موضوع سخن در این شب‌ها برداشتی بود از سوره مبارکه فجر که با اشاره امام صادق علیه السلام و بیان آن حضرت، انس با این سوره مبارکه که سوره سیدالشهدا علیه السلام است، سبب وحدت معنوی و روحانی و عرفانی و حقیقی با ساحت قدس حسینی می‌‌شود. همچنین بشارت دادند که فرجام و سرانجام چنین اتحادی با سیدالشهدا علیه السلام، همراهی با ایشان در سرای ابدی است.
وقتی این روایت نورانی را درباره این سوره مبارکه دیدم، به نظرم رسید که باید ذیل آیات این سوره مبارکه و ساختار واژه هایش تأملات فراوانی شود برای کشف خطوط تماسی که از نظر فکری، جهان بینی و عملی می تواند مسیر های پیوند و ارتباط ما با حضرت سیدالشهدا (علیه السلام) را نشان دهد. در جلسات گذشته در این زمینه تلاش هایی صورت گرفت و نکاتی عرض کردیم.
در ابتدای بحث این نکته را متذکر شویم که آنچه ناگفته ماند، خیلی زیاد تر از چند جلسه ای است که اشاراتی داشتیم. روی واژه ها باید توقف می کردیم و یک سال بحث جدی سریالی نیاز داشت تا بشود از عهده تفسیر گوشه هایی از سوره مبارکه فجر برآییم. بنده با اطلاعات بسیار اندکم یافته هایی از این سوره مبارکه دارم که هر چه به تفاسیر مراجعه کردم، آنها را نیافتم؛ لذا این برداشت ها را خدمت دوستان ارائه می کنم؛ با توجه به این نکته که باب تفسیر قرآن همچنان گشوده است؛ وگرنه به تدبر جاری و دائمی در آن دعوت نمی شدیم.
ضرورت نگاه قرآنی به تاریخ
بعد از سوگند ها، بخش دوم سوره بیان روشنی است از سنت الهی در مواجهه با انسان ها مخصوصاً جوامعی که گرفتار طغیان و فساد شدند. انسان باید ببیند که خدای متعال با آنها چه کرده است. آیه «أَلَمْ تَرَ کیفَ فَعَلَ رَبُّک»؛ دعوت به تماشا است. انسان باید تاریخ را از منظر سنت ها و قواعد الهی حاکم بر تاریخ که نرم افزار اداره تاریخ است و در فلسفه تاریخ درباره آن گفتگو می شود، ببیند؛ نه اینکه تاریخ را فقط بخواند و مطالعه کند. سخنی از حضرت امیر (علیه السلام) در نهج البلاغه آوردیم که حضرت فرمودند: من به گونه ای وارد بررسی تاریخ گذشتگان شدم که گویا با آنها زندگی کردم.
این رؤیت، حاوی درس ها و عبرت ها است. انسان اگر بتواند خوب از تاریخ درس بگیرد، هرچند پنجاه یا هشتاد سال در این دنیا زندگی کند، گویا پنج هزار سال زندگی کرده است. یعنی به شما تمام تجربیات گذشتگان را ضمیمه می کند برای اینکه بتوانید پخته عمل کنید؛ چون ما دو بار در این دنیا زندگی نمی کنیم. این گونه نیست که یک بار تجربه کنیم و بیاموزیم و بار دیگر بخواهیم به آن تجربه ها عمل کنیم. بنابراین خردمند عاقل یا به تعبیر قرآن «ذِی حِجْر» کسی است که در این یک باری که زندگی می کند، همۀاصول زندگی سعادتمندانه را از گذشته دریافت کند و از آنها استفاده کند.
ما در این بخش ضعف زیاد داریم. قرآن کریم از ما توقع دارد که مشاهده کنیم تا درس و عبرت بگیریم؛ یعنی جاهایی که دیگران بد عمل کردند و بیراهه رفتند و گرفتار کژی و کج تابی و پلیدی شدند، ما به گونه ای زندگی کنیم که گرفتار آن مصیبت ها نشویم. درس گرفتن از تاریخ یعنی کشف عوامل خوشبختی، و عبرت گرفتن از تاریخ یعنی شناخت گردنه ها و موانع سعادت و پرتگاه ها. این نگاه متفاوت به تاریخ، مبتنی بر قواعد و سنن است.
