عبادت و كمال انسانى
مفهوم كمال
كـمـال در لغـت ، به معناى تمام شدن ، كامل شدن ، تمام و آراستگى صفات است(۲۰) و در اصـطـلاح ، به اين معنى است كه در ساختمان وجودى انسان ، بُعدى بى نهايت قرارگرفته كـه انـسان مى تواند با گام برداشتن در راه خدا به (اعلى علييّن ) برسد. چنان كه قرآن مجيد در مورد پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم مى فرمايد:
( ثُمَّ دَنا فَتَدَلّى فَكانَ قابَ قَوْسَيْنِ اءَوْاءَدْنى ) (۲۱) سپس نزديك شد و بسيار نزديك شد تا به قدر دو كمان يا نزديكتر.
شهيد مرتضى مطهرى مى نويسد:
(ما در زبان عربى ، دو كلمه داريم (كمال ) و (تمام ) كه نزديك به يكديگر هستند. انسان تمام مـى تـوانـد كـامـل و كـاملتر باشد، تا به آن حدّ نهايى برسد كه از آن بالاتر ديگر انسانى وجود ندارد، اين را مى گوييم انسان كاملِ كامل ، كه ديگر حد اعلاى انسانيت است ).(۲۲)
كمال يابى در پرتو عبادت
تمام برنامه هاى دينى و الهى براى تكامل انسان پايه گذارى شده است هدف واقعى عبوديت و بـنـدگـى و فـلسـفـه عـبـادتـهـاى مـا كـه خـود، كـلاسـهـاى تـربـيـتـى هـسـتـنـد، تكامل انسان است
كـمـال انـسـانـى ابـعـاد مـخـتـلفـى دارد مـانـنـد كـمـال عـرفـانـى ، كـمـال عـبـادى ، كمال سياسى و كمال اخلاقى كه در پرتو عبادت الهى فراهم مى شود، چرا كه انـسـان وقـتـى بـه مقام بندگى خدا توجّه كرد. خلايق را آفريده هاى او مى داند و لطف و رحمت و رفـتـار نـيـكـو نـسـبـت بـه آنـها را وظيفه بندگى خويش مى شمارد و انس و الفت با آنها را راه وصـول بـه بـنـدگـى مـى دانـد، هـمـيـنـطـور بـه فـرمـانـهـاى الهـى در مـسـائل اخـلاقى عمل مى كند؛ پس بنده خدا به اخلاق الهى متخلق مى شود و اعضا و جوارحش كارى خدايى انجام مى دهند.
امام باقرعليه‌السلام فرمود:
(خـداى عـزّوجـل فـرمـوده اسـت : هـيـچ بـنـده اى بـه وسـيـله چـيزى ، نسبت به من تقرب نجسته كه محبوبتر از انجام فرايض باشد و او با انجام نمازهاى مستحب تا آنجا به من نزديك مى شود كه او را دوست مى دارم وقتى او محبوب من شد، من گوش او مى شوم كه با آن مى شنود و چشم او مى شوم كه با آن مى بيند و زبان او مى گردم كه با آن سخن مى گويد و دست او مى شوم كه با آن مـى زنـد. هـر گـاه مـرا بـخواند او را اجابت مى كنم و اگر چيزى از من بخواهد بدو مى بخشم ).(۲۳)
عـبـادت و اطـاعـت از خـدا سـبب مى شود كه انسان با قدرت الهى صداهايى را كه با نيروى عادّى نـمـى شـنـود، بـشـنـود و صـورتـهايى را كه ديدگان عادّى را ياراى ديدن آن نيست ، ببيند. امام خمينى (ره ) مى فرمايد:
(... شـمـا مـلاحـظـه كـرديـد كه در قرآن شريف و همين طور در نماز وقتى كه (تشهد) نماز را مى خـوانـيـد نـسبت به رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم (عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ) عبد را بر رسالت مقدم داشتند و ممكن است كـه اصـل اين به اين اشاره باشد كه از كانال عبوديت به رسالت رسيده است ، از همه چيز آزاد شده است ، و عبد شده است ، عبد خدا نه عبد چيزهاى ديگر).(۲۴)
