رابطه علم و عبادت
علم، نورانيتي است كه خداي متعال به بنده اش، براي بندگي كردن عطا کرده است. اگر كسي بندگي مي كند، به واسطه انوار و قلوب و معارفي است كه خداي متعال، به قلب او بخشیده است.
منشأ علوم و حقایق
اصل این علوم و حقايقي كه اسرار عبادت و بندگي هستند، به وجود مقدس نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام عطا شده كه بنده خدا هستند و از انوار معارف آنها (معصومین) است. حتي اگر ملائكه مقرب نیز خدا را عبادت كنند، عبادت آن ها از انوار معرفت و علوم نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه به آنان عنايت شده است. آنها به واسطه این انوار، خدا را عبادت می کنند.
مخزن انوار و معارف الهی
انوار الهي و چراغ داني كه همه انوار معارف و حقايق در او برافروخته شده، قلب مقدس نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه در روايات ما اين مشكات به اين قلب نوراني تفسير شده است. هم چنین منظور از چراغي كه در اوست، معارف و حقيقت نبوت كامله اي است كه به حضرت عنايت داده شده است. بنابراين، همگی بايد معارف را از اين آستان رفيع دريافت كنند.
میزان اعطای معارف به افراد
معارف به ميزان تحمل و ظرفيتي كه انسان ها دارند، به آنها عطا مي شود. این مقدار، تنها مرتبه اي از معارفي است كه به اولياي معصوم عطا شده، چرا که مراتب اعلای آن مختص به آن هاست و هيچ كس توان تحمل و درك آن مراتب را ندارد. در روايات، اين مطلب با تعابير مختلف بيان شده است. از جمله این که فرمودند: علم ما سنگين است و كسي نمي تواند بر اين علم مجهز و مسلط شود. [1]
ویژگی علم معصومین
در روایت می خوانیم: «لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ».[2] این مرتبه از معارف را هيچ کدام از پيغمبران و انسان های كامل و ملك مقرب نمي توانند تحمل كنند، چون مربوط به ماست و تكاليفش هم به ما مربوط است. به عبارت دیگر، اسرار و معارف آن مقام و منزلت، به شخص ديگري عطا، و در عین حال تكليفش هم از آن ها خواسته نمي شود، مگر معصومین که آن تكليف و بندگي، شأن آن هاست و مابقي، دارای مراتب دون هستند.
مراتب نازل اين علم را انبيای مرسل و الهي و مؤمنين و عباد ممتحن و ملائكه الهي تحمل مي كنند، چرا كه ایشان می توانند حامل اين ولايت باشند، پس آنان حمل کننده ولايت و علوم و معارف رباني ای هستند كه از معصومين علیهم السلام نازل و جاري مي شود.
در روایتی دیگر حضرت فرمودند: کسی اين معارف را تحمل نمي كند، مگر كسي كه ما بخواهيم. پرسیده شد: اگر ملك مقرب، نبي مرسل، عبد ممتحن، بنده مؤمن، تحمل نمي كند، پس چه كسي می تواند تحمل كند؟ حضرت فرمود: به هر كسي كه بخواهيم، بخشي از اين معارف را عطا مي كنيم.
معنای تحمل علم
يكي از معاني ای كه براي تحمل معارف آمده، اين است كه قلب انسان و سينه اش گشاده باشد. وقتی انسان شرح صدر داشته باشد و بتواند تسليم اين معارف شود و به اين معارف دست یابد و آنها را تصديق كند و بپذيرد و انكار نكند، آرام آرام، فهم معارف، حاصل و اين انوار، جذب او و قلبش می شود. در نتیجه، به حقايق دست می یابد. اين يك معناي تحمل است كه در روايات، درباره آن سخن به میان آمده است. بر این اساس، تحمل معارف و اسرار، يعني داشتن شرح صدری که بتواند اين انوار را بپذيرد و اين انوار وارد قلب شود.
مقدمات تحمل و شرح صدر
در روايات داریم که شرح صدر، از عنايت هاي خداي متعال است كه مقدماتی را مي طلبد. يك مقدمه اش، تحمل و استقامت در مسير ولايت اولياي معصوم است که در ذيل اين آيه شريفه، اين روايت مكرر خوانده شده كه خداي متعال مي فرمايد: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً». (جن: 16) اگر اينها بر آن راهي كه بايد استقامت كنند ـ كه طريقه خداي متعال است ـ ايستادگي مي كردند و از اين طريق، تخلف نمي كردند، ما آن ها را با آب گوارا سيراب مي كرديم.
روایتی پیرامون برکات استقامت در ولایت
در بعضي روايات هم فرمودند: اگر آن جايي كه بنا بود ما سرشت انسان ها را بسازيم و شكل دهيم، آنها در مسير ولايت استقامت و تحمل مي كردند و ما گِل شان را با آب فرات ـ با تعبيري با آب ولايت ـ عجين مي كرديم، يعني اگر قبل از اين دنيا، اهل استقامت بودند و پاي عهد ولايت مي ايستادند، ما همان جا سرشت آن ها را سرشتی نوراني و پاك قرار مي داديم و با آب فرات، سرشتشان را عجين مي كرديم تا انوار ولايت در وجود آن ها جاري شود.
