نماز و فرهنگ بين الملل
مقدمه:
انسان به عنوان موجودي ذي‌شعور و خلاق، متناسب با سير و درجه رشد تكامل خود محتاج دانستن است. اين احتياج او را وادار به طرح پرسشهايي متعدد و متفاوت مي‌كند، پرسشهايي كه مي‌تواند از پيدايش وجود شروع، و تا هدف و انتهاي آن ادامه پيدا كند. اين پرسشها عبارتند از: اين جهان چيست؟ چگونه مي‌توان در اين جهان جاودان ماند؟ امور مطلوب و پسنديده در اين جهان چيست؟ رابطه و نسبت انسان با آنچه وجود دارد، چيست؟ (از كجا آمده‌ام؟ آمدنم بهر چه بود؟ وطن اصلي و نهايي من كجاست؟ تكليف من در اين جهان چيست؟‌ و ...آگاهي و پاسخ به اين سؤالات است كه پايه فرهنگ يعني نظام نمادين، معاني، انديشه‌هاي منظم و متنوع بشري را در خلال زمان تشكيل مي‌دهد. هر فرهنگي که بتواند زمينه بيشتري جهت طرح اين پرسشها فراهم نموده و پاسخهايي مستدل، قانع كننده و شيوا به آنها بدهد, از ارجحيت بيشتري برخوردار است؛لذا ضرورت دارد كه آن فرهنگ را پذيرفته و دروني كنيم.
ما اعتقاد داريم نماز مي‌تواند فرهنگي را ايجاد نمايد كه براي طرح سؤالات، دانستن و علم و ياد گيري ارزش فراواني قائل است در حالي که پاسخهايي شفاف، مستدل، منسجم و شيوا به سؤالات انسان مي دهد.
نماز و فرهنگ بين المللي آن
علماي علوم اجتماعي و انسان شناسي تعاريف متعدد و بسيار زيادي از فرهنگ ارائه نموده‌اند. با وجود اين تعدد و تنوع، مي‌توان وجوه مشتركي را بين اين تعاريف پيدا نمود و آن اين است که روي دو مؤلفه تأكيد زياد شده كه عبارتست از: نمادها و انديشه‌ها. نمادها خود را در قالب زبان و مفاهيم نشان مي‌دهد.
انديشه‌ها شامل چهار جزء است:
الف: باورها، اعتقادات و پنداشتها
ب: ارزشها
ج: تكليف انسان نسبت به آنچه وجود دارد.
د: فن و چگونگي انجام كارها و امور[1]
با توجه به محتواي نمادها و انديشه‌ها مي‌توان گفت كه آنها در مجموعه مباحث شناخت شناسي، جهان بيني و ايدئولوژي جاي مي‌گيرند. پس با بررسي شناخت شناسي، جهان بيني و ايدئولوژي اسلام مي‌توان با نمادها و انديشه‌هاي موجود در اسلام يا به زبان ديگر با فرهنگ اسلام آشنا شد. نظر به اينكه نماز صورت و حقيقت دين[2] و بيان كننده تمام دين است،[3] و كاركرد آن مجزا از اسلام نيست؛ لذا نماز بيان كننده شناخت‌شناسي، جهان بيني و ايدئولوژي اسلام است.
شناخت شناسي، جهان بيني و ايدئولوژي موجود در نماز
الف: شناخت شناسي نماز:
شناخت شناسي مقدمه و بناي زيرين جهان بيني است . در اسلام عزيز، موضوع شناخت(معرفت) و شناخت شناسي داراي اهميت بسيار فراواني است تا جايي كه معرفت به حضرت حق و ذات يگانه و بي همتاي او بالاتر از هر كار ديگري است.
1ـ در قسمتهاي مختلف نماز، نمازگزار به وجود دو نوع موجود مادي و غير مادي، فيزيكي و متافيزيكي و يا جسم و روح اشاره دارد. نماز و اسلام بنيان و جوهر حقيقي و اصلي هستي را ذات يگانه و بي همتايي مي‌داند كه جز او به هيچ وجود ديگري باور ندارد.
