اخلاص در عبادت
اخلاص در عبادت چيست ؟
اخلاص به معنى (خالص كردن ، ويژه كردن ، ارادت صادق داشتن ...) است(٤٨) بـر اسـاس ايـن مـعـنـى ، مـخـلص كـسى است ، كه طاعات و عبادات خود را از هرگونه آلودگى و آمـيـخـتـگى به غير خدا خالص كرده ، انگيزه اى جز تقرّب به درگاه خدا ندارد. از اين رو، فقط بـه او دل مـى بـنـدد و تـعـريـف و تكذيب ديگران ، در نظرش يكسان است و هدف از عبادت ، جلب رضايت خالق است نه كس ديگر.
حضرت علىعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(اَلْعِبادَةُ الْخالِصَةُ اءَنْ لا يَرْجُوَ الرَّجُلُ إِلاّرَبَّهُ، وَ لا يَخافُ إِلاذَنْبَهُ)(٤٩)
عبادت خالص آن است كه مرد جز به پروردگارش اميد وار نبوده و جز از گناه خويش نهراسد.
امام صادقعليه‌السلام فرمود:
(لا يـَصـيـرُ الْعـَبـْدُ عـَبـْداً خـالِصـاً لِلّهِ عـَزَّوَجـَلَّ حـَتـّى يـَصـيـرَ الْمـَدْحُ وَ الذَّمُّ عـِنـْدَهـُ سَواءً...)(٥٠)
انـسـان ، بـنـده خـالص خـداى بـزرگ نـمـى شود تااينكه تعريف وتكذيب (ديگران) در نظرش يكسان باشد.
ارزش و اهمّيّت اخلاص
اخلاص ، معيار ارزش عبادت ، مقامى از مقامات مقرّبان الهى و هدف دين است هر كس آن را يافت ، مـوهـبتى الهى نصيبش گشته كه به وسيله آن به مقامات بزرگى خواهد رسيد. چرا چنين نباشد، در حالى كه خداوند متعال ، بندگانش را به آن امر كرده ، مى فرمايد:
( فَادْعُوا اللّهَ مُخْلِصينَ لَهُ الدّينَ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ ) (٥١)
خـدا را بـخـوانـيـد، در حـالى كـه تـنـهـا براى او در دين اخلاص مى ورزيد، اگر چه كافران را ناخوش آيد.
در سـخـنـان پـيـشـوايـان مـعـصـوم ، تـعـابـيـر گـونـاگـونـى ، از قـبـيـل بـهـتـرين عبادت ، ثمره عبادت ، غايت دين ، عبادت مقرّبان الهى و مانند آن درباره فضيلت اخـلاص آمـده اسـت در اهـمـيـت اخـلاص هـمـيـن بـس كـه شـرط قـبـولى عـمـل اسـت و اگـر در عـمـلى موجود نباشد، بى هدف و بى نتيجه خواهد بود. از اين رو، علىعليه‌السلام فرمود:
( مَنْ لَمْ يَصْحَبِ الاِْخْلاصُ عَمَلَهُ لَمْ يُقْبَلْ) (٥٢)
عمل هر كس كه با اخلاص همراه نباشد، قبول نمى شود.
مراتب اخلاص
خـالص كـردن و پـاكـيـزه نمودن عمل از غير خدا مراتبى دارد. هر چه درجه اخلاص بيشتر باشد، عـمـل ارزش بيشترى نزد خدا پيدا مى كند، به هدف و مقصد نزديكتر شده و شخص را زودتر به كـمـال مـطـلوب خـود مـى رسـانـد و هـر چـه درجـه اخـلاص كـمـتر باشد، به همان اندازه از ارزش عـمـل كـاسته شده و شخص از كمال مطلوب باز مى ماند و از اين رهگذر درجات مؤ منان در نزد خدا متفاوت خواهد بود، چنانچه پيامبراكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:
(بِالاِْخْلاصِ تَتَفاضَلُ مَراتِبُ الْمُؤْمِنينَ)(٥٣)
درجات مؤ منان به وسيله اخلاص برترى مى يابد.