مقصود از طریقه ائمه چیست؟
در روايات ديگر، اين آيه نوراني را به عالم دنيا تفسير کردند و فرمودند که مقصود از طريقه، ولايت اميرالمؤمنين و ائمه معصومين علیهم السلام است و منظور از استقامت، اين است که اگر ايستادگي مي كردند و اوامر و نواهي ای را مي پذيرفتند كه از ناحيه اميرالمؤمنين و ائمه معصومين علیهم السلام صادر شده بود، ما آن ها را با آب گوارا سيراب مي كرديم.
هم چنین فرمودند: اين آب گوارا، همان حقيقت ايمان است كه بر قلب آن ها نازل كرديم: «لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الْإِيمَانَ».[3] یعنی قلبشان را مشروب و از ايمان سيراب مي كرديم. در روايت نوراني ديگري، گفته شده که آن ها را از حقيقت علم برخوردار مي ساختیم. هم چنین مي فرمايد: «كَيْ يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ ع».[4] به آنها علومي را عنایت می کردیم كه از آستان رفيع امام نازل مي شود.
اولین گام در راه کسب نورانیت علم
بنابراين، این يكي از قدم هايي است که باید براي برخورداري از علم و نورانيت برداشت، چرا که پدیدآورنده تحمل علم در انسان می شود تا انسان بتواند حامل علم شود که همان استقامت در راه امر و نواهي ائمه علیهم السلام است.
یکی از معانی توسل
به همین دلیل يكي از معاني بلند توسل اين است كه هر كجا دستوري از آن هاست، انسان به اين دستور متمسك و از این طريق، به آن ها متوسل شود. همان طور که وقتی كسي براي خودش استاد مي گيرد ـ به خصوص آنهايي كه خدا برايشان استاد رباني مي رساند ـ و او به دستورات استاد عمل مي كند. اين دستور طريق توسل به آن استاد است. از این رو، عمل به دستورات معصومين، اوامر و نواهي شان، بهترين طريق توسل به آن هاست. به عبارت دیگر، هر كجا گفتند كاري انجام ندهيد، به عنوان اين كه فرمان آنهاست، باید پذیرفت، چرا که دستور خداست.
نشانه محبت به خدا
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني». (آل عمران: 31) نشانه محبت نسبت به خداي متعال، تبعيت از خداست. اگر انسان به اين دستورها عمل كند و با سختي هاي تكاليف هم کنار بیاید و بايستد و بيشتر به تكاليف الهی عمل كند، به رموز تكاليف پی مي برد و ظرف وجودی اش آماده مي شود تا انوار علوم در قلبش جاري شود و از ائمه علیهم السلام علوم را بياموزد.
سیره ائمه در علم آموزی به خواص
البته گاهي اين عمل ها با واسطه است و گاهي نیز به مرحله ای مي رسد كه علوم بي واسطه در قلبش جاري مي شود.
ائمه علیهم السلام اصحابي داشتند كه جزو خواص بودند و اين علوم و اسرار را متناسب با ظرفیت شان به آنها مي گفتند. اين افراد هم در اصحاب ائمه و هم در بین علما وجود داشتند.
یادی از مرحوم سيد حيدر آملي
درباره احوالات مرحوم سيد حيدر آملي ـ که از علماي بزرگ هم دوره مرحوم علامه حلي و شاگردشان فخرالمحققين بودند و در علوم نقلي از فخرالمحققين استفاده مي كردند و هر دو نیز از شاگردان مرحوم علامه حلّي پدر بزرگوار فخرالمحققين بودند ـ نقل شده که در كتاب جامع الاسرارشان فرمودند: اگر همه صفحات آسمانها كاغذ شود، همه درختها قلم شود، همه درياها مركب شود و همه جن و انس نويسنده، نمی توانند یک صدم معارفي كه خداي متعال به من عطا كرده را بنویسند.
چشمه های مخفی خداوند برای مومنین
خداوند متعال می فرمایند: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ». (سجده: 17) هيچ كس نمي داند ما چه چشمه هايي از نور را براي مؤمنين خاص خودمان پنهان كرديم. این مضمون، یادآور این حديث نوراني قدسي است: «أَعْدَدْتُ لِعِبَادِيَ الصَّالِحِينَ مَا لَا عَيْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ».[5] خدا براي بندگان صالحش، چيزي را مخفي كرده كه گوشي نشنيده است. خدا ذخايري دارد که چشمي نديده و قلبي به آن پی نبرده است.
مرحوم فخرالمحققين كه از علماي بزرگ شيعه هستند، درباره مرحوم سيد حيدر آملي که هم دوره ايشان بودند، مي گويند: زين العابدين ثاني، خیلی عبادت مي كردند. اگر همه درخت ها، قلم و درياها مركب شود و صفحات آسمان، ورق و جن و انس هم نويسنده، يك صدم از معارف رباني و انوار علوم و حقايقی را که به من عطا شده، نمي توانند بنويسند.