2ـ در سوره حمد مي‌خوانيم الحمد لله رب العالمين و نوعا در قنوت مي‌خوانيم ربنا اتنا في الدنيا حسنه و... اين موارد بيان كننده وجود جهاني واقعي است. زيرا خداوند را رب جهاني خيالي دانستن امري دور از ذهن، نامعقول و غير ممكن است.
همچنين نمازگزار در قنوت از خداوند سبحان، نيكي در اين دنيا را طلب مي‌كند؛که اين دليل خيالي نبودن و واقعي بودن آن است.
3ـ يا دو ركعت نماز دانشمند بهتر از هفتاد ركعت نماز غير دانشمند است.[4] همچنين وقتي هر ركعت نماز گزاردن پشت سر امام دانشمند برابر با هزار ركعت نماز باشد،[5] و رسول اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ فرمود: خواب همراه با علم از نماز همراه با جهل بهتر است [6] و يا فرمود: مقدار اندكي از علم از مقدار زياد عبادت بهتر است,[7] نشان دهنده قابل شناخت بودن جهان است.
ب: جهان بيني نماز:
نماز بيان كننده جهان بيني و ايدئولوژي است.[8] شناخت ما از جهان هستي «جهان بيني»[9] است. جهان بيني از مجموعه هستها, نيستها, بودها و نبودها سخن گفته تا تصويري كلي از جهان هستي براي ما به وجود آورد. تصويري كه اساسي بوده و با مسايل جزئي سر و كار ندارد. پس جهان بيني, اين جهان بيني که اساس اعتقاد صحيح ما به جهان هستي مي باشد را نماز مي تواند از ابعاد مختلف ايجاد و تقويت نمايد: آگاهي‌هاي كلي و اساسي ما درباره جهان داريم، مي‌باشد.
1ـ نمازگزار در بيان جملات و عبارات نماز(اقامه نماز، سوره حمد و اخلاص و ... ، تشهد، قنوت، تسبيحات اربعه و...) مکرر بر وجود و يگانگي خداوند شهادت مي‌دهد.
همه اين موارد نشان دهنده اين مطلب است كه نظامات حاكم بر جهان زاييده خود جهان نبوده بلكه وجودي والا, آنها را خلق و كارگرداني كرده و مي‌كند.
2ـ نمازگزار در ابتداي سوره‌هاي حمد، اخلاص (توحيد) و... كلمه طيبه« بسم الله الرحمن الرحيم» و در سوره حمد «الرحمن الرحيم» ويژگيهاي وجود برتر و والا را به زبان جاري مي‌نمايد.
3ـ در سوره حمد كه جزء اصلي نماز است، نمازگزار مي‌خواند« اياك نعبد و اياك نستعين» اين مطلب گوياي اين است كه نمازگزار به ميل خود، آگاهانه و از روي انتخاب فقط خداوند سبحان را مي‌پرستد و از او ياري مي‌طلبد. البته دامنه آزادي نمازگزار كاملاً محدود نبوده بلكه حد و مرزي هم دارد؛ از جمله اينكه نمازگزار بايد اركان و واجبات نماز را انجام دهد؛ ولي در انجام مستحبات، تلاوت سوره در ركعت اول و دوم، ذكر ركعت سوم و چهارم، ذكر قنوت، سرعت نماز خواندن و... آزادي عمل دارد.
4ـشهادت نمازگزار بر رسالت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و صلوات فرستادن بر حضرت ختمي مرتبت در نماز، مؤيد اين مطلب است كه در جهان بيني انسان محتاج به هدايت الهي بوده و بدون آن نمي‌تواند زندگي خويش را از هر جهت اداره كند.
5ـ اقرار نمازگزار و صلوات فرستادن بر محمد و آل محمد نشان دهنده اين مطلب است كه هدايت الهي منقطع نبوده بلكه هميشگي است.
6ـ نمازگزار در سوره حمد مي‌خواند:« مالك يوم الدين» و در دنباله آن از خداوند سبحان تقاضا و درخواست دارد كه جزء گروه مغضوبين و ضالين قرار نگرفته و در صراط مستقيم قرار گيرد.
