دعا و مناجات
جايگاه و ارزش دعا در اسلام
دعا در لغت به معناى طلب ، درخواست و تقاضاست(۲۰۷) و در اصطلاح به اظهار نياز و خواهش بندگان به درگاه خداى قادر متعال گفته مى شود.
ارزش و اهـمـّيـّت دعـا در فرهنگ اسلامى ، از سفارشهاى قرآن و معصومينعليه‌السلام معلوم مى شود. اين تـاءكـيـد بـسـيـار زيـاد، نـشـانـگـر جـايـگـاه ويـژه دعـا در اسـلام اسـت ، تـا جـايـى كـه رسول گرامى اسلامصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم فرمود:
(اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ)(۲۰۸) دعا مغز عبادت است
همچنين امام باقرعليه‌السلام فرمود:
(ما مِنْ شَىْءٍ اءَفْضَلُ عِنْدَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ اءَنْ يُسْاءَلَ وَ يُطْلَبَ مِمّا عِنْدَهُ)(۲۰۹) در نـزد خـدا هـيـچ چـيـز بـهـتـر از ايـن نـيـسـت كـه از او سـؤ ال شود و از آنچه نزد اوست درخواست گردد.
آداب دعا
دعـا هـمـچـون عـبـادات ديـگر آداب و مقررات ويژه اى دارد كه در صورت انجام آن ، نتيجه بهتر و مطلوبترى به دست مى آيد. برخى از آن آداب را بطور اختصار بيان مى كنيم :
الف ـ حال دعا داشتن
دعـا كـنـنـده بـايـد بـا تـمـام وجـود مـتـوجـّه ذات مـقـدّس خـدا بـاشـد و از غـيـر او بـكـّلى دل بكند و هيچ اميدى به ديگران نداشته باشد.
ديـگـر ايـنكه در كارهاى نيك پيشقدم باشد با بيم و اميد به دعا بنشيند. قرآن مجيد مى فرمايد: خاندان زكريّاى پيغمبر با چنين حالتى خدا را مى خواندند:
( إِنَّهـُمْ كـانـُوا يـُسـارِعـُونَ فـِى الْخـَيـْراتِ وَ يـَدْعـُو نـَنـا رَغـَبـاً وَ رَهـَبـاً وَ كـانـُوا لَنـا خاشِعينَ ) (۲۱۰) بـدرسـتـى كـه آنها در كارهاى خير پيشگام بودند و با حالت اميد و ترس ، ما را مى خواندند و براى ما خاشع بودند.
تـوجـّه قـلبـى نـيـز از شـرايـط دعـاسـت كـه داعـى بـايـد بـا تـوجـه كامل و از ته دل خدا را بخواند. علىعليه‌السلام فرمود:
(لا يَقْبَلُ اللّهُ عَزَّوَجَلَّ دُعاءَ قَلْبٍ لاهٍ)(۲۱۱) خداوند بزرگ ، دعاى دلى را كه غافل و مشغول باشد نمى پذيرد.
هـمـيـن طـور بـجـا و نيكوست كه انسان هنگام دعا و مناجات دستهاى خويش را به سوى آسمان بالا بـرد چـنـان كـه نـقـل شـده اسـت كـه رسـول خـداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم هـنـگـام دعـا و مـناجات دستهايش را بالا مى برد.(۲۱۲)
امام صادقعليه‌السلام در مورد حكمت اين كار فرمود:
(هـر گـاه بـنـده دسـتـهـايـش را بـه سـوى خـدا بـالا بـرد، او حـيـا مـى كـنـد كـه آنـهـا را خـالى برگرداند).(۲۱۳)
استعمال بوى خوش ، صدقه قبل از دعا و انگشتر عقيق به دست داشتن نيز از آداب دعا شمرده شده است(۲۱۴)
ب ـ رعايت زمان دعا
گـرچـه درهـاى رحـمـت الهـى ، هـمـواره بـه سـوى بـنـدگانى كه صادقانه ومخلصانه او را مى خـوانـنـد، بـاز اسـت و خـداونـد، بـه آنـها وعده پاسخ داده است ، امّا امامان معصوم : به بعضى از زمـانـهـا و اوقـات ، عـنـايـت بـيـشـترى داشته اند و احتمال استجابت را در آن مواقع خاص ، بيشتر دانـسـتـه انـد. از آن جـمـله مـاه مـبـارك رمضان بويژه شبهاى قدر، روز عرفه ، روزهاى عيد فطر، قربان ، غدير و شبهاى جمعه . امام باقرعليه‌السلام فرمود:
(إِنَّ اللّهَ تـَعـالى يـُنادى كُلَّ لَيْلَةِ جُمُعَةٍ مِنْ فَوْقِ عَرْشِهِ مِنْ اءَوَّلِ اللَّيْلِ إِلى آخِرِهِ: اَلا عَبْدٌ مُؤْمِنٌ يَدْعُونى لِدينِهِ وَ دُنْياهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَاءُجيبُهُ..).(۲۱۵)
خداى بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلنداى عرش ندا دهد كه آيا بنده مؤ منى نيست كه امشب مرا براى دين و دنياى خويش بخواند تا او را اجابت كنم
امام صادقعليه‌السلام فرمود:
(إِذا زالَتِ الشَّمـْسُ فـُتـِحـَتْ اءَبـْوابُ السَّمـاءِ وَ اءَبـْوابُ الْجـَنـانِ وَ قـُضـِيـَتِ الْحـَوائِجـُ الْعِظامُ..).(۲۱۶)
به هنگام نيمروز، درهاى آسمان و بهشت گشوده مى شود و حاجتهاى مهم برآورده مى گردد.