از آثار ايشان مشهود است كه همه آثارشان، بر محور ولايت است و هر چه دارد ـ به تعبير خودش ـ از طريق ولايت اولياي معصوم است، چرا که علم، چشمه جوشان است. کسانی كه به اين چشمه رسيدند، آن قدر مي نوشيدند كه «لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً يَعْنِي لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْماً كَيْ يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ ع».[6]
اين گونه نبوده كه براي تعليم آن ها، كلمه به كلمه به آن ها تعلیم دهند، بلکه يك كلمه مي گفتند که با اين يك كلمه، دنيایی از معارف به ایشان منتقل مي شد.
احوالات عالم بزرگوار، سيد باقر قزويني
مرحوم حاجی نوری، درباره احوالات ايشان مي فرمايد: در سال 1186، بيماري طاعون در عراق فراگير شد. به طوری كه شهرهاي مقدس را هم فرا گرفت. مردم، شهر را ترك كردند و كسي در نجف نماند. فقط من ماندم. وقتي در صحن اصلي مي نشستم، هيچ كس نبود. تنها من بودم و يك روحاني ديگر از ايران که در نجف مانده بوديم. روزی كه از كوچه هاي شهر می گذشتم، با شخصيت جليل القدري روبرو شدم كه آن زمان، او را در شهر ندیده بودم. به من فرمود: به زودي به تو اسرار توحيد عطا مي شود. چند شب از این ماجرا گذشت و در خواب ديدم كه دو ملك از آسمان پايين آمدند که يكي لوح نوشته هايي در دستش است و دیگری هم يك ترازويي در دست دارد. اين الواح را دو به دو، مقابل هم قرار دادند و با هم سنجیدند و سبك و سنگين کردند. من متوجه شدم اين الواح، از یک سو به علوم و معارف اصحاب نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و ائمه معصومين علیهم السلام از سوی دیگر به علماي شيعه مربوط است. مرحوم كليني، مرحوم صدوق و سيد مرتضي و سيد رضي، اندازه می گرفتند، كه معارف كدام يك بيشتر است. مثلاً فلان صحابي يا فلان عالم بزرگوار شيعي. اين الواح را به من هم نشان مي دادند. يك به يك اندازه گرفتند تا به مرحوم بحرالعلوم رسيدند. ایشان را با صحابه مقایسه كردند. ملكي كه ترازو دستش بود، گفت: ما مأموريم اين الواح را به اين آدم نشان دهيم. آنها الواح معارف را به من نشان دادند. وقتي بيدار شدم، به اندازه اي آن معارف الهي به من عطا شده بود كه اگر به اندازه عمر نوح مي خواستم تلاش كنم، اين معارف را به دست نمي آوردم.
این سخن درست است و مبالغه نيست. به راستی کسانی که اهل صدق بودند، از معارف برخوردار گشتند.
آثار تحمل دانش
اگر كسي اهل تحمل باشد، به روي او باب معارف، متناسب با ظرفیت وی باز مي شود. همه مستقيم نمي توانند از سرچشمه آب بنوشند، چرا که گاهي واسطه هست. گاه واسطه ها بيشتر است و گاهي هم واسطه ها كمتر، ولي بالاخره اگر كسي اهل تحمل و استقامت باشد، به ميزاني كه استقامت كند و آمادگي و وسعت وجودی بیابد و بتواند بار اين معارف را به دوش بكشد، اين معارف را به او عنايت مي كنند که اين معناي احتمال علم است كه اگر انسان ظرفيتی داشته باشد، وقتي معرفت به او داده می شود و بتواند معرفت را تصديق و وجودش، صدق حقايق را درك كند، آن گاه مي تواند در مسير بندگي خداي متعال، از این معارف سود بجوید.
اهمیت کتمان سر
معناي ديگری كه درباره تحمل گفته اند كه در روايات نیز آمده، این است که اگر كسي به جايي رسيد و ظرفيت تحمل اين معارف را پيدا كرد، نباید اين معارف را به غير اهلش منتقل كند. اين گونه نباشد كه كاسب كارانه با اين معارف رفتار و بخواهد تجارت كند و هر جایی از اين معارف سخن بگوید.
گاهي فرد ظرفيت نگاه داشتن معرفت را ندارد، نه اينكه مي خواهد كاسب باشد. قصد تجارت ندارد، بلکه تحمل نگه داشتن يك راز را ندارد. وقتي سرّي را به او مي گوييد، اين سرّ را به ديگري منتقل مي كند. معنای تحمل علم همين است كه در روايات روي آن بسیار تأكيد شده است.
در كتاب ايمان و كفر كافي، بابي به نام باب كتمان است. در این باب، درباره كتمان حقايق و اسرار، رواياتي است. انسان نمی تواند اسراري را كه به او مي رسد، از غير اهل و در غير وقتش كتمان كند. البته كار مشكلي است كه انسان اهل سرّ باشد و بتواند آن را بپوشاند.
کتمان سر حسين بن روح، نائب سوم امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف
وقتی مرحوم حسين بن روح، نائب سوم امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف شد، هيچ كس باور نکرد. تلقی همه اين بود كه نيابت را به عالم ديگري می دهند که معاصر اوست. وقتي پرسيده شد، چرا نيابت به ايشان داده شد، گفته شد، حتی اگر وجود مقدس امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف زير عباي ایشان باشد، احدي نمي فهمد، چون او مي تواند اين سرّ را نگه دارد و اهل سرّ است، اما كسي كه ظرفيت تحمل اسرار را ندارد و اسرار را بیان مي كند، نمی توان به او همه اسرار را گفت.