همچنين تأكيدي كه بر اهميت اخلاق در نماز مي‌شود، مؤيد اين مطلب و موضوع است كه خدا نسبت به كارهاي انسان بي تفاوت نبوده، عادل و ظالم و... در برابر خدا يكسان نيست.
7ـ نمازگزار در سوره حمد مي‌خواند: «مالك يوم الدين» كه به معني قبول اصل معاد است. علاوه بر اين وقتي نمازگزار نوعا در قنوت از خداوند رحيم چيزهايي نيكو در آخرت طلب مي‌كند، به معني آن است كه زندگي انسان محدود به اين جهان نبوده و مرگ پلي است براي ورود به جهان ديگر.
8 ـ يكي از اهداف خلقت انسان ستايش و عبادت خداوند سبحان است. در قرآن مجيد آمده است: جن و انسان را نيافريديم مگر براي اين كه مرا پرستش كنند[10] همچنين موجودي نيست جز آن كه ذكرش تسبيح و ستايش حضرت اوست و ليكن آنها را فهم نمي‌كنيد.[11]
امير المؤمنان حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرموده اند: هنگامي كه انسان مشغول نماز است، بدن و لباسش و آنچه در اطراف اوست تسبيح خداوند مي‌گويند،[12] نمازگزار در سوره حمد با خواندن «اياك نعبد» اين هدف را تحقق مي‌بخشد.
ج: ايدئولوژي نماز
همان طور كه گفته شد، شناخت ما از جهان هستي جهان بيني ما را تشكيل مي‌دهد؛ در حالي كه وظايف و تكاليفي را كه از اين شناخت بر عهده مي‌گيريم «ايدئولوژي» مي‌باشد. ايدئولوژي از مجموعه «بايدها» و «نبايدها» سخن رانده تا رسيدن به هدف را ميسرنمايد. در واقع ايدوئوژي هم هدف (غير غائي) را مشخص كرده و هم برنامه‌هايي كه براي رسيدن به آن هدف لازم است، معين مي‌كند.
نماز ايدئولوژي عملي مسلمانان است كه در آن عقايد، افكار، خواسته‌ها و الگوهاي خود را بيان مي‌كنند. نماز يك ايدئولوژي است.
1 ـ نماز سيستمي از ايده‌ها و قضاوتهاي شفاف و صريح و سازمان يافته است، كه موقعيت نماز گزار(ان) را تفسير، تشريح و اثبات مي‌نمايد. اين سيستم مي‌تواند باعث ظاهر شدن نيازها، آرزوها، تفكرات و احساساتي كه احيانا تاكنون به صورت ناآگاه و يا نيمه آگاه باقي مانده‌اند، گردد.
2 ـ اين سيستم از ارزشهايي الهام و تأثير پذيرفته و الگوي پيشنهادي براي كنش اجتماعي نمازگزار(ان) ارائه داده و كنش آنها را در جهت معين و مشخص هدايت مي‌كند.
3 ـ در اين سيستم، امكاني را به نمازگزار(ان) مي‌دهد تا موقعيت خود را بهتر معرفي نموده درك كرده و اثبات نمايد (نمايند). اين ايدئولوژي براي نمازگزارس(ان) مشخص مي‌كند كه توسط چه افراد، گروههايي و يا عواملي به تضعيف يا انحراف كشيده مي‌شوند و چه افراد، گروههايي و يا عواملي به رشد و تعالي آنها كمك مي‌كنند. مثال ـ افراد، گروهها و عوامل تضعيف و انحراف كننده عبارتند از: شيطان، مغضوبين، ضالين و معبودي غير الله و ... و افراد، گروهها و عوامل تقويت كننده، رشد و تعالي دهنده عبارتند از: خداون سبحان، انبياء ـ عليه السّلام ـ ، پيامبر گرامي ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و ساير معصومين ـ عليه السّلام ـ ، رهبران ديني، پويندگان صراط مستقيم، مصلحان اجتماعي و ...
4 ـ در ايدئولوژي نماز، نمازگزار(ان) درخواست‌ها و تقاضاهايي را از خداوند دارد (دارند) مثال، در سوره حمد، هدايت در صراط مستقيم و يا در قنوت اين درخواستها و تقاضاها منافعي را براي نمازگزار(ان)‌دارد.