همچنين رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم دعا در ماه مبارك رمضان را مستجاب دانسته و فرمود:
(... وَ دُعاءُكُمْ فيهِ مُسْتَجابٌ..).(۲۱۷)
ج ـ توجّه به مكان دعا
جـاى دعـا كـردن نـيـز در چـگـونـگـى اسـتـجـابـت دعـا نقش دارد. مكان هر چه مقدستر باشد دعا به استجابت نزديكتر است مانند: مكّه معظّمه ، مدينه منوّره ، مشاهد مشرّفه امامان ، مساجد، امامزاده هاى معتبر مزار گلگون شهدا و....
امام رضاعليه‌السلام درباره دعا كردن در شهر مقدّس مكّه فرمود:
(هـيـچ كـس در ايـن كـوهـها( مكّه ) نايستاد (و دعا نكرد) مگر اينكه مستجاب شد. اما دعاهاى مؤ منان در امور آخرتشان و دعاى كفّار در امور دنياشان به اجابت مى رسد).(۲۱۸)
درجـوار قـبـر رسول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز دعا به اجابت مى رسد.(۲۱۹) همچنين كنار مرقد مطهّر سيدالشهدا حسين بن علىعليه‌السلام از مكانهايى است كه دعا مستجاب مى شود.(۲۲۰)
اسباب و عوامل اجابت
عـلاوه بـر آداب ظـاهـرى دعـا، عـوامـل ديـگـرى نـيـز در اسـتجابت دعا موثرند، كه در اينجا بطور اختصار مى آوريم :
الف ـ قطع اميد از غير خدا
قـطـع امـيـد ازغـير خدا، عزم دعا كننده را در توسل به پروردگار و مبداء هستى قويتر كرده ، با خلوص بيشترى خواسته هاى خود را از درگاه خدا طلب مى كند.
امام صادقعليه‌السلام در اين باره فرمود:
(هـر گـاه يـكـى از شـمـا اراده كـرد كه هر چه از خدا بخواهد به او بدهد بايد از همه مردم نااميد شـود و جـز بـه خـدا اميدوار نباشد. اگر خداوند اين حالت را در قلب دعا كننده يافت هر چه از او درخواست شود عطا مى كند).(۲۲۱)
ب ـ دسته جمعى دعا كردن
از ديـگـر عـوامـل مـؤ ثر در اجابت دعا، گروهى بودن آن است و اين نشانه اهتمام اسلام به جمع و اجـتماع است يكى از حكمتهاى آن ، اين است كه هر چه افراد، بيشتر باشند، هر يك به سهم خود و نـسـبـت بـه خـصـايـل نـيـكـويـى كـه دارنـد، نظر پروردگار را جلب و دعا را به هدف اجابت ، نزديكتر مى كنند.
امام صادقعليه‌السلام فرمود:
(هـر گـاه امـرى پدرم (امام باقرعليه‌السلام ) را محْزون مى كرد، زنان و كودكان را جمع نموده ، دعا مى كرد و آنها آمين مى گفتند).(۲۲۲)
ج ـ واسطه قرار دادن اهل بيت
انـسـان غـيـر مـعـصـوم ، بـطـور مـعمول ، مرتكب گناه و اشتباه شده ، بدين وسيله در درگاه الهى خـجـل و روسـياه است ازاين رو، اگر اولياى مقرّب درگاه خدا را واسطه قرار دهد به خاطر آنها دعـا بـه اجـابـت نـزديـكـتـر مـى گـردد. در ميان امت اسلامى هيچ كس از پيامبر و خاندانش نزد خدا محبوبتر نيست خداوند، خود فرموده است :
(مـحـبـوبـتـريـن و گـرامـى ترين بندگانم نزد من محمّد و على ، حبيب و ولى من هستند، هر كس به وسيله آن دو و خاندان پاكشان از من چيزى بخواهد، خواسته اش را رد نمى كنم ).(۲۲۳)
رسول اكرمصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم نيز فرمود:
(... إِجْعَلُونى فى اءَوَّلِ الدُّعاءِ وَ فى اخِرِهِ وَ وَسَطِهِ)(۲۲۴) مرا در اول ، وسط و آخر دعا قرار دهيد.
موانع اجابت
هـمـان طور كه عواملى موجب تسريع در اجابت دعا مى شود، عللى نيز مانع اجابت دعا مى گردند، كه به شرح زير است :
الف ـ گناه
گـنـاه ، دشـمـن ديـريـنـه و خـطـرنـاك انـسـان و دور كننده او از نعمتهاى مادّى و معنوى است و مانع بزرگى در مسير كمال او محسوب مى شود.
