.»[1] .
اصطلاح «شخصيت» عبارت است از تمامي سيستم تمايلات نسبتاً پايدار رواني و جسمي هر فرد؛ تمايلاتي که نحوه تطابق وي را نسبت به محيط رواني، اجتماعي و مادّي معين مي سازد.»[2] .
روان شناسان دو راه را براي بررسي شخصيت در نظر گرفته اند:
1. از راه بررسي خصوصيات ظاهري افراد.
2. از راه تمايلات پنهاني که مي توان آن ها را بر حسب غرايز، نيازها، ساختمان بدني، مکانيسم و نظاير آن ها توصيف نمود.[3] .
بعضي از روان شناسان، شخصيت را از جنبه هاي بيوشيميايي و فيزيولوژيکي کنش انسان مطالعه مي کنند و از روش هاي مناسب براي پژوهش در اين زمينه ها سود مي جويند.[4] .
گروهي ديگر از روان شناسان در مطالعه شخصيتِ افراد، به رفتار مشهود آن ها توجه مي کنند.[5] و بعضي ديگر، شخصيت را با توجه به ويژگي هايي چون فرايندهاي ناهشياري تعريف مي کنند که به طور مستقيم قابل مشاهده نيست و بايد از رفتار استنباط شود.[6] .
با اين تعاريف مشخص مي شود که تعريف معين و واحدي از شخصيت که مورد توافق همگان باشد نداريم.
اما مي توان وجه مشترک تمام تعاريف را اين گونه بيان کرد:
«شخصيت عبارت است از مجموعه ويژگيهاي جسمي، رواني و رفتاري که هر فرد را از افراد ديگر متمايز مي نمايد.»
[1] يادگاري، عبدالمهدي و عاقل فاخر؛ فرهنگ روان شناسي، ص 147.
[2] پورافکاري، نصرت الله؛ فرهنگ جامع روان شناسي روان پزشکي انگليسي - فارسي، ج 2، ص 1106.
[3] جمال فر، سياوش؛ روان شناسي شخصيت، ص 12.
[4] جوادي، محمدجعفر و کديور، پروين؛ روان شناسي شخصيت، ص 6.
[5] جوادي، محمدجعفر و کديور، پروين؛ روان شناسي شخصيت، ص 6.
[6] جوادي، محمدجعفر و کديور، پروين؛ روان شناسي شخصيت، ص 6.
شخصيت از ديدگاه متون اسلامي
در اسلام، بخشي مستقل راجع به شخصيت و تعريف کامل آن نداريم امّا در آيات و روايات، صفات شخصيت انساني از اهميت ويژه اي برخوردار مي باشد. در آيين مقدس اسلام به مسئله شخصيت، توجه بسياري شده و شخصيت افراد نيز مورد توجه قرار گرفته است. از نظر صفات طبيعي و اکتسابي و نيز از نظر موضوع سازگاري با محيط و حسن معاشرت با مردم، پيشوايان اسلام به شيوه هاي مختلف فرمايشاتي داشته اند.[1] .
[1] فلسفي، محمدتقي؛ گفتار فلسفي، جوان از نظر عقل و احساسات، ج 2، ص 7.
ويژگي هاي شخصيت
در اين گفتار به دنبال يک سري ويژگي هاي مشترک شخصيت هستيم که بدون استثناء در وجود هر شخص موجود است.
از اين رو مي توان ويژگي هاي شخصيت را در موارد زير بيان کرد:
شخصيت هر فرد بيانگر اختصاصات و اشتراکات اوست
شخصيت هم بيان گر اصول و قواعد مربوط به کنش يک فرد است و هم نشانگر اصول و قواعدي است که در کنش همه افراد مشترک است. شخصيت از يک بعد، منحصر به فرد است و انسان را از سايرين متمايز مي سازد و از بعد ديگر در خصوصياتي باديگران مشترک است که همه انسان ها در آن مشترک مي باشند.[1] .