عامل بسیاری از آفات اعتقادی
از این رو، بسیاری از آفاتي كه براي شيعه پيش آمده، به خاطر اين است كه گروهی به اسرار رسيده و نتوانستند وجود اسرار را تحمل كنند. برای همین جزء آداب است كه آدم براي به دست آوردن اسرار، بي خودي سرک نكشد و تحمل و ظرفيت خودش را هم بالا ببرد تا وقتی آن اسرار را به او عطا مي كنند، بتواند از اسرار حفاظت کند، و الا اگر راز كسي را به دست آورد و نتواند آن را نگاه دارد و اسرار را فاش سازد، به همه ضرر مي رساند. بنابراین، نگه داشتن اسرار، جزو تحمل علوم است.
داستانی از کرامات و تحمل علم سلمان
ابوذر بر سلمان وارد شد. كرامتي از سلمان ديد که در روايت آمده که ابوذر بهت زده سلمان را ترک کرد. در بین راه به اميرالمؤمنين، علی علیه السلام رسید. حضرت به او فرمود: چرا نگراني؟ ابوذر گفت: خدمت سلمان بودم و صحنه ای را ديدم. حضرت فرمودند: سلمان از ما اهل بيت علیه السلام است. اگر معارفي را كه به او عطا شده، به تو بگويد، تو مي گويي خدا رحمت كند، كسي را که سلمان را به قتل برساند. اگر اسرار را براي غير اهلش بگويي، خطرناک است.
شرط بیان معارف الهی
يك معناي تحمل علم اين است كه اسرار، علوم و معارف را براي افراد با درجات مختلف و متناسب با خودشان برای آن ها بيان شود. بنابراین، حامل علم بودن، یعنی تحمل علم داشتن و این که انسان ظرفيت فراگيري، تصديق و تسليم بودن را نسبت به حقايقي افزایش دهد كه از ناحيه معصومین به دست مي آيد و هنگامی که اسرار را به او دادند، بتواند اسرار را بپوشاند و كتمان كند.
اصحاب اميرالمؤمنين علیه السلام صاحبان علم منايا و بلايا
ابابصير به امام صادق علیه السلام عرض كرد: چرا اصحاب اميرالمؤمنين علیه السلام این استحقاق را یافتند که صاحب علم منايا و بلايا شوند و به چه دليل، وجود مقدس اميرالمؤمنين، حضرت علی علیه السلام، اين اسرار را به ايشان گفتند که آنها از مرگ ها و از حوادث و ابتلائات آینده با خبر شوند.
ابابصير مي گويد: حضرت به شكلی غضب ناك به من نگاه كردند و فرمودند: از كجا مي تواند باشد، الّا از ناحيه خودشان؟ آنها خودشان این قابلیت را دارند. بعد به حضرت عرض كرد: پس چرا شما اين اسرار را در اختيار ما نمي گذاريد؟
حضرت فرمودند: اين بابي بود كه بسته شد، الّا اين كه سيدالشهدا علیه السلام مأمور بودند جلوه اي از آن را به اهل بيت و اصحاب شان عنايت كنند که عطا كردند، سپس فرمودند: «أُولَئِكَ كَانَتْ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ أَوْكِيَةٌ».[7] اينها دهانشان بند داشت، یعنی هر حرفي را هر جایی نمي زدند و اگر به اسرار مي رسيدند، اسرار را بیان نمی کردند. اين گونه نبود كه اسرار از دهانشان سرريز كند، بلکه تجويز اين ها با حساب و كتاب بود تا اين حقايق فقط به اهلش برسد و از غير اهلش مكتوم بماند.
ائمه، مأمور ابلاغ بخشی از علوم
شيعه بايد به جايي برسد كه تحمل علم در وی افزایش یابد که بخشي از تحمل علم هم به سرشت انسان باز مي گردد. در روايت دیگری در كافي شريف، در باب كتمان هست كه حضرت فرمودند: خداي متعال، علومي را به ما داد كه ما آن را به احدي نبايد بدهيم، چرا که مخصوص خودمان است و باید تكاليفش را هم خودمان انجام دهیم.
البته ما درباره بخشي از اين علوم، دستور به ابلاغ و تبليغ داریم که كسي آن را تحمل و تصديق نمي كرد تا آن که خداي متعال، شيعياني را از انوار و طينت نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و سرشت ما آفريد و به ما دستور داد اين معارف را به آنها منتقل كنيم و تنها آن ها هستند كه وقتي به آن ها معارف منتقل مي شود، آن را تحمل مي كنند، سپس حضرت فرمودند: شمار کسانی که تحمل اسرار را دارند، زياد نيست. اين قابلیت فرد به استقامت و پايداري و تحمل در باب تكاليف باز می گردد. بنابراین، اگر به تكاليف عمل شد، ظرفيت در فرد ايجاد مي شود.
عدم انکار معارف
معناي ديگري که براي تحمل گفته و در روايات بیان و بارها از شيعیان خواسته شده، اين است كه وقتي به انسان معرفتي مي رسد، نباید آن را زود انكار كند، چرا که ظرفيت علمی ما محدود است. خداوند متعال در قرآن می فرماید: «ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً». (اسرا: 85) نورانيت عقل ما دارای نورانيت محدودي است که اساساً همه اين حقايق براي ظرف ما بيان نشده است.