[1] . پرستش آگاهانه، دكتر محمد رضا رضوانطلب، چاپ دوم, انتشارات ستاد اقامه نماز تهران 1375.
[2] . تغييرات اجتماعي، گي روشه، ترجمه دكتر منصور وثوقي، چاپ اول، نشرني، تهران 1366.
[3] . تفسير نماز، محسن قرائتي، ستاد اقامه نماز، تهران 1374.
[4] . جامعه شناسي نظم، دكتر مسعود چلبي، چاپ اول، انتشارات نشرني، تهران 1375.
[5] . جهان بيني اسلامي، استاد جعفر سبحاني، انتشارات توحيد، قم 1361.
[6] . راز نماز، علي دواني، چاپ اول، نشر مطهر، تهران 1373.
[7] . علم از ديدگاه اسلام، استاد محمد تقي جعفري، چاپ اول، انتشارات روابط عمومي سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران، تهران 1360.
[8] . محجة البيضأ، فيض كاشاني، چاپ دوم، دفتر انتشارات اسلامي قم.
[9] . مقدمه‌اي بر جهان بيني اسلامي، استاد مرتضي مطهري، انتشارات صدرا، قم.
[10] . ميزان الحكمه، محمد محمدي ري شهري، چاپ اول، دفتر تبليغات اسلامي، قم 1362.
[11] . نماز نشانه حكومت صالحان (مجموعه مقالات ارائه شده در سمينار سراسري نماز 1370 مشهد) ستاد اقامه نماز.
[12] . وسايل الشيعه، محمد بن حسن الحرالعاملي، تصحيح و تعليق عبدالرحيم رباني شيرازي، چاپ پنجم مكتب اسلاميه، تهران. @#@ وجود رابطه بين منافع نماز گزار (ان) با ايدئولوژي، حالات رواني خاصي را مي‌توان در نمازگزاران به وجود آورد...حالت رواني اساسا به دو دسته تقسيم شود: اول آن كه ممكن است حالاتي اضطراب آميز و نگران كننده باشد ... حالات اضطراب ممكن است شديد باشد و به صورت نوعي محافظه كارانه يا ارتجاعي را به وجود آورند. حالات رواني همچنين مي‌تواند به صورت تهاجمي و خشن ظاهر شود... اين حالات تهاجمي بر خلاف حالات اضطراب، باعث به وجود آمده ايدئولوژي‌ ئي از نوع اصلاح طلب يا انقلابي مي‌گردد.
ايدئولوژي نماز با توجه به تأكيد بر رحمان و رحيم بودن خداوند سبحان و اصل توبه در اسلام و آرامش و اطمينان قلبي كه براي نمازگزار (ان) ايجاد مي‌شود و ... از بروز ترس شديد و دلهره بي مورد جلوگيري مي‌نمايد؛ در نتيجه نماز يك ايدئولوژي محافظه كارانه يا ارتجاعي نيست. در ايدئولوژي نماز با توجه به نفي غير الله و صف بندي در مقابل آن و دوري از ضالين، مغضوبين و .... به صورت يك ايدئولوژي اصلاح طلب و يا انقلابي خود را مطرح مي‌كند. در مواردي، ايدئولوژي نماز و اسلام طرحي اصلاح طلب براي تغيير وضع موجود و تبديل آن به وضع مطلوب دارد (آزاد كردن برده به عنوان نوعي مجازات، از كمك به نيازمندان و فقرا و ...). ايدئولوژي نماز و اسلام در مواردي طرحي انقلابي و دفعي براي دگرگوني وضع موجود و تبديل آن به وضع مطلوب دارد. (كلمه «لا» قبل از «... اله الا الله» نشان دهنده تصميم قطعي و دفعي فرد نماز گزار در نه گفتن برابر معبودهاي غير واقعي است و .... ).