اينك براى رعايت اختصار، سه مرتبه ازمراتب اخلاص را ذكر مى كنيم :(٥٤)
الف ـ خـالص كـردن عـمـل ، بـه دليـل تـرس از عـذاب روز قـيـامـت ، كـه گـرچـه عمل مخلصانه است ، اما اين نوع عبادت ، عبادت بردگان است
ب ـ اخـلاص در عـمـل ، بـراى رسـيـدن بـه بـهـشـت و آنـچـه در آن اسـت مـثـل حـورالعـيـن ، قـصـرهـاى بـهـشـتـى و مـانـنـد آن ؛ كـه ايـن گـونـه مـخـلصـانـه عمل كردن نيز روشن اجيران است
ج ـ تـصـفـيـه عـمـل از هـر نوع شايبه اى ، اعم از طمع به بهشت ، ترس از جهنم ، رضاى مخلوق وجلب قلوب آنها، طمع به مقاصد دنيوى و مانند آن ، كه فقط منظور رضايت خداست
ايـن مـرتـبـه كه بالاترين مراتب اخلاص مى باشد، از آن كسانى است كه غرق در محبت ، عظمت و جـمـال الهـى هستند و خدا را سزاوار پرستش يافته ، عبادتش مى كنند و اين ، عبادت آزادگان است(٥٥)
راههاى كسب اخلاص
هـمـان گـونـه كـه ذكـر شـد، اخـلاص ، پـاكـيـزه كـردن عـمـل از هـر گـونـه آلودگـى بـه غـيـر خـداسـت و انـسـان مـخـلص ، در انـجـام عمل محرّكى غير از خداوند ندارد، فقط قصد تقرّب به خداست كه او را به كار وا مى دارد و بس ايـن حـالت ، مـقـام بسيار بزرگى است و كسى مى تواند، به آن برسد كه غرق در محبّت خدا باشد، بحدّى كه در دلش براى محبتهاى دنيايى ، جايى نبوده و اگر از خوراك ، پوشاك ، مسكن و ساير امور مادى استفاده مى كند، به خاطر لذّت بردن از آنها نباشد، بلكه به خاطر آن باشد كه نيروى بيشترى براى عبادت خدا، به دست آورد.
حال چه كنيم كه به اين درجه از اخلاص برسيم ؟
در سخنان پيشوايان معصوم ، راههايى براى رسيدن به اخلاص بيان شده كه به اختصار ذكر مى كنيم :
الف ـ قطع طمع از غير خدا
امام باقرعليه‌السلام در اين باره مى فرمايد:
(بـنـده ، پرستشگر واقعى خدا نمى شود، مگر آنكه از همه مخلوقات بريده و به او بپيوندد،آن گاه خداوند مى فرمايد: اين عمل خالص براى من است و به كرمش آن را مى پذيرد.)(٥٦)
ب ـ افزودن بر علم و يقين
علىعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(ثَمَرَةُ الْعِلْمِ إِخْلاصُ الْعَمَلِ)(٥٧)
اخلاص عمل ، ثمره و ميوه علم است
يـعـنـى هـر چـه آگـاهـى انـسـان از حـقـايق هستى بيشتر شود و به عظمت خالق و ناچيزى خود علم پيداكند، اخلاص او بيشتر مى شود. و نيز فرمود:
(اِخْلاصُ الْعَمَلِ مِنْ قُوَّةِ الْيَقينِ...)(٥٨)
اخلاص عمل از قوت يقين است
ج ـ كم كردن آرزوها
امير مؤ منان در اين زمينه فرمود:
(قَلِّلِ الاْ مالَ تُخْلَصْ لَكَ الاَْعْمالُ)(٥٩)
آرزوها را كم كن ، تا اعمالت خالص گردد.
د - پرهيز از گناه و هواى نفس
پيامبر اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:
(تَمامُ الاِْخْلاصِ اجْتِنابُ الَْمحارِمِ)(٦٠)
دورى كردن از كارهاى حرام كمال اخلاص است
آثار اخلاص
اخلاص ، آثار ارزنده اى در سعادت انسان دارد كه برخى از آنها به شرح زير است :
الف ـ تقرّب به خدا
حضرت علىعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(تَقَرُّبُ الْعَبْدِ إِلىَ اللّهِ سُبْحانَهُ بِإِخْلاصِ نِيَّتِهِ)(٦١)
نزديك شدن بنده به خداى سبحان به سبب خالص كردن نيت اوست
ب ـ امدادهاى الهى
اثـر ديـگـر رعـايـت اخـلاص ، يـارى ، پـشتيبانى و امداد هاى الهى در زندگى فرد مخلص است حضرت فاطمه زهرا٣ فرمود:
(مَنْ اءَصْعَدَ إِلىَ اللّهِ خالِصَ عِبادَتِهِ، اءَهْبَطَ اللّهُ إِلَيْهِ اءَفْضَلَ مَصْلَحَتِهِ)(٦٢)
كـسـى كـه عـبـادت خالصانه اش را به سوى خدا بالا بفرستد، خداوند بهترين مصلحتش را به سوى او فرو خواهد فرستاد.