پـس بـايـد اذعـان كرد كه تنها راه رسيدن به كمال انسانى ـ كه همان نزديكى به پروردگار اسـت ـ بـنـدگـى و عـبـوديـت اسـت كـه در بـسـتر (صراط مستقيم ) و با عنايت و مدد الهى انجام مى گيرد.(۲۵)
بـنابر اين (عبادت ) و (كمال ) لازم وملزوم يكديگرند و به عبارتى ، هر يك در ديگرى تاءثير مـتـقـابل دارد. بدين ترتيب ، انسانى كه در مسير تكامل گام نهاده است به عبادت پروردگار مى پـردازد و هـر چـه عـبـادت بـيـشـتـر و بـهـتـر انـجـام گـيـرد تـكامل سرعت مى يابد و هر چه انسان كاملتر گردد، عبادت و بندگى نيز افزون مى شود و هر چـه در ايـن مـسير كوشش نمايد، خدايى تر مى شود، بگونه اى كه انديشه ، گفتار و كردار او رنگ خدايى مى گيرد كه در بخش ديگر به ترسيم آن خواهيم پرداخت
ويژگيهاى انسان كامل
قرآن مجيد با عنوان زيباى( عِبادُ الرَّحْمنِ ) بندگان خداى رحمان با چنين ويژگيهايى معرفى مى كند:
الف ـ فروتنى
تواضع و فروتنى يكى از ويژگيهاى انسان كامل است
قرآن كريم مى فرمايد:
( وَ عِبادُ الرَّحْمنِ الَّذينَ يَمْشُونَ عَلىَ الاَْرْضِ هَوْناً ) (۲۶) بندگان خداى رحمان كسانى اند كه با تواضع بر روى زمين راه مى روند.
ب ـ حلم و بردبارى در برابر جاهلان
نـشـانـه ديـگـر انـسـان كـامـل ، مـدارا بـا مـردم ، بـويـژه طـبـقـه جاهل و نادان است قرآن كريم مى فرمايد:
( ... وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً ) (۲۷) وچون جاهلان آنان را مخاطب سازند (با بزرگوارى عبوركنند) وسخنان مسالمت آميز گويند.
مـردى بـاديـه نـشـيـن از قـبـيـله (بـنـى سـليـم ) خـدمـت پـيـامـبـرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم رسـيـد و بـا كمال جسارت گفت :
تـو همان جادوگر دروغگويى هستى كه آسمان بر كسى دروغگوتر از تو، سايه نيفكنده و زمين دربر نداشته است ! عمر در اين لحظه خواست او را بكشد پيامبرصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:
(عـمـر بـنـشـيـن ! حلم و بردبارى به اندازه اى نيكوست كه شايسته است افراد حليم و بردبار پيامبر باشند).(۲۸)
مـى بـيـنـيـم رسـول اكـرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم در اوج قـدرت و تـوانـايـى ، نسبت به آن مرد گستاخ با حلم و بـردبارى برخورد مى كند و قدرت و شوكت آن حضرت سبب انتقامجويى و برترى طلبى نمى گردد.
ج ـ عبادت در دل شب
سـومـيـن ويـژگـى عـابـدان كـمـالجـو، راز و نـيـازهـاى عـاشـقـانـه آنـهـا در دل شب است قرآن كريم مى فرمايد:
( ...وَ الَّذينَ يَبيتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِياماً ) (۲۹) و آنان كه شب را در سجده يا در قيام براى پروردگارشان به صبح مى آورند.
چنين كسانى از سوى رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم با لقب (اشراف ) توصيف شده اند، آنجا كه فرمود:
( اءَشْرافُ اءُمَّتى حَمَلَةُ الْقُرْانِ وَ اءَصْحابُ اللَّيلِ ) (۳۰) اشراف امّت من ، حاملان قرآن و شب زنده داران هستند.
