گستردگى فكر و انديشه در اسلام

شكى نيست كه حركت فكرى يا درونى، پرارزش‏ترين حركت براى انسان است، زيرا عزيزترين عنصر وجود انسان، عقل است، و طبق فرموده حديث شناس بى‏مانند علاّمه مجلسى، عنصر باعظمت عقل رابط ميان انسان و تمام حقايق عالم است. از آيات قرآن مجيد استفاده مى‏شود كه ظرفيت اين عنصر، به گستردگى همه آفرينش است، همين عنصر است كه انسان را به ماوراى اين عالم پرواز مى‏دهد و در ملكوت عالم، به بسيارى از حقايق نائل مى‏كند.
 
 
 
مسائلى هم كه درباره عقل گفته مى‏شود، تنها مقاله كتب آسمانى و مقالات كتب علمى نيست، بلكه به حقيقت پيوسته و تحقّق پيدا كرده است، در غير اين صورت، اگر تحقّق پيدا نكرده بود، آيات باعظمت زير به چه معنايى خواهند بود؟
 
 
 
« وَكَذلِكَ نُرِى إِبْرَاهِيمَ مَلَكُوتَ السَّمواتِ وَالاْءَرْضِ وَلِيَكُونَ مِنَ الْمُوقِنِينَ »1.
و اين گونه فرمانروايى و مالكيّت و ربوبيّت خود را بر آسمان‏ها و زمين به ابراهيم نشان مى‏دهيم تا از يقين‏كنندگان شود .
 
 
 
« سُبْحَانَ الَّذِى أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الاْءَقْصَى الَّذِى بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ ايَاتِنَا »2
.
 
منزّه و پاك است آن [ خدايى ] كه شبى بنده‏اش [ محمّد صلي الله عليه و آله ] را از مسجدالحرام به مسجد اقصى كه پيرامونش را بركت داديم ، سير [ و حركت ]داد ، تا [ بخشى ]از نشانه‏هاىِ [ عظمت و قدرت ] خود را به او نشان دهيم.
 
 
 
« ثُمَّ دَنَى فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى »3.
سپس نزديك رفت و نزديك‏تر شد * پس [ فاصله‏اش با پيامبر ] به اندازه‏فاصله دو كمان گشت يا نزديك‏تر شد .
 
 
 
براى اين‏كه بدانيد عقل انسان، شايستگى پرواز در چه فضاى گسترده‏اى را براى يافتن حقايق آن فضا دارد، به خطبه اوّل نهج البلاغه اميرالمومنين عليه السلام مراجعه كنيد4 ؛ هم‏چنين نزديك نهصد آيه‏اى را كه قرآن در آن، كلمه لب، فكر و عقل را مطرح كرده است، ببينيد تا براى شما فضاى پرواز در اين عنصر با عظمت پيدا شود.
 
 
 
هيچ عبادتى از انديشه و فكر بالاتر نيست، فكر در آن‏چه به ما امر كردند و هيچ شقاوت و ظلمى از تعطيل كردن عقل بالاتر نيست. روايتى از پيامبر عزيز اسلام صلي الله عليه و آله وجود دارد كه حسن بن شعبه حرانى آن را در اوّل كتاب « تحف العقول » نقل كرده است5. پيامبر عاليقدر اسلام مى‏فرمايند:
 
 
 
«يا على لا فقر أشد من الجهل ولا مال أعود من العقل »6 .
 
فقرى بدتر از نفهمى و جهل و بى‏فكرى براى انسان وجود ندارد و سرمايه‏اى سودمندتر از عقل براى انسان نيست.
 