مرحوم آیت الله شهید محمدباقر صدر، جزء خوش فکرترین فقهای معاصر شیعه است. بعضی ها جلوتر از زمانه خودشان هستند و ایشان از این دسته افراد بود. به اعتقاد من هنوز مانده است تا شهید صدر شناخته شود. البته اخیراً در حوزه های علمیه به ایشان و افکار و نوآوری هایشان بیشتر توجه می شود. یقین داشته باشید که اگر ایشان شناخته شود، مدل تحصیلی حوزه ها، مخصوصاً در محور های فقهی و اصولی دچار تحولات جدی خواهد شد. این فقیه گران مایه نوآور، شجاع و خوش فکر بود و از انقلاب اسلامی استقبال کرد. همان کسی است که گفت: «ذوبوا فی الخمینی کماذاب هو فی الاسلام؛ آن گونه که این مرد بزرگ در اسلام ذوب شده، شما در او ذوب شوید». این پیام یک فقیه بزرگ نواندیش و عارف به زمان، برای جامعه ما بود.
قبل از پیروزی انقلاب یا در آستانه پیروزی آن، برای جمهوری اسلامی قانون اساسی نوشت. مجموعه ای دارد تحت عنوان «گامی در مسیر» که غیر از «اقتصادنا، فلسفتنا، مجتمعنا و ائمتنا» است. در این مجموعه فهرستی از مباحث نو و بسیار جذاب و قابل استفاده را مطرح کرده است. نسل ما با ایشان در آن سال ها خیلی انس داشت و ما بحمدالله از آن شهید نصیب داشتیم. از شخصیت های تراز و درخشان هستند که باید قدرشان را دانست.
ایشان آن زمان کار خیلی جالبی انجام داد که نگرشی تازه و موضوعی به قرآن کریم بود. هنوز به یک روش تفسیری شناخته شده تبدیل نشده بود. ایشان یک بحث تفسیر موضوعی را راجع به سنت های تاریخ در قرآن کریم شروع کرد که بعد ها این سلسله درس ها ترجمه و چاپ شد با عنوان سنت های تاریخ در قرآن. در آنجا ایشان تلاش جدی دارد برای اینکه قواعد حاکم بر تاریخ را کشف کنیم؛ به این معنا که خدای متعال انسان، تاریخ و جهان را چگونه اداره می کند. تاریخ دارای قواعدی است که در دانش فلسفه تاریخ در جستجوی این قواعد هستند. اگر خارج از قرآن کریم سراغ این قواعد برویم، خود را به زحمت انداخته ایم و به جایی نمی رسیم. قواعد اداره تاریخ و نرم افزاری که خدا با آن جهان و تاریخ انسان را اداره می کند، در قرآن کریم ذکر شده است.
پایان امر این مرد بزرگ، شهید صدر، همراه با خواهر مکرّمشان به سعادتِ شهادت ختم شد. آقای صدر و آقای مطهری را می توان دو ایدئولوگ انقلاب اسلامی و نظام اسلامی دانست. در بعضی از جهات علامه مطهری جلوتر هستند و در بعضی از جهات آقای صدر که می توانند نقش مکمل داشته باشند. البته مرحوم شریعتی نیز میدان گشایی و شورانگیزی داشت، اما ایشان نمی تواند نقش ایدئولوگ داشته باشد و شریعتی نیز چنین نقشی برای خود قائل نبود. ولی در حسینیه ارشاد سخنرانی های طوفانی، شورانگیز و برداشت های باطراوتی داشت؛ منتها در آن برداشت های آزاد، اشتباهات جدی هم داشت. به هر حال ایشان هم خیلی خدمت کرد. خدا همه را رحمت کند.غرض آنکه این آیات ما را به چنین چیزی دعوتی می کند.
پس روی آیه «أَلَمْ تَرَ کیفَ» باید درنگ کرد؛ چراکه قرآن در اینجا سنت الهی تاریخ در نابود کردن و هلاکت طغیان گران فاسد را به ما اعلام می کند که هم درس امید و بشارت است و هم انذار. هر جامعه و تمدنی گرفتار طغیان و فساد شود، سوط و تازیانه عذاب و رسوایی و نابودی بالای سرش هست. این سنت قطعی و حتمی است و در آن شکی نیست.