طریقه برخورد با آیات و روایات مشکل
استادي مي فرمود: قرآن در تشبيه مثل داروخانه است. همه داروهايي كه در داروخانه است، برای انسان مناسب نيست. اگر انسان همه داروها را بخورد، سالم نمي ماند و مي میرد، تنها يكي از اين داروها، دوای درد انسان است.
همه گندم هاي روي زمين كه غذاي بنده نيست. خداي متعال، خداي همه موجودات زمين است و به همه روزي مي دهد. بنابراين، همه گندمي را كه خلق مي كند، نباید من بخورم. اين آب هاي روي زمين، همه اش رزق است، ولی همه آب ها که رزق من نیست.
قرآن سفره اي است كه خدا آن را پهن كرده و همه انبيا و اوليا سر اين سفره اند و هر كدام به اندازه ظرفیتشان، مهمان اين سفره هستند. معارف اهل بيت علیهم السلام نیز همین گونه است كه بنده هر روايتي را بايد بفهمد و اگر نفهميد، عقل خود را شاقول و ترازو سازد و آن را انكار كند. اين انكار، سبب سقوط انسان می شود و هیچ خاصيتي ندارد.
طریقه برخورد با روایات مخالف قرآن
البته گاهی مطلبي از امام علیه السلام می رسد که خلاف مسلمات قرآن است. معصومین علیهم السلام در این باره فرمودند: اين دسته از روایات را كنار بگذاريد، چون ما هیچ گاه بر خلاف قرآن سخنی نمي گوییم. البته گاهی پیش می آید که با مطلب سنگينی روبه رو می شویم. بسیاری از مطالب که به ذهن می رسد، سنگين است. معارف ائمه علیهم السلام مثل معادلات چند مجهولي است. اگر بخواهيم با يك فرمول آن را حل كنيم، راه به جایی نمی بریم. همين كه مي بينيم قفل با اين كليد باز نشد، مي گوييم اين قفل خراب است. اين گونه نيست. قفل سالم است، ولی كليد خاص خودش را دارد و تنها كليد مخصوص قفل، به ما در بازگشایی قفل کمک می کند. ممکن است روايتی را بنده بخوانم و آن را نفهمم، ولی ديگري بخواند و آن را بسيار خوب بفهمد. در روایت داریم: «وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ».[8] چه بسا كسي حامل علمي است كه ديگري بهتر از او آن را مي فهمد.
فهم صحابه از روایات معصومین علیهم السلام
این گونه نیست که بسياري از رواياتي را كه راویان از ائمه علیهم السلام نقل كردند، راویان هم مي فهميدند. بیشتر راویان از امام صادق علیه السلام سخنی را مي شنيدند و يقين پیدا مي كردند که مضمون روایت درست است و آن را باور مي كردند، بعد هم با آداب کامل، روایت را کلمه به کلمه، حفظ و به دیگران منتقل مي كردند.
امروز روایات به دست گروهی رسيده كه برايش چندین جلد شرح نوشته اند، در حالي كه براي خودِ راوی، روایات مبهم بوده است. برخی روايات، مثل روایات فقهی یا معارفی، هزار سال روي آن كار کردند تا فهميدند.
اصحاب ائمه علیهم السلام، در صورت نفهمیدن روایتی، آن را انکار نکردند. چنان چه انکار می کردند، مانع نزول حقايق و معارف بر قلب انسان و رسيدن او به رشد مي شدند. بنابراین، يكي از مراتب تحمل اين است که وقتي كلامي از معصوم رسيد، اگر مسلّم است که از معصوم نقل شده، حتماً بايد آن را پذيرفت، ولو این که انسان آن روایت را درک نکند.
نمونه ای از علم امام صادق علیه السلام
در روايتي در اختصاص مرحوم مفيد، يكي از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل مي كند كه در شام، پيش قتاده (عالم شام) بودم و از محضر او استفاده مي كردم. روزی به محضر امام صادق علیه السلام رفتم. در مجلس ایشان نشسته بودم که ديدم شخصي وارد شد و از امام صادق علیه السلام سؤالی كرد و حضرت هم جواب او را داد. نفر دوم وارد شد و همين سؤال را کرد و امام صادق علیه السلام جواب دیگری به او داد. من خيلي ناراحت شدم. با خود گفتم: من قتاده را رها كردم، آمدم محضر اين آقا! اگر از او (قتاده) سؤال مي شد، او اشتباه نمي كرد، در حالی که اين آقا در يك مجلس، يك سؤال را دو گونه پاسخ داد. نفر سوم آمد و همين سؤال را كرد. حضرت جواب سومی به او داد. من متوجه شدم اين کار عمدی است. اين گونه نيست كه حضرت مسئله را از ياد برده باشند و جواب دیگری بدهند. متوجه شدم نكته اين است که حضرت هر بار یک جوابی می دهند. چيزي نگذشت که امام صادق علیه السلام به من فرمودند: فلاني اين طور فكر نكن! بعد حضرت فرمودند كه خداي متعال، ملكي به حضرت سليمان داد و به سليمان فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِساب».[9] این در اختيار توست و آن را به هر كسی که مي خواهي بده و اصلاً از تو درباره آن سؤال و جواب نمي كنم که چرا این چنین است؟ جوابش روشن است، چون جناب سليمان به مقامي رسيده بود كه مي دانست اين ملك را چگونه خرج كند. او آن را جز در راه خدا خرج نمي كرد.