 
 
 
 
رمز موفقيت ابوذر
 
 
 
 
 
ابوذر چگونه سلمان شد؟ با حركت فكرى. آن بيابان‏گرد ربذه‏اى كه تمام هستى‏اش چند بز در روستاى ربذه بوده است. روستايى كه كسى اسمش را نمى‏دانست، از كجا به جايى رسيد كه ملكوت عالم با او اتصال معنوى پيدا كردند، تا آن‏جا كه جبرئيل به پيامبر صلي الله عليه و آله گفت : ابوذر دعايى مى‏خواند كه ملائكه اين دعا را از او ياد گرفته‏اند و آنها هم به دنبال ابوذر مى‏خوانند :
 
«اللهم أنى اسئلك الأمن و الايمان بك والتصديق بنبيك والعافية من جميع البلاء والشكر على العافيه والغنا عن شرار الناس »7 .
خدايا ايمان به خودت و تصديق پيامبرت و عافيت از همه بلايا و شكر بر عافيت و بى‏نيازى از مردمان بد را از تو مسئلت مى‏كنم .
 
اين علوم و دانش در پهنه تاريخ، محصول چه عنصرى از عنصرهاى وجود است؟ محصول عنصر عقل است. خداوند متعال كيست؟ عقل مطلق. انبيا چه كسانى هستند؟ عقل كامل. انسان كيست؟ موجود عاقل ناطق. واقعيات عالى انسانى از چه منبعى در وجود انسان تراوش مى‏كند؟ از انديشه و فكر. در روايات ما آمده كه اگر تمام عبادات را كنار هم قرار دهيم و ارزيابى كنيم، هيچ عبادتى
 

پرثواب‏تر و پرمنفعت‏تر از انديشه و تفكر در آن‏چه به ما گفته‏اند، نيست8.
 
 
 
 
 
 
 
رمز موفقيت ابن‏سينا
 
 
 
 
 
ابن‏سينا جمله‏اى دارد كه بسيار پرارزش است. شيخ الرئيس كه خود انسان باارزشى است، در شهر بلخ در سن هيجده سالگى، طاقت ماندن نداشت، به دليل اين‏كه در تمام منطقه بلخ، استادى نبود كه او بتواند از او استفاده كند، زيرا حركت عقلى او فوق‏العاده سريع بود. كتاب‏هاى او عبارت‏اند از: كتاب « شِفا » كه يكى از كتاب‏هاى بزرگ فلسفه در طول تاريخ است. نمونه‏اش در اين پنج هزار سال عمر فلسفه كم بوده است، هم‏چنين كتاب « اشارات » و كتاب « قانون » كه در علم طب است.
 
 
 
دانشمندان بزرگ شرق و غرب مى‏گويند كه اكثر مطالب اين كتاب نه تنها كهنه نشده، بلكه هنوز هم زنده است. در 1100 سال پيش در گوشه شهر همدان نشسته و كتاب « قانون » را نوشته و بيمارى‏ها را با درمانش توضيح داده است. به مسئله معده كه مى‏رسد مى‏گويد : معده انسان مى‏تواند دچار ده نوع درد شود، يازدهمى آن هنوز پيدا نشده است. ببينيد چه مغز سنگينى داشته، البته مغز او از مغز من و شما سنگين‏تر نبوده است. آن‏هم يك ايرانى معمولى بوده، ولى كار كرده است. يكى دنبال زيبايى بازو و قدرت مچ مى‏رود، يكى هم سينه كار مى‏كند، سنگ مى‏گيرد و زيبايى سينه پيدا مى‏كند، يكى هم ورزش عمومى كرده و زيبايى اندام پيدا مى‏كند.
 

هركسى دنبال يك نوع قهرمانى مى‏رود. ابن‏سينا هم دنبال قهرمانى عقل رفت، عقلش را ورزش داد و يك لحظه وقتش را تلف نكرد.
 
 
 
 
 
رمز موفقيت علماء
 
 
 
 
 
علاّمه حلى در سيزده سالگى هم‏طراز مراجع ما بود ؛ يعنى در سن سيزده سالگى مجتهد جامع الشرائط مسلّم بود و شايستگى داشت تا همه شيعيان از او تقليد كنند، ولى دو سال سنش كم بود و تقليد از او جايز نبود. با اين‏كه هشت قرن پيش زندگى مى‏كرده، 523 جلد كتاب نوشته كه تمام كتاب‏هايش زنده است، يعنى آيا عقلش بيشتر و يا سنگين‏تر از ما بوده؟ هرگز چنين نبوده است.
 