چهار عامل هلاکت انسان
قرآن کریم در ادامه یک تحلیل روان شناختی در محور انسان شناسی ارائه می کند که جزء آیات درخشان است. چرا انسان گرفتار طغیان و فساد می شود؟ سقوط گاه ها و پرتگاه ها کجا است؟ در اینجا خدای متعال اینها را به ما معرفی می کند: «فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَکرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَکرَمَنِ وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیهِ رِزْقَهُ فَیقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ»؛ اما انسان هنگامی که پروردگارش وی را می آزماید و عزیزش می دارد و نعمت فراوان به او می دهد، می گوید: پروردگارم مرا گرامی داشته است، و اما چون وی را می آزماید و روزی اش را بر او تنگ می گرداند، می گوید: پروردگارم مرا خوار کرده است». «کلّا» یعنی باید دوباره خود و افکارتان را تحلیل کنید.
این ساده انگاری است که اگر نعمت رسید و بسط شد، بگوییم: «أَکرَمَنِی» و اگر قبض شد، بگوییم: «أَهَانَنِی». خدای متعال نگاه درست و نقطه آسیب را به ما معرفی می کند: «بَل لَّا تُکرِمُونَ الْیتِیمَ وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکینِ وَتَأْکلُونَ التُّرَاثَ أَکلًا لَّمًّا وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا»؛ ولی نه بلکه یتیم را نمی نوازید؛ و بر خوراک[دادن] بینوا همدیگر را بر نمی انگیزید؛ و میراث [ضعیفان] را چپاولگرانه می خورید؛ و مال را دوست دارید، دوست داشتنی بسیار».
دو عامل سلبی و دو عامل ایجابی است که اتصال و ارتباط ما با دنیا، این چهار محور است. سلبی یکی این بود که «لَّا تُکرِمُونَ الْیتِیمَ» از این وظیفه بسیار بزرگ که اکرام یتیمان باشد، استنکاف دارید. دو، نسبت به اطعام مسکینان هم تشویق نمی کنید. خودتان که باید انجام بدهید، هیچ، باید دیگران را هم در این زمینه سازمان دهی و بسیج کنید. این دو رفتار سلبی باید اصلاح شود.
اما دو دیگر یکی «وَتَأْکلُونَ التُّرَاثَ أَکلًا لَّمًّا» زیاده روی می کنید در لذت های دنیایی و چیزی که به ما رسیده و در دسترس و اختیار ما گذاشته شده است. باید اندازه نگه داریم؛ هم اندازه فقهی و هم اندازه اخلاقی. اندازه فقهی این است که حلال و حرام را رعایت کنیم. مراقبت دوم هم مراقبت اخلاقی است که یعنی همان بخش حلال را هم اندازه نگه داریم و قناعت و زهد بورزیم. «تَأْکلُونَ التُّرَاثَ» فقط به معنای خوردن و برداشت های خوراکی نیست. معناش وسیع است؛ یعنی بهره مندی های بی حساب. مورد بعدی این است: «وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا» اینها گرفتاری های ما است: مال دوست هستیم و در مال دوستی زیاده روی داریم. همۀاین موارد به نوعی با مسائل مالی و اتصالات دنیایی ما گره می خورد.
اینجا راه نجات را با یک انذار شگفت انگیز پیش روی ما می گذارد. سقوط انسان در این محور ها است و جالب است که اگر کسی بخواهد مسیر سعادت را طی کند، باید همین بخشی را که به عنوان آفت ها ذکر شد، همۀاینها را بالعکس کند؛ یعنی اکرام یتیم کند، اطعام مسکین کند، بلکه تشویق دیگران بر رسیدگی به مساکین داشته باشد، برداشتش از آنچه در اختیار او قرار گرفته، هم به اندازه فقهی و هم اخلاقی باشد. چهارم دلبستگی به مال را مهار کند تا بتواند حقوق و وظایف مالی را هم در محور فقه مثل خمس و زکات و هم در محور اخلاق مثل صدقه و انفاق عمل کند.