ویژگی اولیاء الله
از كسي كه به مقام ولايت برسد، ديگر سؤال نمی شود. به خاطر اين كه هر كاري مي كند، بر اساس فرمان خداست. اگر كسي به جايي رسيد که خدا، چشم، گوش، زبان و دستش مي شود، ديگر سؤال و جواب ندارد، چون هر كاري مي كند، براساس خواست و اراده خداست. در مرتبه كاملش هم چهارده معصوم و در مراتب نازلش، شيعيان و انبيا هستند كه آنها هم جزء شيعيان اند. چنان که وقتی به مراتب ولايت معصومین مي رسيم، به این نکته می رسیم که اراده اميرالمؤمنين علیه السلام در مالك اشتر جاري است.
حضرت فرمود: خدا چيز بالاتري به جد ما عنایت کرده است، سپس ادامه داد: «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ».[10] او را شاقول قرار داده است. به اين معنا که ملك به او داده و گفته شده، هر طور که مي خواهي اين را سرپرستي كن، چون من سرپرستي آن را به تو واگذار کردم. از این رو، هر چه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به شما داد، اخذ كنيد و شما را از هر چه نهي كرد، از آن دست برداريد، چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شاقول و تراز است. بعد فرمود: چیزی را كه خدا به جدمان عنايت كرده، به ما نیز بخشیده است. بنابراين، اگر كسي پيش سليمان مي آمد و او از ملكش چيزي به او می داد و به نفر ديگر چيز ديگري مي داد، آیا جاي سؤال داشت؟ نه، جاي سؤال نبود، چرا که وادي حقايق و معارف، این گونه است. ما (اهل بیت) به هر كسي، به اندازه سهمی مي دهيم که از معارف دارد.
متعلَّق علوم اهل بیت
بنابراین، معارفي كه از اهل بیت صادر شده، متعلق به يك نفر نيست، بلکه متعلق به همه است. گاهی در طول زمان، سلمان، ابوذر، مالك اشتر یا جابر بن يزيد جعفي پيدا مي شود که این حقایق را می فهمند.
در نتیجه، درباره رواياتي كه نقل شده، گاه در يك دوره تنها يك نفر بعضي از آن روایات را مي فهمد و گاهي ده نفر آن را مي فهمند. اين گونه نيست كه همه روایات را بفهمند.
شرط فهم روایات معصومین
وقتی انسان اين روايات نوراني را مي خواند يا برايش نقل مي شود، در می یابد روایت ها از آن امام نيست که در اين موارد خودشان فرمودند: این گونه روایات را كنار بگذاريد.
هم چنین فرمودند: وقتی با حديثي روبه رو می شوید که سنگين است، بلافاصله از كنار آن بگذريد و آن را به خود ما واگذار كنيد. پيداست که اين روایت، روزي شما نبوده و براي شما گفته نشده است، چون اگر روزي شما بود، جذب قلبتان مي شد. اگر انسان مي خواهد اين گونه روایت ها را بفهمد، بايد اهل باشد و به خوبی وظايفش را انجام دهد تا به مرتبه اي برسد كه ظرفيت تحمل كلمات را پيدا كند.
اگر معارف را نفهمیدیم، چه کنیم؟
اگر انسان بلافاصله حدیثی را بفهمد، جذب حدیث مي شود، چون براي قلبش شيرين است و حلاوت كلام نوراني به دلش نشسته است. اگر نتواند حدیث را جذب كند، پس شیريني اش را نفهمیده است. گاهي بر عكس اتفاق می افتد. حدیث در ذائقه اش ایجاد تلخي می کند که در این صورت، اصلاً نباید پاي سفره بايستد و بلافاصله باید عبور كند و آن را به اهلش بسپارد تا خداي متعال ظرفيتي به او بدهد و بعدها آن را بفهمد.
بزرگواراني كه اهل انس با معارف اهل بيت هستند، در طول دوران علمي شان، اين نکته را تجربه كردند که گاهی انسان از بسياري از احاديث و معارف نتوانسته استفاده بکند.
تکالیف اصلی شیعیان
راوی (صديق) به امام صادق علیه السلام عرض كرد: آقا! من از پیش شيعيان شما مي آمدم. آنها بر سر مسائل و معارف با هم اختلاف داشتند. حضرت فرمودند: اين حرف ها را رها كنيد. مردم سه تكليف بيشتر ندارند. اول بايد امام خودشان را بشناسند، دوم اين كه در امور گوناگون به آنها رجوع كنند و هر جا اختلاف داشتند، آنها را شاقول و ترازوي خود قرار بدهند و با خودشان نزاع نكنند. وقتی نزاع حل مي شود که ترازویی وجود داشته باشد. امام آن ترازوست. سوم اين كه اگر در موردی اختلاف پدید آمد و نتوانستند آن را حل كنند و نفهميدند، این مسئله را به آنها رد كنند و اگر در جايي هم مطلب را نفهميدند، به خودشان برگردانند و انكار نكنند. در روايات داريم که انكار چيزي كه درباره امام است، پدیدآورنده کفر است.
