بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد لله رب العالمین وصلّی الله علی جمیع الأنبیاء والمرسلین وصلّ علی محمّد وآله الطاهرین، ولعن علی اعدائهم اجمعین.
يكي از بزرگ‌‌ترين برنامه‌های قرآن مجید معرفی دشمنان انسان است. اين دشمنان در پي آنند که ارتباط انسان با منبع رحمت بی‌نهایت و منبع فیوضات الهی قطع شود. آن‌ها انسان را آلوده به حالات و اعمال و رفتاري مي‌کنند که نتيجه‌اش جدایی از رحمت بی‌نهایت حق است. در میان این دشمنان، آیات بیشتر متوجه سه دشمن است. یکی از این سه دشمن «هوای نفس» است که در مقال پیش، به تفصیل، نقشه‌ها و هدف‌های آن از منظر قرآن کریم بررسي شد. دشمن دیگر شیطان است؛ موجودی که در هر لباسی وجود دارد: چه انسان و چه جن (من الجنة والناس). معروف‌ترین شياطين ابليس است. او به آدم سجده نکرد و دستور خدا را اطاعت ننمود و به او گفت:
«فبما اغویتنی لاقعدن لهم صراطك المستقيم».
اكنون كه مرا گمراه كردي، من بر سر راه مستقيم تو در برابر آن‌ها كمين مي‌كنم.
او به خدا گفت: تو باعث گمراهی من شدی! در حالی که اگر آن دستور خدا را نیز همانند ديگر دستورها اطاعت می‌کرد، رحمت بیشتری نصیبش می‌شد. او بر آدم سجده نکرد و از فرمان خدا سر پیچید و گناه سرپیچی و عدم اطاعت خود را به عهده حضرت حق گذاشت و با اين كار شرّی را به پروردگار نسبت داد و گفت: تو چنين کرده‌ای! بعد هم گفت: چون این بلا را بر سرم آوردی، من بر سر راه تمام مردان و زنانی که خلق می‌کنی کمین می‌کنم و فریبشان می‌دهم تا کسی از رحمت و لطف و کرم تو و سعادتی که در آخرت برايش در نظر گرفته‌اي بهره‌مند نشود:
«لاغوینّهم اجمعین».
همه آنان را فريب خواهم داد.
پس، ابلیس دشمن دیگري است که هم دروغ مي‌گويد و تهمت مي‌زند و هم لجباز است و با اين‌كه عاقبت یاغی‌گری خویش را مي‌داند، باز به اين كار ادامه مي‌دهد.
خداوند نیز در پاسخ او فرمود: من دوزخ را از تو و هر کسی که تا قیامت از تو پيروي کند پر می‌کنم:
«لاملآن جهنم منك وممن تبعك منهم أجمعين».
شیطان با اين‌كه مي‌دانست وعده خدا قطعی است، پذیرفت كه به دوزخ برود ولي از كار خویش دست نكشد. این دشمن داراي ويژگي‌هاي خاصي است: آگاه و عالم و موقعيت‌شناس است و انواع ابزارها را نیز برای اسیر کردن انسان در اختیار دارد.
علت آفرينش ابليس
پروردگار عالم ابليس را از ابتدا دشمن انسان نیافریده بود، زیرا او موجودی پاک آفریده شده بود، ولی به انتخاب و اختیار خویش راه سرکشی و یاغی‌گری را در پيش گرفت. سرشت او از دشمني و عناد و شیطنت نبود و خداوند متعال نمي‌خواست از او يك شيطان بيافريند، ولی او خود چنين خواست. از این رو، خداوند در قرآن او را تا پيش از آن‌كه از سجده بر آدم خودداري كند، موجودي پاک معرفی کرده است:
«ابی واستکبر وکان من الکافرین».
خودداري كرد و كبر ورزيد و از كافران گرديد.
آنان که با ادبیات عرب آشنایی دارند مي‌دانند كه واژه «کانَ» در این آیه به معنای «صارَ» است. لذا، معناي آيه این است که او از اجرای امر من امتناع كرد و از کافران شد؛ یعنی پیش از آن بنده‌اي سپاسگزار بود.