اگر این چهار مسئله در دستور کار زندگی ما قرار گیرد، مسیر ما به سوی رشد و کمال هموار می شود و می توانیم یار ولیّ خدا و سیدالشهدا (علیه السلام) شویم. در غیر این صورت نمی توانیم به ولیّ خدا کمک کنیم؛ بلکه از کمک ولیّ خدا به خودمان هم محروم می شویم.
تحلیل حادثه کربلا بر مبنای عنصر دنیادوستی
در حادثه کربلا سی هزار نفر در برابر سیدالشهدا (علیه السلام) ایستادند. اگر آن صحنه را تحلیل کنیم، می بینیم مشکل آنها مسئله آلودگی به دنیا بوده است. زیارت اربعین که به منزله جمع بندی ماجرای کربلا است، این مسئله را به ما گوشزد می کند.
امام صادق (علیه السلام) کسانی که مقابل امام حسین (علیه السلام) صف کشیدند و شمشیر کشیدند را در یک جمله زیارت اربعین معرفی کرد و فرمود: «وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا؛ علیه او به کمک هم برخاستند، کسانی که دنیا مغرورشان کرد». کسانی که فریب دنیا را خوردند، مقابل امام حسین (علیه السلام) ایستادند. بنا به شهادت تاریخ، یکی از آنها را ملک ری به میدان آورد و دیگری را لیف خرما! بعضی از آن انسان های پست برای یک لیف خرما مقابل اما حسین (علیه السلام) ایستادند.
یک جمع بندی هم امام حسین (علیه السلام) داشتند که فرمودند: «فَقَدْ مُلِئَتْ بُطُونُکمْ مِنَ الْحَرَامِ»[1]؛ شکم هایتان از حرام پر شده است». اینحا یک بحث فنی دارد. ممکن است سؤال کنید: آیا همۀآنها حرام خوار بودند، حال آنکه بسیاری از آنها از متدینین کوفه بودند؟ پاسخ این است که اگر کسی سر سفره طاغوت زندگی کرد، بخواهد یا نخواهد گرفتار حرام خواری می شود. منتها در جریان زندگی زیر حاکمیت طاغوت بعضی ها اهل مراقبت های ویژه سخت و سنگین هستند و به زحمت سعی می کنند خود را نگهداری کنند. اینها خیلی کم هستند؛ والّا نوع کسانی که در حاکمیت طاغوت زندگی می کنند، دچار انواع کارهای حرام می شوند؛ زیرا آن نظام، نظام حرام است.
در باب موسیقی امام راحل نظریه ای داشتند که برای بعضی ها تعجب آور بود. امام جزء کسانی بودند که به موسیقی حلال و حرام قائل بودند؛ بر خلاف بعضی از فقها که کلاً موسیقی را حرام می دانستند. نظر ایشان وسیع تر بود چنان که رهبر حکیم و عالی قدر معتقد هستند که موسیقی پاک و ناپاک دارد که در مباحث خارج فقه مطرح کردند.سرودی برای آقای مطهری ساخته شده بود. به عنوان مصداق پرسیده بودند که نظر مبارک شما چیست؟ امام آن را پسندیده بودند. منتها گفته بودند که اگر همین از رادیو طاغوت پخش شود، شنیدنش مجاز نیست.مبنای این سخن آن است که همه چیز طاغوت حرام است. اگر امام جماعت منصوب کند، مسجد درست کند، حسینیه بسازد، همه چیز آن حرام است و ما مأمور هستیم که به طاغوت کفر بورزیم.
اگر حاکمیت طبق موازین الهی شد، ورق برمی گردد چون بعضی ها سؤال می کردند تکلیف معاملات بانکی چه می شود؟ پاسخ این است که همۀاینها طبق موازین فقهی تنظیم شده و نظر فقیهی مثل امام این بود که معاملات بانکی بلااشکال است. خدا آقای صدر عزیز را رحمت کند؛ ایشان رساله ای به نام «البنک لا ربوی فی الاسلام» دارند که راجع به بانکداری بدون ربا در اسلام است. ایشان جزء پیشگامان در نظریه پردازی های جدید بود.[2]
البته انسان باید احتیاط هم داشته باشد. سخنی که گفتیم، معنایش این نیست که هر چه در نظام اسلامی اتفاق می افتد، بلااشکال است. اصل جریان درست است و زیرمجموعه هم به تدریج درست می شود. خیال هم نکنید کار کوتاه مدت می خواهد، کار درازمدت می خواهد تا همه چیز درست شود. تازه اصلاح کامل، کار حجت الله است. منتها به اندازه دوران غیبت باید کار را به سلامت انجام داد.