اشتباه روشنفکران
متأسفانه اين روزها در میان روشنفكران باب شده که چراغ كوچك خودشان را شاقول می دانند و وقتی نور خورشيد در چراغ کوچکشان نمي گنجد، به ناچار نور خورشيد را انكار مي كنند.
اميرالمؤمنين علیه السلام و امام صادق علیه السلام اين چراغ را به ما ندادند كه با آن خورشيد را محك بزنيم، بلکه چراغ را به ما دادند كه جلوي پايمان را ببينيم. بنابراين، اگر كسي اين مرتبه از تحمل را داشت، به هر معرفتي رسيد که ديد نمي تواند تحمل کند، آن را انكار نكند، بلکه بلافاصله علمش را به اهل بيتش رد كند.
ما بسیاری از معارف را نفهميديم. نمي فهميم و نخواهيم هم فهميد. معاني ديگري از تحمل نیز هست كه باید به روايات باب و كتاب علم و اوصاف عالم و خصوصيات عالمي كه در بسياري از مجامع روايي ما مثل كافي، بحار و امثال اين هاست، مراجعه کرد که در آن صورت مي توان اين اسرار و معاني تحمل علم ائمه علیهم السلام را از اين روايات به دست آورد.
ذکر مصیبت حضرت عباس علیه السلام
«السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكُمْ مِنِّي جَمِيعاً سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِيتُ وَ بَقِيَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنّی لزِيَارَتِكُم السَّلَامُ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ و علي اولاد الحسين وَ علي أَصْحَابِ الْحُسَيْنِ».[11]
«اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الحجه الابن الحسن فِي هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ وَلِيّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِيلًا وَ عَيْناً حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَ تُمَتعَهُ فِيهَا طَوِيلًا». [12]
«السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الْمُطِيعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم أَشْهَدُ لَكَ بِالتَّسْلِيمِ وَ التَّصْدِيقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِيحَةِ لِخَلَفِ النَّبِيِّ صلّي الله عليه و آله».[13]
محضر سيدالشهدا علیه السلام آمد. تا آخرين ساعت عاشورا، در كنار سيدالشهدا علیه السلام بود. وقتي اصحاب و اهل بيت علیهم السلام در محاصره دشمن بودند، او بود كه دشمن را كنار زد و از نو لشکر را آرايش داد. هم فرمانده لشكر بود، هم پرچم دار، هم ساقي، هم حامي و محافظ خيمه ها. از این رو، تا زنده بود، امام حسين علیه السلام نگران خيمه ها نبود. ایشان با خاطری آسوده به ميدان مي رفت و برمي گشت، ولي بعد از قمر بني هاشم علیه السلام ، وقتی امام حسين علیه السلام مي خواست برود ميدان، نگران خيمه ها بود.
دشمن متوجه اين نكته شده بود كه سيدالشهدا علیه السلام نمي تواند خيمه ها را تنها بگذارد. وقتی در آخرين لحظات که امام در گودي قتلگاه بود، تمام توانش را جمع كرد و روي زانوهايش ايستاد و فرمود: «يا شيعة آل أبي سفيان إن لم يكن لكم دين و كنتم لا تخافون المعاد فكونوا أحرارا في دنياكم ... فقال إني أقول أقاتلكم و تقاتلونني».[14] شما با من مي جنگيد، چه كار به خيمه هاي من و نواميس رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم داريد؟ از این رو، دشمن بين امام حسين علیه السلام و قمر بني هاشم علیه السلام ، فاصله انداخت و حضرت را در درون نخلستان ها دور از خيمه ها محاصره كردند، در حالي كه با تمام وجودش سعي مي كرد، آب را به خيمه برساند. حضرت عباس علیه السلام خود را سپر آب كرده بود. دست راستش را قطع كردند. رجز مي خواند و به طرف خيمه ها حركت مي كرد. دست چپش را قطع كردند. باز هم به خودش نويد داد و در ميدان نبرد، استقامت كرد و به راهش ادامه مي داد، ولي لحظه اي پيش آمد که متحير وسط ميدان ايستاد. وقتي آب ها روي زمين ريخت و دید ديگر آب ندارد که براي خيمه ها بياورد و دست هم ندارد تا از امام حسين علیه السلام و حريمش حمايت كند، متحیر ماند. دشمن كه از شجاعت او پروا داشت، وقتي متوجه شد او ديگر دست ندارد، حلقه محاصره را تنگ تر كرد و از هر طرف به او حمله ور شد. تيراندازها از فاصله نزديك او را تيرباران كردند. چشم نازنينش را هدف قرار دادند. وقتي چوبه تیر به چشمش اصابت كرد و دست نداشت كه تير را بيرون بياورد، ناچار سر را فرود آورد و زانوها را بالا آورد که كلاه خود از سر حضرت زمين افتاد. به گونه ای با عمود آهنين، حضرت را هدف قرار دادند كه ديگر نتوانست روي اسب بماند.