امیرالمؤمنین، علیه‌السلام، در خطبه قاصعه نهج البلاغه از عبادت‌هاي چند هزار سالة ابليس ياد مي‌كند و به مخاطبانش می‌فرماید: شما نمی‌دانید که آیا این سال‌ها از سال‌های دنیای شماست یا از سال‌های دنیای ديگر؟ خود حضرت هم به اين سوال پاسخ نمي‌دهند، اما اگر این سال‌ها از سال‌های مربوط به کره زمین نباشد، از آن سال‌هایی است که خداوند در قرآن می‌فرماید: طول زمان یک روزش مساوی با 50 هزار سال شماست. ابليس اين همه مدت خدا را عبادت کرد و بندة شاكر او بود، ولی سرانجام «کان من الکافرین» شد.
پس، در پاسخ به اين سوال که اگر ابليس از ديدگاه قرآن دشمن انسان است، چرا خداوند او را خلق کرده و مگر خدا کار شر انجام مي‌دهد؟ مي‌گوييم: اگر خدا دشمنان ما را از همان ابتدا دشمن خلق کرده بود ظالم بود، ولی او خود می‌فرماید كه خدای ستمکاری نیست و به اندازة نخ میان هستة خرمایی، که نه وزنی دارد و نه ضخامتي، به کسی ستم نمی‌کند؛ نه در دنیا و نه در آخرت. پس، ابليس به اختيار خود اين راه را در پيش گرفت.
از طرفی، همه ظلم‌های موجود در دنیا حاصل اعمال انسان‌هاست:
«ظهر الفساد فی البر والبحر بما کسبت ایدي الناس».
به سبب آن‌چه مردم انجام مي‌دهند فساد در خشكي و دريا آشكار شده است.
سومين دشمن انسان: زن و فرزند
دسته سومي هم وجود دارند كه خداوند در سوره مبارکه تغابن با کلمه «عدو» از آن‌ها یاد كرده است:
«يا أيها الذين آمنوا إن من أزواجكم وأولادكم عدوا لكم فاحذروهم وإن تعفوا وتصفحوا وتغفروا فإن الله غفور رحيم * إنما أموالكم وأولادكم فتنة والله عنده أجر عظيم».
اى اهل ايمان! به راستى برخى از همسران و فرزندانتان به علت بازداشتن شما از اجراى فرمانهاى خدا و پيامبر دشمن شمايند؛ بنابراين از عمل به خواستههاى بىجاى آنان كه مخالف احكام خداست بپرهيزيد، و اگر از آزار و رنجى كه به شما مىدهند چشمپوشى كنيد و سرزنش كردن آنان را ترك نماييد و از آنان بگذريد خدا هم شما را مورد الطاف بىكرانش قرار مىدهد؛ زيرا خدا بسيار آمرزنده و مهربان است. اموال و فرزندانتان فقط وسيله آزمايشاند، و خداست كه پاداش بزرگ نزد اوست.
خداوند در این آیه بعضی از همسران و فرزندان را دشمن مومنان خوانده است؛ چنان‌كه از شيطان با همين كلمه یاد کرده است:
«ان الشیطان للانسان عدو مبین».
شيطان دشمن آشكار انسان است.
شاید بعضی از شنیدن این آیه تعجب کنند، ولی این حقیقتی است که جای تعجب ندارد و این اتفاق بارها در طول تاریخ افتاده است. گاهی انسان برای آسایش افراد خانواده‌اش جان می‌کند و عرق می‌ریزد و نان و آب و اسباب رفاه آنان را فراهم می‌کند، ولی آن‌ها دسترنج او را می‌خورند و به دشمنی با او بر می‌خیزند!
این دشمنيِ بی‌رحمانه و ناجوانمردانه‌ای است که در آن، یک نفر سی یا چهل سال زحمت می‌کشد و رنج می‌برد و صبح و ظهر و شب برای اهل خانه‌اش تلاش می‌كند و در مقابل، آن‌ها با او به دشمنی بر می‌خیزند. این ارزیابی پروردگار از اين موضوع است، لذا قرآن با آوردن واژة «اِنّ» به ما مي‌فهماند كه در نزد خدا، تردیدي در دشمني آنان وجود ندارد؛ گرچه شايد خود انسان در این باره دچار شک باشد.
ناگفته نماند که مراد خداوند همه زنان و فرزندان نيست، بلكه بعضی از آنان است. هم‌چنين، روی سخن این آیه با مسیحیان، یهودیان، زرتشتیان، لائیک‌ها و... نیست، زیرا مي‌فرمايد: «یا ایها الذین آمنوا»؛ یعنی اي مومنان، یقیناً و بی تردید، بعضی از زنان و اولاد شما دشمن شما هستند.