مال و فرزند، دو جلوه ویژه دنیا
غرض اینکه مسئله مال که در اینجا مطرح می شود، از بزنگاه های بسیار مهم و خطرناک است. به نظرم از جمله مهم ترین مباحثی که از منظر قرآن کریم باید مورد مطالعه قرار گیرد، به ویژه از منظر سلوکی تربیتی اخلاقی، مسئله مال است. از نگاه قرآن کریم دنیا برای من و شما دو جلوه ویژه دارد؛ یعنی دو چیز است که ما را به دنیا وصل می کند: یک مال، دو فرزند: «الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِینَةُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَالْبَاقِیاتُ الصَّالِحَاتُ خَیرٌ عِندَ رَبِّک ثَوَابًا وَخَیرٌ أَمَلًا»[3]؛ مال و پسران زیور زندگی دنیایند و نیکی های ماندگار از نظر پاداش نزد پروردگارت بهتر و از نظر امید [نیز] بهتر است».
در آیه دیگر به ما هشدار می دهد که: «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُلْهِکمْ أَمْوَالُکمْ وَلَا أَوْلَادُکمْ عَن ذِکرِ اللَّهِ»[4]؛ ای کسانی که ایمان آورده اید [زنهار] اموال شما و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل نگرداند». چیزی که می تواند بین شما و حقیقت و یاد خدا که سرچشمه سعادت است فاصله بیندازد، این دو مورد است: مال و فرزند. چرا ما اینها را دوست داریم؟ چون خودمان را دوست داریم و حب نفس داریم. حب نفس و ذات باعث می شود مال و فرزند را دوست داشته باشیم. ضمن اینکه ما فرزند را باعث دوام و بقای خود می دانیم و مال را بهره دنیایی خود می دانیم. از وقتی انسان نسبت ها را می فهمد، تعلق خود را به مال احساس می کند.
طبق حکمت، الهی علاقه به مال در وجود انسان نهاده و نهادینه شده و ریشه دار است. از این جهت است که باید انسان دقت کند. البته در محور فرزند، بحث کمی متفاوت است. عمدتاً کار قرآن در این محور هشدار و ترمز است، شبیه همان که گفت: «لَا تُلْهِکمْ» یعنی مواظب باشید به دل شما راه پیدا نکند و دلبسته نشوید؛ چون در درون شما این کشش و جاذبه نسبت به مال وجود دارد؛ بنابراین از این جهت دائماً قرآن به ما هشدار می دهد.
شیوه های به جریان انداختن مال در راه اسلام
مال یعنی حظ ما از دنیایی که در تصرف ما است. مال، در نگاه اسلامی، از آنِ خدا است: «المال مال الله»[5]؛ مال، برای خدا است». یعنی نزد شما به امانت است. امام صادق (علیه السلام) در حدیث عنوان بصری[6] وقتی می خواهد او را راهنمایی سلوکی کند، از اینجا شروع می کند که اول نگاهت را درست کن. هر چه هست، مال او است. بخشی که دست تو است، امانت است که به وسیله آن امتحان می شوی؛ پس مواظب باش که این مسیر، مسیر امتحان است. می خواهی از این امتحان سربلند بیرون بیایی، با مبنای نگرش توحیدی، مالت را به جریان بینداز در مسیری که خدای متعال در زندگی شما مشخص کرده است.