د ـ دعا براى رفع عذاب جهنم
( وَ الَّذيـنَ يـَقـُولُونَ رَبَّنـَا اصـْرِفْ عـَنـّاعـَذابَ جـَهَنَّمَ إِنَّ عَذابَها كانَ غَراماً إِنَّها ساءَتْ مُسْتَقَرّاً وَ مُقاماً ) (۳۱) آنـان كـه مـى گـويـنـد: اى پروردگارما، عذاب جهنم را از ما بگردان ، زيرا عذاب جهنم ، مهلك و دايمى است جهنم بد قرارگاه و بد مكانى است
ه ـ ميانه روى در انفاق
انسانهاى كامل هنگام بخشش خسيس نيستند و ريخت و پاش و اسراف هم در كارشان نيست
( وَ الَّذينَ إِذا اءَنْفَقُوا لَمْ يُسْرِفُوا وَ لَمْ يَقْتُرُوا وَ كانَ بَيْنَ ذلِكَ قَواماً ) (۳۲) و آنـان كـه چـون انـفـاق مـى كـنـنـد اسـراف نـمـى كنند و خسّت نمى ورزند بلكه ميان اين دو، راه اعتدال را مى گيرند.
وـ اخلاص
ويـژگـى ديـگـر رهايى از بندهاى اسارت و وابستگى به غير خدا و رسيدن به توحيد خالص است كه آنها را از هر گونه شرك دور مى سازد. قرآن كريم مى فرمايد:
( وَ الَّذينَ لا يَدْعُونَ مَعَ اللّهِ إ لهاً اخَرَ ) (۳۳) و آنان كه با خداى يكتا خداى ديگرى را نمى خوانند.
مقام اخلاص يكى از عاليترين مراحل تكامل و سير و سلوك است
اخلاص داراى درجاتى است كه پايين ترين مرتبه اش اين است كه انسان عبادتهايش را از شرك و ريـا و خـودنـمـايـى خـالص نـمـايـد و فـقـط بـراى خـدا انـجـام دهـد. ارزش عمل به نيت پاك و خلاصى ازشرك و رياست رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به ابوذر فرمود:
(يااءَباذَزٍّ إِنَّ اللّهَ تَبارَكَ وَ تَعالى لا يَنْظُرُ إِلى صُوَرِكُمْ وَلا إِلى اءَمْوالِكُمْ وَ لكِنْ يَنْظُرُ إِلى قُلُوبِكُمْ وَ اءَعْمالِكُمْ)(۳۴) اى اباذر! خداوند به صورتها ومالهاى شما نگاه نمى كند، بلكه به قلبها و عملهاى شما نظر مى كند.
آنـچـه خـوانديد، تنها برخى از صفات كمال بندگان شايسته خدا بود كه در چند آيه از قرآن آمـده اسـت
وقـتـى قـرآن مـجيد، بندگان خداى رحمان را داراى چنين كمالاتى معرفى مى كند از آن بـرداشت مى كنيم كه عبادت با كمال ، رابطه اى مستقيم دارد و كمالجويان واقعى از راه پرستش بـه آرمـان خـويـش نـايـل مـى شـونـد و پـرستشگران حقيقى نيز صفات زيباى انسانى را در خود تـقـويـت مـى نـمـايـنـد تـا بـه مـقـام والاى عـبـوديـت ، كـه هـمـان كمال انسانى است برسند.
به اميد آنكه ما نيز در چنين مسيرى گام برداريم ـ ان شااللّه
(۲۰) - فرهنگ عميد، ص ۸۴۰، امير كبير.
(۲۱) - نجم (۵۳)، آيات ۸ ـ ۹.
(۲۲) - انسان كامل ، شهيد مطهرى ، ص ۹، انتشارات اسلامى
(۲۳) - وسائل الشيعه ، ج ۳، ص ۵۳.
(۲۴) - صحيفه نور، ج ۱۴، ص ۳۰.
(۲۵) - برگرفته از سوره حمد.
(۲۶) - فرقان (۲۵)، آيه ۶۳.
(۲۷) - همان
(۲۸) - سـيـمـاى انـسـان كـامـل ، جـعـفـر سـبـحـانـى ، ص ۲۵۹، بـه نقل از حياة الحيوان ، ج ۲، ص ۶۸.
(۲۹) - فرقان (۲۵)، آيه ۶۶
(۳۰) - بحارالانوار، ج ۸۷، ص ۱۳۸
(۳۱) - فرقان (۲۵)، آيه ۶۷
(۳۲) - همان
(۳۳) - فرقان (۲۵) ، آيه ۶۸.
(۳۴) - نهج الخطابه ، علم الهدى خراسانى ، ص ۴۷۷، كتابخانه صدر.
منبع: کتاب اخلاق عبادی