دعاى فرد گنهكار به اجابت نمى رسد و ناله هايش خريدار ندارد. امام باقرعليه‌السلام فرمود:
(انـسـان گـاهـى حـاجـتـى دارد و از خـدا طـلب مـى كـنـد و خـداونـد ضـمـن قـبـول آن انـجـامـش را بـه وقت مناسبى وا مى گذارد، ولى بنده در اين مدّت مرتكب گناه مى شود. خـداونـد بـه مـاءمور اجابت دعا امر مى كند: خواسته اش را اجابت نكن و او را از اين لطف محروم نما كه خشم ما را برانگيخت و شايسته بى اعتنايى گرديد.(۲۲۵)
شـخـصـى خـدمـت رسـول خداصلى‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم آمد و گفت : دوست دارم كه دعايم مستجاب شود، حضرت به وى فرمود:
(طَهِّرْمَاءْكَلَكَ وَلا تُدْخِلْ بَطْنَكَ الْحَرامَ)(۲۲۶) خوراك خود را پاكيزه كن و غذاى حرام نخور.
ب ـ تقاضاى امر محال و يا غيرجايز
اجـابت دعا از جانب خداى سبحان پس از حصول شرايط در صورتى است كه آنچه از خدا خواسته ايم شدنى و ممكن باشد و نامشروع نباشد. به عبارت ديگر، دعا در مسيرمصلحت خلقت انجام گيرد و دعـاى انـحـرافـى نـبـاشـد. از حـضـرت عـلىعليه‌السلام سـؤ ال شد:
(فَاءَىُّ دَعْوَةٍ اءَضَلُّ؟ قالَ: الدّاعى بِما لا يَكُونُ)(۲۲۷) كدام دعا گمراهى است ؟ فرمود: دعا كردن و خواستن كارهاى نشدنى و غير ممكن
ج ـ عدم مصحلت
توانايى و قدرت خدا در انجام خواسته بندگان ، مورد ترديد نيست ، ولى گاهى مى شود بنده ، چـيـزى را مـى خـواهـد كـه به مصلحت او نيست ، در حالى كه خود نمى داند و خداوند كه به همه جـوانـب زنـدگـى اش آگاه است ، به دليل لطفى كه به بندگانش دارد، آن دعا را مستجاب نمى كند:
(عَسى اءَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى اءَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرُّ لَكُمْ وَ اللّهُ يَعْلَمُ وَ اءَنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ)(۲۲۸) چـه بـسا چيزى بر شما ناگوار و ناخوشايند باشد، در حالى كه خير و صلاح شما در آن است (و شـما نمى دانيد) و همچنين شايد چيزى را دوست بداريد كه ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بى خبريد.
د ـ مهيا نبودن شرايط و زمان اجابت
مناسب نبودن زمان و شرايط از جمله موانع اجابت دعاست چه بسا شخص دعاكننده ، گمان كند كه خواسته اش رد شده و نااميد گردد، در حالى كه نبايد قطع اميد كند. امام صادقعليه‌السلام فرمود:
(إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَيَدْعُو فَيُؤَخَّرُ إِجابَتُهُ إِلى يَوْمِ الْجُمُعَةِ)(۲۲۹) مؤ من دعا مى كند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه عقب مى اندازد.
(۲۰۷) - فرهنگ سيّاح ، ج ۱، ص ۴۶۳.
(۲۰۸) - وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۰۸۶.
(۲۰۹) - وسايل الشيعه ، ج ۴ ، ص ۱۰۸۸.
(۲۱۰) - انبيا(۲۱)، آيه ۹۰.
(۲۱۱) - وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۱۰۶.
(۲۱۲) - همان ، ص ۱۱۰۰.
(۲۱۳) - همان ، ص ۱۱۰۴.
(۲۱۴) - همان ، ص ۱۱۱۶.
(۲۱۵) - وسائل الشيعه ، ج ۴ ، ص ۱۱۲۵.
(۲۱۶) - همان ، ص ۱۱۱۵.
(۲۱۷) - بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۳۵۶.
(۲۱۸) - عدّة الداعى ، ابن فهد حلّى ، ص ۴۷، نشر وجدانى
(۲۱۹) - بحارالانوار، ج ۱۰۰، ص ۱۴۷.
(۲۲۰) - عدّة الداعى ، ص ۴۸.
(۲۲۱) - وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۱۷۴.
(۲۲۲) - اصول كافى ، ج ۲، ص ۳۵۳.
(۲۲۳) - وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۱۴۲.
(۲۲۴) - همان
(۲۲۵) - اصول كافى ، ج ۲، ص ۲۰۸.
(۲۲۶) - وسائل الشيعه ، ج ۴، ص ۱۱۷۶.
(۲۲۷) - همان ، ص ۱۱۲۸.
(۲۲۸) - بقره (۲)، آيه ۲۱۶.
(۲۲۹) - اصول كافى ، ج ۲، ص ۳۵۵.
منبع:گتاب اخلاق عبادی