در واقع عقيده به نماز هم جنبه انقلابي داشته و هم جنبه ترقي خواهانه و اصلاح طلبانه دارد. جنبه انقلابي آن مربوط به نفي الهه‌ها و عدم پذيرش قطعي معبودهاي غير واقعي و دوري از رذايل اخلاقي و ... بوده و جنبه اصلاح گري و ترقي خواهانه آن مربوط به تقاضاي نمازگزار از خداوند سبحان براي هدايت و ... مي‌باشد. همچنين جنبه‌هاي انقلابي و يا اصلاح طلبانه ايدئولوژي نماز مي‌تواند به مطالبي مربوط باشد كه در نماز جماعت و جمعه به شكل خطبه‌ها و سخنرانيها بيان مي‌شود.
4 ـ ايدئولوژي نماز باعث به وجود آمدن «ماي نمازگزار» مي‌شود. اين ايدئولوژي مسلمانان را به گردهمايي در مكاني واحد براي انجام فرا مي‌خواند؛ جايي كه نمازگزاران مي‌توانند همديگر را بشناسند و به آنها روحيه و احساسي قومي و استوار ارائه دهند. اين ايدئولوژي «ماي نمازگزار» به وجود آمده را از يك طرف باز قرار مي‌دهد تا هر فرد مسلمان بتواند در آن شركت نمايد و با ديگر نمازگزاران وحدت نمايد، و از يك طرف ديگر «ماي نمازگزار» به وجود آمده را بسته قرار مي‌دهد تا مرزبندي مشخصي را بين نمازگزاران و غير نمازگزاران، مسلمانان و غير مسلمانان و ... به وجود آورد. ايدئولوژي نماز بين كساني كه با «ماي نمازگزار» بستگي و همبستگي دارند و كساني كه نمي‌توانند با «ماي نمازگزار» باشند، تمايز قايل مي‌شود.
5 ـ ارزشهايي كه ايدئولوژي نماز بر‌ آنها استوار است و به آنها متكي شده‌اند در «ماي نمازگزار» متبلور و متجلي مي‌گردد. به بيان ديگر، بر عهده نمازگزاران است ارزشهايي را كه مبناي ايدئولوژي نماز مي‌باشد، متجلي و متبلور نمايند. اين ارزشها عبارتند از: توحيد، نبوت، ارزشهايي كه مبناي فضايل اخلاقي مي‌باشند و ... علاوه بر باور داشتن اين ارزشها, عمل نمودن به آنها معني تجلي و تبلور اين ارزشها در «ماي نماز گزار» است. از طرف ديگر لازم به ذكر است گفته شود كه، فضايل و كمالاتي كه در تعاليم اسلامي مطرح مي‌شوند در عين تعدد و تفاوتهاي موجود، در معني همه ي صفات مرتبط به هم و داراي وحدت و هماهنگي هستند. در واقع همه كمالات و فضايل اخلاقي صفات و حالاتي هستند كه نتيجه توجه به حضرت حق و سير و حركت به سوي مبدأ نور و كمال است.
رذايل اخلاقي هم با وجود تعدد و اختلاف نتيجه توجه و علاقه به دنيا و فراموشي و غفلت از خدا است. به بيان ديگر مي‌توان گفت، همه فضايل و رذايل اخلاقي ازسوي ديگر، هر كدام داراي خاستگاه واحدي بوده و هدف واحدي را دنبال مي‌كند. در نتيجه مي‌توان گفت كه هر كدام از رذايل اخلاقي و فضايل اخلاقي در عين كثرت داراي وحدتي هستند (وحدت در كثرت). در صورتي كه فضايل اخلاقي در بين مردم نماز گزار (به نيت خلوص و قصد قربت) مراعات شود، نشان دهنده تجلي و تبلور اين ارزشها در «ماي نمازگزار» است.
7 ـ در ايدئولوژي نماز گاهي ارزشهاي جديد و نوي به وجود مي‌آيند. اين ارزشها ممكن است ارزشهاي خفته‌اي باشند كه در قالب يك ايدئولوژي يا دنباله ايدئولوژي قبلي ظاهر شوند. (‌عنوان مثال: شهادت دادن بر ولايت و حجت مولاي متقيان ـ عليه السّلام ـ در نماز) و يا اين ارزشهاي نو، مفهوم خاصي به خود مي‌گيرند كه قبلاً به صورت ضمني وجود داشته است.