۱. جهاد با مال
جریان انداختن مال در قرآن ذیل چند واژه تعریف شده که یکی جهاد است و دیگری انفاق. در کنار انفاق از واژه صدقه نیز زیاد استفاده شده است؛ مثلاً در آیه ای می فرماید: «وَالَّذِینَ یؤْتُونَ مَا آتَوا وَّقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ»[7]؛ و کسانی که آنچه را دادند [در راه خدا] می دهند در حالی که دل هایشان ترسان است [و می دانند] که به سوی پروردگارشان بازخواهند گشت». مؤمنان از مال خود صدقه می دهند و باز هم نگران هستند که آیا آنچه دادیم، کافی است یا بیشتر باید بدهیم؛ چون می دانند پای میز محاکمه خواهند رفت.
جهاد دوگانه داریم: «با نفس و با مال». جهاد آنجایی است که تو با مالت می زنی به قلب سیاه شیطان و با شیطان به وسیله مالت درگیر می شوی. جهاد این است که باب آن هم وسیع است؛ مخصوصاً در جهاد فرهنگی. در تقسیم چهارگانه جهاد، جهاد اکبر، جهاد کبیر، جهاد اصغر و جهاد صغیر داریم. جهاد اکبر جهاد با نفس است. جهاد کبیر جهاد فرهنگی است. جهاد اصغر بخش نظامی است؛ اما جهاد صغیر، این است که شخص با مالش از سایر محورهای جهادی مخصوصاً در جهاد اصغر و در جهاد کبیر پشتیبانی می کند؛ لذا به ما گفته شد وقتی به مسجد می آییم، «خُذُواْ زِینَتَکمْ عِندَ کلِّ مَسْجِدٍ»[8]؛ زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید». از آنجا که مال و فرزند، زینت هستند، پس باید دو چیز را با خود همراه کنیم: فرزندانمان و جیبمان را هم پر پول کنیم.
۲. انفاق
دومین راه انفاق است؛ یعنی چاله های زندگی مساکین و فقرا مخصوصاً کسانی که از نزدیکان شما هستند و به ویژه ایتام را به وسیله مال پر کنید. برای بعضی ها جهاد با نفْس آسان تر است تا جهاد با مال. مال از نفْس آنها محبوب تر شده و در پستوی شخصیت آنها محبت مال نشسته است.
۳. اکرام یتیم
مسئله «وَتُحِبُّونَ الْمَالَ حُبًّا جَمًّا» مسئلۀهمۀما است و در ذهن کسی نیاد که به ما ربطی ندارد. اگر این گونه بیندیشیم، خود را از دسترس تربیت قرآنی کنار گذاشته ایم. قرآن دقیقاً با ما صحبت می کند؛ لذا نگوییم مقصود این آیه که من نیستم. خود را در معرض پیام قرآن قرار دهیم. بررسی کنیم آیا ما واقعاً وظیفه اکرام ایتام را انجام می دهیم؟ در بخش اطعام مسکین، قرآن واژه ای را استفاده کرده که راه عذر را بر همه بسته است. اگر می گفت به مسکین اطعام کن، می گفتی: خب ببینم چقدر پول دارم. اما قرآن می گوید: «وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَی طَعَامِ الْمِسْکینِ». نمی تواستی تشویق هم بکنی؟ نمی توانستی پولدارها را به فقرا وصل کنی؟ برخی حاضر نیستند این کار را بکنند؛ زیرا گمان می کنند کسر شأنشان است. هرکس در محور دارایی های خود باید خود را مخاطب آیه ببیند و رفتارش را کنترل و مراقبت کند.
۴. دل بریدن از مال
چهارمی خیلی حساس تر است؛ چون از جنس تعلق است. قبلی ها از جنس اقدام بود، اما چهارمی از نوع تعلق است که بحث بسیار حساس و مهم و ریشه ای است. اینجا است که کار دست انسان می دهد. شخص کاسبی در حال احتضار بود. پسرش به او می گفت: بابا جون بگو «لا اله الا الله». اما کاسب می گفت: جعفر درِ مغاز را بستی؟! دلبستگی وقت جان سپردن سراغ انسان می آید. در روایت داریم که شیطان آنجا خیلی فعال می شود و آنچه را که انسان در دل دوست دارد، جلوی چشم او می آورد. خیال نکنیم این بحث برای دیگران است. گاهی برای کسی چیز اندکی همین نقش را ایفا می کند. حب شدید به مال دنیا انسان را ساقط می کند؛ هرچند آن چیز، خیلی اندک و بی ارزش باشد.