ج ـ بصيرت و حكمت
از ديـگـر آثـار رعـايـت اخـلاص ، اعـطـاى روشـن بـينى ، بصيرت ، حكمت و معيار شناسايى حق و بـاطـل از جـانـب خـدا بـه فـرد مـخـلص است ، بگونه اى كه اين اثر در تمام برخوردهاى او به روشنى ديده مى شود. چنانچه رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:
(مـا اءَخـْلَصَ عـَبـْدٌ لِلّهِ عـَزَّوَجـَلَّ اءَرْبـَعـيـنَ صـَبـاحـاً إِلاّ جـَرَتْ يـَنـابـيعُ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلى لِسانِهِ)(٦٣)
هـيـچ بـنـده اى بـراى خـدا چـهـل روز اخـلاص نـورزيـد، مگر اينكه چشمه هاى حكمت از قلب او، بر زبانش جارى گرديد.
همچنين حضرت علىعليه‌السلام فرمود:
(عِنْدَ تَحقيقِ الاِْخْلاصِ تَسْتَنيرُ الْبَصائِرُ)(٦٤)
هنگام محقق شدن اخلاص ، ديدگاهها نورانى مى شوند.
د ـ پيروزى و موفّقيّت
موفقيت در كارها، يكى ديگر از آثار اخلاص است علىعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(فى إِخْلاصِ النِّيّاتِ نَجاحُ الاُْمُورِ)(٦٥)
موفقيت در كارها، به خالص كردن نيتهاست
ه ـ هيبت و شوكت
انـسـان مـخـلص بـر اثـر رعـايـت اخـلاص ، چنان هيبتى به دست مى آورد كه حتى همه جنبندگان ، حـيـوانـات وحـشى و پرندگان نيز از هيبت و شوكت او مى هراسند، چنانچه امام صادقعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَخْشَعُ لَهُ كُلُّ شَىْءٍ وَيَهابُهُ كُلُّ شَىْءٍ ثُمَّ قالَ: إِذا كانَ مُخْلِصاً لِلّهِ اءَخافَ اللّهُ مِنْهُ كُلَّ شَىْءٍ حَتّى هَوامِّ الاَْرْضِ وَ سِباعِها وَطَيْرِ السَّماءِ)(٦٦)
هـمـانا همه چيز براى مومن خشوع مى كند و او را بزرگ و باشكوه مى دارد. سپس فرمود: هر گاه مـومـن ، مـخـلص خـدا شـد خـداونـد هـمه چيز را از او مى ترساند حتى جنبندگان و درندگان زمين و پرندگان آسمان را.
عابدان مخلص
پـس از بـيـان آثـار اخـلاص ، اكنون به معرفى نمونه هايى از انسانهاى پاكباخته كه درون و بـرون خـود را از هـر آلودگـى ، پاك و مبرّا كرده اند، مى پردازيم ، باشد تا اين راه يافتگان به عالم بقا را سرمشق و الگو قرار داده ، از آنان شيوه اخلاص بياموزيم
خداى تعالى در حديث قدسى فرمود:
(اَلاِْخْلاصُ سِرُّ مِنْ اءَسْرارى إِسْتَوْدَعْتُهُ قَلْبَ مَنْ اءَحْبَبْتُ مِنْ عِبادى)(٦٧)
اخلاص ، سرّى از اسرار من است كه در دل بندگان محبوب خويش به امانت نهاده ام
اگر كسى به اين مرتبه دست يافت ، بزرگترين نعمت الهى نصيبش شده است گويند:
(روزى سيد بحرالعلومرحمه‌الله را شاگردانش خندان و متبسّم ديدند. سبب پرسيدند در پاسخ گفت : پس از بيست و پنج سال مجاهدت ، اكنون كه در خود نگريستم ، ديدم ديگر اعمالم ريايى نيست و توانسته ام به رفع آن موفّق گردم .)(٦٨)
در مورد امام خمينى قدس سرّه گفته اند: (از روز جـوانـى كـه بـه مـقـام اجـتهاد رسيد، تا روزى كه بر كرسى قيادت و امامت نشست در راه شناساندن خود و به دست آوردن مقام و مسند، كوچكترين گامى برنداشت .)(٦٩)
هـر كـه بـا خـدا بـاشد، خدا همراه اوست اين عظمت و قدرت و شوكتى كه امام خمينى در دنيا كـسـب كـرده ، نـه بـه خـاطـر تلاش براى خودش بود، بلكه اين نتيجه اخلاص ، سعى و تلاش براى انجام فرمان خدا بود كه او را به آن مرتبه و مقام رساند.