مقايسه دشمنان سه‌گانة انسان با يكديگر
تا این‌جا معلوم شد که انسان داراي سه دشمن بزرگ است كه به ترتيب قدرت و ضعف در دشمني عبارتند از: هواي نفس، شيطان و خانواده. قوی‌ترين آن‌ها، يعني هوای نفس، مجموعه خواسته‌های بی‌مهار انسان است؛ خواسته‌های رها و آزادی كه مقید به هیچ قیدی نیستند و انسان مي‌خواهد به هر قیمتی شده به آن‌ها برسد؛ چه از راه حرام و چه از راه حلال. از این رو، براي او مهم نيست كه مال خود را از راه غصب، رشوه يا خوردن مال یتیم به دست می‌آورد یا از راه کار و تلاش و زحمت. در حقیقت، او می‌خواهد تمام قیدها را کنار بزند و به آن‌چه دوست دارد و مي‌خواهد برسد. برای همین، هوای نفس دشمن بسيار خطرناکی است که حق خدا و دیگران را زير پا مي‌گذارد و قوانين عالم طبیعت را ناديده مي‌گيرد. سرّ مطلب در این است که اگر کسی همه چیز را حق خود بداند، دوست دارد همه چیز را تحت سيطره خود درآورد؛ گویی در این عالم غیر از او کسی نیست و هر چه هست براي ارضاي ميل و شهوت او آفريده شده است.
هواي نفس: دشمن حقوق ديگران
هواي نفس در پي پايمال كردن حقوق ديگران است، در حالی که دين جزء جزء حقوق ديگران را با ظرافت خاصي بيان کرده و رعایت آن‌ها را لازم شمرده است.
علامه بحرالعلوم، که در دويست سال گذشته چهره کم‌نظیری بوده است، روزی در نجف به یکی از علمای شیعه گفت: اگر از فتوای من آگاه بودید، دست تََر به شما نمي‌زدم؛ ولی چون آگاه نيستيد، با شما معامله مسلماني می‌کنم! آن عالم برجسته بسيار بهت‌زده شد و چون می‌دانست علامه بحرالعلوم سخن نابجا نمی‌گوید پرسيد: مگر چه شده است؟ فرمود: دیشب همسایه دیوار به دیوار شما با زن و فرزندانش گرسنه سر بر بالین گذاشت و شما باخبر نبودید!؟ چون از ماجرا آگاه نبودید، شما را مسلمان می‌دانم، اما اگر می‌دانستید و کاری نمی‌کردید، کافر بودید.
در منطق دین، به حق همسايه و همنوع توجه ویژه‌ای شده است، حال آن‌که در جولانگاه نفس، هيچ چيز جز خود نفس ارزش ندارد؛ نه قوانين خدا، نه حقوق مردم، و نه حتي محيط زيست.
خواسته‌هاي بي‌پايان هواي نفس
کسی که گرفتار نفس خویش است دهانش از دهان همه حیوانات بازتر است. این دهان را هیچ چیز پر نمی‌کند و هميشه آماده بلعيدن است. حکمای الهی می‌گویند: هوای نفس مانند جهنم است كه هر چه مي‌بلعد پر نمي‌شود. با اینکه جهنم بسيار شلوغ است و هفت طبقه بسيار گسترده دارد كه تنها خدا می‌داند مساحت هر طبقه‌اش چند میلیون کیلومتر مربع است، ولی به فرموده قرآن مجید، در روز قیامت وقتی پروردگار از جهنم سوال می‌کند که:
«هل امتلأت»؟
آيا پر شدي؟
جهنم به پروردگار می‌گوید:
«هل من مزید».
كس ديگري هم هست؟!
كسي كه گرفتار هواي نفس است، گرسنگی‌اش مثل جهنم است. او براي رسيدن به خواسته‌هايش حاضر است میلیاردها نفر را بکشد.
هیتلر تا وقتي زنده بود موجب مرگ 12 میلیون انسان شد، ولی وقتی دید دستش از کشتار دیگران کوتاه شده خودش را نیز کشت. كسي كه قاتل ميليون‌ها نفر بود، اگر امکان داشت، باز هم مردم را می‌کشت و هيچ گاه از اين كار سیر نمی‌شد.