اما اگر اهل انفاق مال و جهاد با مال باشیم البته با شرط اخلاص دل ما آزاد می شود. اگر این گونه باشیم، می توانیم در مسیر یاری ولیّ خدا گام برداریم و فجرآفرین باشیم. و الّا یک عنصر بی خاصیت و در درجه بعدی خطرناک می شویم. در خوب ترین وضعیت یک عنصر بی خاصیت می شویم. بی خاصیت ها کسانی بودند که امام حسین (علیه السلام) دعوتشان کرد، گفتند: من دختر دم بخت دارم! اجازه بفرمایید برم به کارش برسم. حضرت هم فرمود: برو. دیگری گفت: مقداری مال التجاره دارم که باید رتق و فتقش کنم. اجازه می فرمایید بروم؟ حضرت فرمود: برو.
اینها عناصر بی خاصیت و غیرمفید بودند که دلبستگی های ساده آنها را به هلاکت انداخت. اما اگر آزاد شدیم، می توانیم ناصر امام شویم. خودم با گوش خودم شنیدم کسانی به خاطر اینکه در مسائل مالی در ارتباط با نظام گرفتار مشکل شدند، برگشتند و الان یک عنصر ضدانقلاب هستند. شیطان هم از موقعیت استفاده می کند و می گوید: اینها بلد نیستند جامعه را اداره کنند.
راه نجات عملیاتی، جهاد و انفاق با مال است. اما راه حل ریشه ای تر، معادشناسی و معادباوری است: «کلَّا إِذَا دُکتِ الْأَرْضُ دَکا دَکا؛ نه چنان است، آنگاه که زمین سخت در هم کوبیده شود». باید از منظر قیامت دنیا را ببینیم. در این صورت اوضاع فرق می کند و عوض می شود. ما به این نگاه بسیار نیاز داریم.
جانگدازترین وداع تاریخ
«السلام علیک یا ابا عبدالله» حب دنیا آدم را کوچک، ذلیل، خفیف و پست می کند. والّا حتی نمی توان تصور کرد که کسی لباس ولیّ خدا را ببَرد. چطور می توان این را توجیه کرد؟ به خیمه ها حمله کردند و غارت کردند. چگونه انسان به اینجا می رسد؟ یا ماجرای ساربان که شنیدن و گفتنش خیلی سنگین است. یا مثلاً کشیدن زیور از پای طفل خردسال... تا این حد آنها پیش رفتند.
روز یازدهم روز پیچیده و سخت و عجیبی برای اولیای خدا بود. شاید سخت ترین بخش ماجرا، خروج از کربلا بود. زینب (سلام الله علیها) به همراه سیدساجدین (علیه السلام) و خانم ها و بچه ها می خواهند از کربلا خارج شوند. اولا خروجشان به هیئت اسارت است که خودش مصیبت بزرگ و عظیم است. من و شما هنوز این مسئله را نفهمیده ایم و باورمان نشده؛ والّا انسان باورش بشود، قالب تهی می کند. اهل بیت پیغمبر و اسارت!
خروج با هیئت اسارت در حالی است که سپاه عمر سعد کشته های منحوس خود را دفن کردند، اما پیکر های مطهر عزیزترین کسان خدا روی زمین افتاده است. زینب (سلام الله علیها) از گروه مؤسس، در نیابت تنها مانده است. در جلسات قبل گفتیم که هر کدام از شخصیت های کربلا، از گروه مؤسس اسلام نیابت داشتند؛ امام حسین (علیه السلام) که خودش جزء مؤسسان بود، حضرت عباس (علیه السلام) از امیرالمؤمنین (علیه السلام)، حضرت علی اکبر (علیه السلام) از پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، حضرت قاسم (علیه السلام) از امام حسن (علیه السلام) و زینب (سلام الله علیها) از فاطمه (سلام الله علیها) نیابت داشت.