 
 
خواجه نصير الدين طوسى را كه معلم بشر مى‏گويند، يك بچه روستايى اهل طوس بود، آن‏هم نه خود طوس، بلكه در يكى از روستاهاى قم متولد شده بود. او زمانى متولد شد كه چنگيز و جانشينانش سه بلا بر سر ايران آوردند: خراب كردن، سوزاندن و كشتن. ايران تبديل به خرابه شده بود كه خواجه متولد شد، اما او به ورزش عقلى پرداخت و معلم بشر شد. هنوز كه هنوز است، كتاب « اساس الاقتباس » او را بسيارى از دانشمندان به زحمت مى‏فهمند.
 
 
 
او كسى بود كه بسيارى از مشكلات مهمّ رياضيات اقليدسى را حل كرد ؛ مگر او نبود كه هنرمندانه‏تر از فيثاغورس مصرى، مشكلات رياضى را حل كرد. او دانش حكمت و فلسفه الهى را به اوج آسمان و ملكوت رساند، مگر او نبود كه در همين ايران سوخته خراب شده كشته داده، كتابخانه مراغه را با چهارصد هزار كتاب علمى بى‏تكرار، بناگذارى كرد. يكى از عيب‏هاى بزرگ ما اين است كه كمتر دنبال ورزش عقل مى‏رويم، كه اگر دنبال آن برويم، ممكن است ما هم اعجوبه روزگارمان شويم. اگر هر عنصرى از وجودمان را به كار گيريم، آن‏چنان رشدى خواهد كرد كه ملكوت را زير پَرِ خود مى‏گيرد. حيف است كه انسان نفهمد، نبيند، نداند و نخواند. پيامبر اسلام صلي الله عليه و آله گاهى به جبرئيل مى‏فرمودند: «عِظنى » . مرا موعظه كن . موعظه عقل را زياد مى‏كند. كلام حكيمانه به انسان، قدرت انديشه مى‏دهد. كتاب خواندن در حركت فكرى، تأثير عجيبى دارد. گوش به سخنان پاكان عالم دادن، از بهترين عوامل رشد عقل و فكر است. حالا در چه چيزى بايد فكر كرد؟ اينها همه دورنماى عظمت فكر كردن است و انديشه در امور بسيار مهم است. ابن سينا در آن جمله زيبايش مى‏گويد: «أوّل الفكر آخر العمل » ؛ شما كه در مورد موضوعى فكر مى‏كنى، همان قدم اول انديشه‏ات، ديدن عاقبت و نتيجه است . كسى هم نگويد كه ذهنم كُند است و راه نمى‏افتد، بدانيد كه حتما راه مى‏افتد.
 

1 . انعام ( 6 ) : 75.
2 . اسراء (17) : 1.
3 . نجم (53) : 8 ـ 9.
4 . اگر مهارت در كتاب خواندن عربى داريد، به جلد اوّل نهج البلاغه ابن ميثم و اگر حوصله علمى نداريد به خطبه اوّل نهج‏البلاغه فيض مراجعه كنيد، و اگر مايه علمى خيلى خوبى در شما هست، به شرح باب عقل صدرالمتألهين شيرازى كه بر اصول كافى زده شده، مراجعه كنيد.
5 . تحف العقول 6. 6 . الكافى : 1/25، حديث 25 ؛ تحف العقول : 6 ؛ بحار الأنوار : 74/63 ، حديث 4.
7 . الكافى : 2/587 ، حديث 25 ؛ جامع الأخبار : 132 ؛ بحار الأنوار : 22/400، حديث 9.
8 . الكافى : 8/20، حديث 4 ؛ الأمالى ، شيخ طوسى : 146، حديث 240 ؛ بحار الأنوار : 68/324، حديث 11.