مگر جنايتكاران كربلا، پس از آن كشتار وحشيانه، از جنايت سیر شدند؟ چنان‌که نقل شده است آن‌ها بسیاری از سرها را بعد از شهادت یاران امام از بدن ایشان جدا کردند و بسياري دیگر از شهیدان را بعد از پایان جنگ سر بريدند! آن‌ها حتي به اين هم بسنده نكردند و بدن‌ها را با نیزه و شمشیر قطعه قطعه و بعد سنگ‌باران كردند. عده‌ای باز هم سیر نشدند و به عمر سعد گفتند: دلمان می‌خواهد با اسب روی این بدن‌ها بتازیم! آن‌ها بر بدن شهدا تاختند و بعد از آن، خیمه‌ها را به آتش کشیدند و زن‌ها و بچه‌ها را کتک زدند و گوشواره از گوش بچه‌ها کشیدند، اما باز سیر نشدند و آنان را از آن‌جا تا شام به اسارت بردند.
مگر كسي كه اسير دشمني همچون هواي نفس است، از جنايت و گناه سیر می‌شود؟ او به هيچ چيز قانع نيست. برای همين است كه خداوند در قرآن می‌فرماید:
«ولو اتبع الحق أهواءهم لفسدت السماوات والارض ومن فيهن بل أتيناهم بذكرهم فهم عن ذكرهم معرضون».
و اگر حق از هواهاى نفس آنان پيروى مىكرد، بىترديد آسمانها و زمين و هر كه در آن‌هاست از هم مىپاشيد و تباه مىشد؛ چنين نيست كه حق از هواهاى نفس آنان پيروى كند بلكه كتابى را كه مايه شرف و سربلندى آنان است به آنان دادهايم، ولى آنان از مايه شرف و سربلندى خود روىگردانند.
سلاح مبارزه با دشمنان سه‌گانه
از ديدگاه قرآن، تنها با دو اسلحه مي‌توان با اين سه دشمن جنگید. اين دو سلاح عبارتند از:
1. زیستن با ارزش‌ها
توجه به عبادت و بندگي و ارزش‌هايي مثل نماز، انسان را در برابر دشمنانش پيروز می‌کند. در قرآن می‌خوانیم:
«ان الصلوة تنهی عن الفحشاء والمنکر».
نماز انسان را از فحشا و منكر باز مي‌دارد.
طبق اين آيه، اين خود نماز است كه انسان را از فحشا و منكر باز مي‌دارد نه اینکه خداوند چنین کاری را برای انسان نمازگزار انجام دهد. زیرا كلمه «تنهی» فعل مونثي است كه فاعلش «صلوة» است، در حالي كه اگر فاعل «الله» بود، باید می‌فرمود: «الله ینهی عن الفحشاء والمنکر». پس معناي آيه چنين مي‌شود: وقتی بندگان من به نماز واقعی تمسك مي‌جويند، این نماز آنان را از افتادن در دام فحشا و منکرات باز می‌دارد. سبب این است که آنان پيش از نماز بايد به همه لوازم و احكام آن پايبند باشند؛ از جمله اين‌كه نمازگزار باید لباسش غصبي نباشد. پس ابتدا بايد خود را از غصب، رشوه، ربا، ارث خواهر و مادر و برادران، و از هر چه پول حرام است پاك کند تا نمازی که می‌خواند درست باشد؛ نیز بايد از فحشا و منکر دوري كند و بعد نماز بگزارد. كسي كه از مشروب لب تر كرده و از حرام لقمه مي‌گيرد، مگر می‌تواند با همان وضع، رو به قبله بايستد و بگوید: الله اکبر؟! چنين نمازي به هيچ وجه مقبول نخواهد بود و انسان را از فحشا و منكر باز نخواهد داشت.
خداوند در آيه‌اي ديگر مي‌فرمايد: هدف شيطان اين است كه شما را به شر و بدي بكشاند:
«ایها الناس کلوا مما فی الارض حلالا طیبا ولاتتبعوا خطوات الشیطان انّه لکم عدو مبین انه یامرکم بالسوء والفحشاء».
اي مردم از غذاهاي حلال و پاكيزه زمين بخوريد و از خطوات شيطان پيروي نكنيد كه او دشمن آشكار شماست. او شما را به سوء و فحشا دستور مي‌دهد.
این دشمنان سه‌گانه می‌خواهند انسان به بدي‌ها و فحشا و منکرات آلوده شود و از منبع رحمت جدا شود، اما وقتی او آراسته به نماز شد، در حقیقت با این سه دشمن به شدت می‌جنگد؛ جنگی که در آن، شكست با دشمن است و پیروزی با نمازگزار. از این روست که گفته‌اند:
«من ترک الصلاة متعمدا فقد کفر».
كسي كه عمداً نماز را ترك كند كافر است.