زن و بچه ها را به اشتران بی جهاز سوار کردند، با آن کیفیت که... اصلاً نگوییم بهتر است. در این میان امام سجاد (سلام الله علیه) را با وضع خاصی به شتر بستند؛ چون بر حضرت تب شدید غلبه کرده بود و نمی توانست خود را نگه دارد. هم پاهای مبارکشان را بستند و هم دست ها را.به حسب نقل در این خروج یا دشمن خواست داغ اهل بیت را بیشتر کند یا تقاضای خود آنها بود که از کنار قتله گاه پیکرهای مطهر شهدا حرکتشان دادند.
اینجا صحنه ای اتفاق افتاد که قلب مقدس ولی عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را خیلی می سوزاند. کسانی که برایشان ممکن بود، خود را از مرکب پایین انداختند. زینب (سلام الله علیها) وظیفه ای داشته که باقی مانده و هنوز انجام نشده بود. وارد قتلگاه شد. کنار پیکر سیدالشهدا (علیه السلام) آمد. همه ایستاده بودند و می خواستند ببینند عقیله بنی هاشم چه می کند. زینب (سلام الله علیها) اول چند کلمه با امام حسین (علیه السلام) صحبت کرد. شاید این جمله مشهور را گفته باشد که: تو برادر من هستی؟ چطور باید شناسایی کنم؛ نه سر بر پیکر هست؛ نه لباس های مخصوص را داری؛ حتی کهنه پیراهنی را که از من گرفته بودی، آن را هم برده اند.
شروع کرد با پیکر مطهر صحبت کردن. بعد از اینکه چند جمله صحبت کرد، برای اینکه نیرو بگیرد، چون می خواهد کار بزرگی انجام دهد، چند کلمه ای با پیغمبر صحبت کرد. این کار را قبل ها یاد گرفته بود. آن شب سخت، وقتی پدرش کنار قبر مادر می خواست آن پیکر مطهر را به خاک بسپارد، زانو هایش سست شد. آنجا دید پدر شروع کرد با پیغمبر حرف زدن و از پیغمبر نیرو گرفت. اینجا بنت زهرا یک کار دیگر هم کرد و سلامی هم به سمت مادر کرد و از او هم کمک خواست. بعد که دلش محکم شد و قوّت قلب گرفت، کاری کرد که تاریخ را متحیر کرد. از پیغمر، امیرالمؤمنین، مادرش فاطمه و برادرش امام حسن (علیهم السلام) نیابت گرفت و دست برد زیر پیکر مطهر و شروع کرد با خدای متعال حرف زدن: «اللهم تقبل منا هذا القربان»[9]؛ خدایا! این قربانی را از ما بپذیر». بعضی ها نوشته اند فرمود: «اللهم تقبل منا هذا قلیل القربان»[10]؛ خداوندا! این قربانی اندک را از ما بپذیر».
پی نوشت ها:
[1] محمدباقر مجلسی، بحارالأنوار، ج۴۵، ص۸.
[2] شهید محمدباقر صدر در پاسخ به نامه امیر کویت که درصدد راه اندازی بانکداری بدون ربا بود، کتاب «البنک لا ربوی فی الاسلام» را نوشت و این حرکت، آغازی برای طرح مسئله بانکداری بدون ربا در حدود پنجاه سال پیش بود.
[3] کهف: ۴۶.
[4] منافقون: ۹.
[5] محدث نوری، مستدرک الوسائل، ج۲، ص۴۲۳.
[6] علاّمه مجلسی روایت عنوان بصری را در بحارالأنوار آورده و می گوید: «این عبارت را به خط شیخ خود، شیخ بهایی دیده ام». در کتاب های رجالی از عنوان بصری یادی نشده است و جز آنچه در این روایت آمده، شناختی از این مرد نداریم. بنا بر آنچه در این روایت آمده، او مردی در حدود ۹۴ ساله بوده و در آن زمان از متقدمان به شمار می آمده، به طلب دانش علاقه مند بوده و ولع بسیار برای حضور در مجلس علمای زمان خود داشته است. اهم موارد مطرح شده در این حدیث، علم و معرفت و عبودیت و بندگی است.
[7] مؤمنون: ۶۰.
[8] اعراف: ۳۱.
[9] علامه سید عبدالرزاق مقرم، مقتل الحسین، ص۳۷۹.
[10] علامه بیرجندی، کبریت الاحمر، ص۳۷۶.