[1] جوادي، محمدجعفر و کديور، پروين؛ روان شناسي شخصيت، ص 7.
شخصيت شامل جنبه هاي تغييرپذير مي شود
شخصيت هم شامل جنبه هاي پايدارتر و تغييرناپذير کنش انسان است که گاهي ساختار ناميده مي شود و هم شامل جنبه هاي ناپايدارتر و تغييرپذير که گاهي فرايند ناميده مي شود.[1] .
با توجه به تعريف هايي که درباره شخصيت بيان شد مي توان گفت اگرچه افراد از نظر خصوصيات جسمي و از حيث صفات معنوي و اخلاقي باهم شباهت دارند اما در مجموع از يک ديگر متفاوت هستند و رفتار، عواطف، تمايلات و حرکات هر يک از آن ها داراي رنگي مخصوص است.
[1] جوادي، محمدجعفر و کديور، پروين؛ روان شناسي شخصيت، ص 7.
شخصيت هر فرد از ديگري متمايز است
تعريف ما از شخصيت (و ويژگي ها) ممکن است عقيده بي نظير بودن انسان را شامل شود.
بنابراين مي توانيم بگوييم که «شخصيت مجموعه اي از ويژگي هاي پايدار و بي نظير است که ممکن است در پاسخ به موقيعت هاي مختلف تغيير کند.»[1] .
به هرحال در ويژگي هاي شخصيت، نمي توان اثر وراثت و محيط را از نظر دور داشت، چون اين دو ويژگي اصلي هستند و هيچ صاحب نظري نقش اصلي آن را رد ننموده است. بنابراين مهر تأييد بر اين ويژگي هاي اصلي شخصيت نهادينه شده است، اما در مابقي ويژگي ها، حالت ناپايداري وجود دارد و به موفقيت هاي مختلف آن ها بستگي دارد.
به هرحال هنگامي که بخواهيم شخصيت يک فرد را توصيف نماييم، قاعدتاً خصايص او را نام مي بريم. خصايص، جنبه هاي کلي رفتار هستند که مردم براي توصيف شخصيت افراد به کار مي برند. به عنوان مثال ويژگي هاي با هوش، آرام، مسلّط، مشارکت کننده، دوست داشتني و... همگي ويژگي هايي هستند که با آن ها آشنايي داريم و مي توانيم الگوهاي رفتاري هر کدام از اين ويژگي ها را توصيف نماييم؛ درصورتي که اگر تمام اين ويژگي هاي فرد را بشناسيم، مي توانيم رفتار او را پيش بيني کنيم و لازمه ي اين بيش بيني دو چيز است:
1. ويژگي ها درست تشخيص داده شود.
2. محيط و موقعيتي که ويژگي هاي فرد در آن شکل گرفته، شناخته شود.
بنابراين اگر تاريخچه زندگي فرد را دانستيم، امکان بيش تري براي مطالعه رفتار او در دست خواهيم داشت.
[1] محمدي، يحيي؛ نظريه هاي شخصيتي، ص 13.
عوامل مؤثر بر شخصيت
عوامل گوناگوني بر شخصيت انسان مؤثرند. ازجمله مي توان: وراثت، محيط، مدرسه، دوستان و اجتماع را نام برد که نقش آن ها در شکل گيري شخصيت انسان يکسان نيست. البته تأثير گذاري اين عوامل، به حدي نيست که اراده انسان را سلب کند بلکه اين انسان است که مي تواند مسير سرنوشت خود و جايگاه شخصيتي فردي و اجتماعي خود را به دست خود و با اراده خود رقم زند. در اين جا، به اختصار به هريک از عوامل ذکر شده اشاره مي کنيم:
«وراثت به معناي عام، انتقال خصايص جسمي و رواني والدين به فرزند است.»[1] که به دو نوع شخصي و نوعي تقسيم شده است:
1. وراثت شخصي: عبارت است از انتقال صفات شخصيتي والدين به اولاد، اعم از آن که توسط ژن باشد يا نباشد.