(دربـاره مـيـرزاى بزرگ شيرازى نقل شده هنگامى كه شاگردان شيخ انصارى پس از درگذشت شيخ با اصرار فراوان ميرزا را وادار به قبول اين مسؤ وليت كردند. قطرات اشك بر گونه و ريـش مـبـاركـش جـارى شد و سوگند ياد كرد كه هرگز به ذهنم خطور نكرده بود كه روزى اين مسؤ وليت عظيم بر دوشم مى آيد.)(٧٠)
درباره فرزند وحيد بهبهانى كه نامش عبدالحسين بود نوشته اند:
(در كـربـلا مـتـولد شـده خـدمـت پـدرش عـلوم ديـنـى و شـرعـى را تحصيل كرد و در عصر آن مرحوم مرجع مردم در مسائل شرعى شد. وحيد بهبهانى اجازه مبسوط به ايـشـان داد و مـردم را به رجوع و استفتا از خدمتش حكم فرمود. پس از رحلت پدر، مردم ، علما و مؤ مـنـيـن از او خـواهـش كـردنـد كـه بـه جـاى آقـا نـمـاز بـخـوانـد. پـس از اصـرار، چـنـد روزى مشغول امامت شد و ماءمومين فراوانى حاضر مى شدند پس از دو ماه ، ديگر نيامد و گفت : امامت مقامى است عظيم و تحمّل آن بر من مشكل است و با آن زهد وتقوا، كناره گرفت .)(٧١)
(۴۸) - لغت نامه دهخدا، ذيل لغت اخلاص
(۴۹) - شرح غرر الحكم ، ج ۲، ص ۱۴۴.
(۵۰) - بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۲۹۴.
(۵۱) - غافر(۴۰)، آيه ۱۴.
(۵۲) - شرح غررالحكم ، ج ۵، ص ۴۱۸.
(۵۳) - همان ، ج ۳، ص ۲۱۷.
(۵۴) - ر.ك : جامع السعادات ، ج ۲، ص ۴۰۲، داورى ؛ پرواز در ملكوت ، ج ۲، ص ۸۰ ـ ۸۱.
(۵۵) - ر.ك ، بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۵۵.
(۵۶) - مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۱۰۱، آل البيت
(۵۷) - شرح غررالحكم ، ج ۳، ص ۳۳۲.
(۵۸) - همان ، ج ۱، ص ۳۴۳.
(۵۹) - شرح غررالحكم ، ج ۴، ص ۵۱۱.
(۶۰) - ميزان الحكمة ، ج ۳، ص ۶۳.
(۶۱) - همان ، ص ۲۷۹.
(۶۲) - بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۱۸۴.
(۶۳) - همان ، ج ۷۰، ص ۲۴۳.
(۶۴) - شرح غررالحكم ، ج ۴، ص ۳۱۵.
(۶۵) - همان ، ص ۴۰۷.
(۶۶) - بحارالانوار، ج ۷۰، ص ۲۴۸.
(۶۷) - مستدرك الوسائل ، ج ۱، ص ۱۰۱.
(۶۸) - سيماى فرزانگان ، ج ۳، ص ۱۲۲.
(۶۹) - رسيماى فرزانگان ، ج ۳ ، ص ۱۳۳.
(۷۰) - همان ، ص ۱۳۵.
(۷۱) - ر.ك : همان ، ص ۱۴۶.
منبع:گتاب اخلاق عبادی