توجه به عبادت و بندگي و ارزش‌هاي اخلاقي غذاي روح و روان است. امام حسین، علیه‌السلام، تعبیر جالبي درباره اين باره دارند. روزي ايشان فرمودند: هیچ دوست ندارم سگي در خانه‌ام باشد! گفتند: شما که در خانه سگ نداريد! چون خدا به خانه‌ای که در آن سگ باشد، نظر ندارد. فرمود: یعنی دوست ندارم حسد و کبر و غرور و... در خانة باطنم باشد، زیرا این‌ها سگ‌هایی هستند که هر جا لانه کنند خدا از آن‌جا بیرون می‌رود.
شیطان می‌خواهد روح و روان ما را به فحشا، منکرات، گناهان ظاهری و باطنی و اخلاقی و درونی آلوده کند، اما اگر سراي دل را با نور نماز و عبادت پر كنيم، ديگر جايي براي دشمن نخواهد ماند و به زودي شکست خواهد خورد. او مي‌خواهد همه جزو ارتش یزید باشند؛ البته نه یزید 1500 سال پیش، بلكه یزید اخلاقی و عملی كه هميشه وجود دارد، اما وقتی می‌بیند مردم با لباس‌هاي مشکی و اشک چشم در مجالس ابی عبدالله، علیه‌السلام، حضور می‌بایند و به آن حضرت پناهنده می‌شوند، ضعیف می‌شود:
خلوت دل نيست جاي صحبت اضداد
ديو چو بيرون رود، فرشته درآيد.
پیامبر، صلی‌الله‌علیه‌وآله، می‌فرماید: وقتي بنده‌ای در نماز به سجده می‌رود، شيطان دست به کمرش می‌گیرد و از درد فریاد می‌کشد که اي وای! این موجود كه من مي‌خواستم او را از ياد خدا باز دارم، به سجده رفت و مرا از هدفم بازداشت.
بنابراين، مي‌توان با اقامه نماز و با آراستن خود به ارزش‌ها به جنگ دشمنان سه‌گانه خویش رفت.
2. یاری پروردگار
«ان النفس لامّارة بالسوء الا ما رحم ربی».
هواي نفس انسان را به بدي‌ها مي‌كشاند، مگر آن‌كه را خدا به او رحم كند.
هر گلّه‌اي معمولا يك يا چند سگ قوي دارد که از آن محافظت می‌کنند. روزي در حال عبور از بیابان به گله گوسفندی برخوردیم. دوستان گفتند برویم از چوپان گله احوالی بپرسیم. چند قدمی نرفته بودیم که سگ گله آماده حمله به ما شد. وقتی چوپان از راه رسید و به او گفتیم كه برای احوال‌پرسی با شما مي‌آییم، اشاره‌ا‌‌ی به سگ گله كرد؛ یعنی این‌ها آشنای من هستند. سگ نیز از پارس كردن دست برداشت، دُمی تکان داد و رفت.
شیطانو هوای نفس همچون سگاني هستند كه اگر ما در سایه عنایت خدا زندگي کنیم و آن‌ها بخواهند به ما حمله کنند، حضرت دوست به آن‌ها اشاره می‌کند که این‌ها با من آشنایند. چقدر اتفاق افتاده كه تا لب پرتگاه گناه رفته‌ایم و خودمان هم نفهمیده‌ایم كه چگونه یک مرتبه با آن همه لذتی که گناه داشته از آن فرار کرد‌ه‌ایم؟ در آن لحظات، سگ درونمان مي‌خواسته ما را بگیرد، اما پروردگار به او اشاره کرده كه این دوست و آشنای من است، از او دور شو!
سگ نفس از نهیب پروردگار به وحشت مي‌افتد و از انسان دور می‌شود، اما اگر روزی بتواند زخمش را وارد کند و از این پیروزی ختده سر دهد، پروردگار می‌فرماید: تو او را زدی، ولی من دری به نام توبه به رویش باز کرده‌ام:
«يا حليم أنت الذي فتحت لعبادك بابا إلى عفوك، وسميته التوبة، وجعلت على ذلك الباب دليلا من وحيك لئلا يضلوا عنه، فقلت - تبارك اسمك - توبوا إلى الله توبة نصوحا عسى ربكم أن يكفر عنكم سيئاتكم ويدخلكم جنات تجري من تحتها الانهار، يوم لا يخزي الله النبي والذين آمنوا معه، نورهم يسعى بين أيديهم وبأيمانهم يقولون: ربنا أتمم لنا نورنا، واغفر لنا، إنك على كل شئ قدير».