2. وراثت نوعي: عبارت است از مشترک بودن انسان در غرايز و اصل خلق و خوي وجود انسان؛ همان طور که نوعاً حاصل گندم، گندم است.[2] .
[1] هاشمي، سيد مجتبي؛ تربيت و شخصيت انساني، ص 166.
[2] هاشمي، سيد مجتبي؛ تربيت و شخصيت انساني، ص 166.
اسلام و وراثت
خداوند متعال در قرآن کريم مي فرمايد:
«إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنسَانَ مِن نُطْفَةٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِيهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِيعاً بَصِيراً؛ ما انسان را از نطفه مختلطي آفريديم و او را مي آزماييم؛ (بدين جهت) او را شنوا و بينا قرار داديم.[1] »
آفرينش انسان از (نطفه مخلوط) ممکن است يا اشاره به اختلاط نطفه مرد و زن باشد، همان گونه که در روايات اهل بيت(عليهم السلام) اجمالاً به آن اشاره شده است يا اشاره به استعدادهاي مختلفي باشد که در درون نطفه قرار دارد و به وسيله عامل وراثت از طريق ژن ها منتقل مي شود يا اشاره به اختلاط مواد مختلف ترکيبي نطفه است؛ چرا که از دهها ماده ي مختلف تشکيل يافته است و يا منظور، اختلاط همه اين مواد با يک ديگر باشد که معناي اخير از همه جامع تر و مناسب تر است.[2] .
پس قبل از آن که علوم تأثير وراثت بر شخصيت انسان را کشف کنند، اسلام از همان آغاز، اين تأثير را براي مردم تبيين نموده است. به هرحال بشر از دير زمان متوجه اين نکته بوده است که موجود زنده، بسياري از صفات و خصايص خود را به نسل بعد منتقل مي کند. در واقع نسل بعد، وارث صفات نسل قبل است[3] .
[1] سوره ي انسان، آيه ي 2، ترجمه ي آيت الله مکارم شيرازي.
[2] بابائي، احمدعلي؛ برگزيده ي تفسير نمونه، ج 5، ص 352.
[3] فلسفي، محمدتقي؛ کودک از نظر وراثت و تربيت، ج 1، ص 61.
اثر عوامل محيطي بر شخصيت
محيط در مقابل وراثت، عاملي خارجي اما مؤثر بر شکل گيري شخصيت است. طبق تحقيقات دانشمندان، محيط کليد تمام عواملي است که خارج از هويت فرد بر او تأثير مي گذارند و موجب تحوّل فردي او مي شوند؛ خواه عوامل بيولوژيکي و خواه عوامل اجتماعي[1] .
پژوهش گران با مطالعاتي که درباره وراثت و محيط و تأثير آن بر انسان انجام داده اند، عقيده دارند که هر انساني مخلوق فطرت و محيط خويش است. گروهي از اين پژوهش گران، تأثير و نقش محيط را مهم تر و مؤثّرتر از وراثت دانسته اند. ازجمله عوامل محيطي که در رشد شخصيت انسان تأثير مي گذارند عبارتند از:
[1] هاشمي، سيد مجتبي؛ تربيت و شخصيت انساني، ج 1، ص 167.
محيط پيش از تولد
اوّلين محيط مؤثّر بر رشد شخصيت جنين، پس از آن که نطفه بسته شد، رحم مادر است. در اين زمان اگرچه کودک با غذا تغذيه نمي شود، امّا بهداشت تن و روان مادر در رشد شخصيّت جنين تأثير فراوان دارد.