8 ـ ايدئولوژي نماز با انتخاب خط مشي مشخص و داشتن هدفهايي غايي و ارائه راههايي براي رسيدن به آن اهداف، نمازگزاران را به سوي خدا مي‌خواند.
اين ايدئولوژي سعي مي‌كند نمازگزاراني را كه داراي اختيار بوده و با ميل خود به سوي نماز مي‌روند، به عنوان انسانهايي فعال و نه منفعل، سهيم در روند تاريخ نموده، به طوري كه سرنوشت خود را در دست بگيرند.
9 ـ با توجه به بند فوق، ايدئولوژي نماز خصوصيتي سياسي هم دارد؛ خصوصاُ زماني اين مسأله آشكارتر مي‌شود كه نماز گزاران چه به صورت نمازهاي جماعت يا نماز فرادا، ابتدا بايد ولايت حق، ولايت پيامبر اكرم ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ و ساير امامان معصوم ـ عليه السّلام ـ را قبول داشته و سپس به اطاعت ولي امر و پيروي از مراجع عظام بپردازد (بپردازند). اين خصوصيت سياسي ايدئولوژي نماز (قسمت قابل تغيير آن)متناسب با شرايط و مقتضيات زماني و مكاني و ... مي‌تواند وضعيت خاصي به خود بگيرد. زماني كه در يك جامعه، نمازگزاران قدرت سياسي را در اختيار دارند، نحوه عمل خاصي دارند و متمايز و متفاوت است با نحوه عمل نمازگزاران در جامعه‌اي كه قدرت سياسي در اختيار غير نمازگزاران است.
10 ـ ايدئولوژي نماز، آينده احتمالي دور و نزديك را مشخص مي‌كند. مصداقهاي آن عبارتند از: دوري از فحشا و منكرات، اطمينان قلبي، آرامش دروني، پاداش نيك، رستگاري و....
11 ـ ايدئولوژي نماز، مفاهيم بسيار پر مغز، وزين و قابل درك براي عرفا، علما و افراد آگاه را به زبان و مفاهيمي ساده، شفاف و قابل درك براي عموم نمازگزارن بيان مي‌كند.
12 ـ ايدئولوژي نماز مربوط به نمازگزاران و مسلمانان بوده ولي براي گروه خاصي نيست و جنبه جهاني داشته و براي انسانها است. هر انساني كه تمايل دارد مي‌تواند مفاهيم آن را قبول كرده و اعمال آن را انجام دهد. شعار اتحّاد، برادري و برابري مسلمانان زير پرچم «لا اله الا الله» و «محمدرسول الله» ـ صلّي الله عليه و آله و سلّم ـ مي‌باشد.
نتيجه: با توجه به:
الف: نمادهايي كه نماز به وجود مي‌آورد؛
ب: نوع باورها، پنداشتها و اعتقاداتي كه نماز به وجود مي‌آورد؛
ج : ارزشهايي كه مبناي نماز و موجود در نماز است و اين ارزشها يا فطري و يا در راستاي فطرت انسان است؛
هـ : دستور العمل‌هاي اسلام و نماز درباره چگونگي رفتار‌ها و اعمال انسان و نماز گزار؛
و : اين كه نماز شيواترين، كامل ترين و مستدل ترين پاسخ را به سؤالات اساسي انسان مي‌دهد.
نماز فرهنگي را با توانمندي و غناي فراوان ايجاد نموده است و در سطح بين المللي مطرح شود. اين فرهنگ مي‌تواند در عرصه علمي، اعتقادي و استدلالي سربلند و موفق بوده و از اين طريق, انسانهايي كه به تعبير قرآن مجيد قلب سالمي دارند را شيفته خود نمايد. اهميت اين تقابل در جهان امروز كه جهان ارتباطات و زمان تهاجم فرهنگي با استفاده از فن آوريهاي جديد است، هويدا مي‌شود. جا دارد كه نماز و فرهنگ آن را به شكل آكادميك و با زباني كه براي نسلهاي نو جذاب باشد، معرفي نماييم.
عليرضا وحدت پناه- نماز و فرهنگ بين الملل(کتاب پژوهشي نماز)ش 10