درصورتي که مادر به اين موارد مؤثر، بي توجّه باشد آثار سوء بر رشد شخصيت کودک مي گذارد و صدمات غير قابل جبران براي او به بار مي آورد. ناراحتي هاي بدني و رواني و مصرف يک سري داروهاي مضر در انتقال نوعي صفات عمومي و مشترک آدميان به فرد مؤثرند. در هر حال در متون اسلامي به نقش وراثت بسيار توجه شده که در فصل سوم به تفصيل به آن اشاره خواهيم نمود.
محيط پس از تولد
زماني که نوزاد به دنيا مي آيد، عوامل محيطي بسياري در رشد شخصيت او تأثير مي گذارند.
ازجمله اين عوامل، مادر و پدر و تغذيه هستند که در شخصيت کودک مؤثّرند.
خانواده به عنوان بنيادي ترين و اساسي ترين نهاد اجتماعي و اوّلين کانوني که انسان در آن پاي مي نهد و زندگي خود را در آن آغاز مي کند، نقش بسيار مهم و اساسي در تربيت بشر دارد، همان طور که نقشي اساسي در تشکيل جوامع و ايجاد تمدن ها دارد. به همين جهت شعار بسياري از جامعه شناسان، «خانواده سالم جامعه سالم است.»
انسان بعد از تولدّ تا هنگام ورود به مدرسه، بيش تر از همه چيز تحت تأثير پدر و مادر خود است. مادر اولين و مهم ترين کسي است که در زندگي کودک تأثير مي گذارد و کودک با او آشنايي و ارتباط حاصل مي کند. وقتي مادر کودک را شير مي دهد با او رابطه ي محبت آميزي برقرار مي کند و در حقيقت عطوفت و مهرباني را در او پرورش مي دهد؛ چرا که ميان آن ها علاقه و محبت برقرار مي گردد.
کودکي که مادرش با او رابطه محبت آميزي برقرار کرده است، داراي شخصيتي سازگار، پويا و فعّال مي شود و کودکي که مادر با او رفتار محبت آميزي نداشته است، ممکن است درون گرا و ناسازگار باشد و شخصيتي ناهنجار پيدا کند. زماني که کودک به حد کافي رشد کرد و با اعضاي خانواده آشنا شد، اهميت و جايگاه پدر را بيش تر در مي يابد. پسراني که در خانواده هاي بدون پدر پرورش يافته اند، رشد شخصيتي کمتري دارند و از ويژگي هاي مردانه ضعيف تري برخوردار هستند.
معمولاً پدر، الگوي پسر است و پسر مي کوشد که از راه همانندسازي پدر، از او تقليد کند ولي الگوي دختران، مادران هستند. دختران با توجه به عوامل فطري و محيطي، مادران خود را الگو قرار مي دهند و خود را با آن ها همانند مي سازند.
مدرسه
ازجمله عواملي که در ساختن شخصيت فرد دخالت دارد و خود متشکل از عوامل جزئي تري است، محيط مدرسه است.
مدرسه باعث ايجاد علاقه به کسب علم ودانش در کودک مي شود. ممکن است محيط مدرسه در کودک مؤثر باشد و او را تا پايان عمر شيفته دانش اندوزي نمايد و از سوي ديگربر اساس رفتار و برخورد نا بجا، سبب شود کودک از ادامه دادن به تحصيل بيزار شده تحصيل را ترک نمايد.
محيط اجتماعي
يکي ديگر از عوامل مؤثر در رشد و تغيير شخصيت انسان، ارزش هايي است که در فرهنگ جامعه حاکم است. ارزش هاي که در ميان هر ملت و جامعه وجود دارد و مردم به آن احترام مي گذارند و از آن پيروي مي کنند و نمودار فرهنگ يک ملت به شمار مي رود.
عوامل ديگري نيز وجود دارند که در تغيير، رشد و تکوين و ساخت شخصيت انسان مؤثر هستند. مانند گروه همبازي ها، همسايگان و دوستان. هرکدام از اين عوامل، بر رشد و تغيير شخصيت اثر مي گذارند.