این در حالي است که تير به چشم و بدنش خورده بود. دشمن از هر طرف به او حمله ور شد. در همين حال بود كه امام حسين علیه السلام به سرعت از خيمه بیرون آمد و دشمن را پراكنده كرد. وقتي كنار بالين عباس نشست، فرمود: «الآنَ انْكَسَرَ ظَهْرى وَقَلَّتْ حيلَتى».[15]
________________________________________
[1]. الكافي، شیخ کلینی، ج1، ص 401، باب فيما جاء أن حديثهم صعب مستصعب.
[2].همان.
[3]. همان، ج 1، ص 419، باب فيه نكت و نتف من التنزيل في ... .
[4]. بحارالأنوار، مجلسی،ج 24،ص 28، باب 25، آخر في أن الاستقامة إنما هي .
[5]. همان، ج 8 ، ص 92، باب 23، الجنة و نعيمها رزقنا الله.
[6]. همان، ج 24، ص 28، باب 25، آخر في أن الاستقامة إنما هي ... .
[7]. الكافي، شیخ کلینی، ج 1، ص 264، باب أن الأئمة ع لو ستر عليهم لأخبرو.
[8]. همان، ص 403، باب ما أمر النبي ص بالنصيحة لأئمة... .
[9]. همان، ص 210، باب أن أهل الذكر الذين أمر الله الخ.
[10]. همان، ج 1، ص 64 ، باب اختلاف الحديث ... ، ص 62 .
[11]. همان، زیارت عاشورا، البلدالأمين، عاملی کفعمی، ص 271، المحرم ... ، ص 26.
[12]. همان، دعای سلامتی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف.
[13]. تهذيب الأحكام، شیخ طوسی، ج 6، ص 65 ، 18، باب زيارته ع ... ، ص 54.
[14]. اللهوف، سید بن طاووس، ص 119، المسلك الثاني في وصف حال القتال و ... .
[15]. پژوهشى پيرامون شهداى كربلا، جمعی از نویسندگان، ص 77.
رابطه علم و عبادت
علم، نورانيتي است كه خداي متعال به بنده اش، براي بندگي كردن عطا کرده است. اگر كسي بندگي مي كند، به واسطه انوار و قلوب و معارفي است كه خداي متعال، به قلب او بخشیده است.
منشأ علوم و حقایق
اصل این علوم و حقايقي كه اسرار عبادت و بندگي هستند، به وجود مقدس نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و اهل بيت عصمت و طهارت علیهم السلام عطا شده كه بنده خدا هستند و از انوار معارف آنها (معصومین) است. حتي اگر ملائكه مقرب نیز خدا را عبادت كنند، عبادت آن ها از انوار معرفت و علوم نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه به آنان عنايت شده است. آنها به واسطه این انوار، خدا را عبادت می کنند.
مخزن انوار و معارف الهی
انوار الهي و چراغ داني كه همه انوار معارف و حقايق در او برافروخته شده، قلب مقدس نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم است كه در روايات ما اين مشكات به اين قلب نوراني تفسير شده است. هم چنین منظور از چراغي كه در اوست، معارف و حقيقت نبوت كامله اي است كه به حضرت عنايت داده شده است. بنابراين، همگی بايد معارف را از اين آستان رفيع دريافت كنند.
میزان اعطای معارف به افراد
معارف به ميزان تحمل و ظرفيتي كه انسان ها دارند، به آنها عطا مي شود. این مقدار، تنها مرتبه اي از معارفي است كه به اولياي معصوم عطا شده، چرا که مراتب اعلای آن مختص به آن هاست و هيچ كس توان تحمل و درك آن مراتب را ندارد. در روايات، اين مطلب با تعابير مختلف بيان شده است. از جمله این که فرمودند: علم ما سنگين است و كسي نمي تواند بر اين علم مجهز و مسلط شود. [1]
ویژگی علم معصومین
در روایت می خوانیم: «لَا يَحْتَمِلُهُ إِلَّا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِيمَانِ».[2] این مرتبه از معارف را هيچ کدام از پيغمبران و انسان های كامل و ملك مقرب نمي توانند تحمل كنند، چون مربوط به ماست و تكاليفش هم به ما مربوط است. به عبارت دیگر، اسرار و معارف آن مقام و منزلت، به شخص ديگري عطا، و در عین حال تكليفش هم از آن ها خواسته نمي شود، مگر معصومین که آن تكليف و بندگي، شأن آن هاست و مابقي، دارای مراتب دون هستند.
مراتب نازل اين علم را انبيای مرسل و الهي و مؤمنين و عباد ممتحن و ملائكه الهي تحمل مي كنند، چرا كه ایشان می توانند حامل اين ولايت باشند، پس آنان حمل کننده ولايت و علوم و معارف رباني ای هستند كه از معصومين علیهم السلام نازل و جاري مي شود.
در روایتی دیگر حضرت فرمودند: کسی اين معارف را تحمل نمي كند، مگر كسي كه ما بخواهيم. پرسیده شد: اگر ملك مقرب، نبي مرسل، عبد ممتحن، بنده مؤمن، تحمل نمي كند، پس چه كسي می تواند تحمل كند؟ حضرت فرمود: به هر كسي كه بخواهيم، بخشي از اين معارف را عطا مي كنيم.
معنای تحمل علم
يكي از معاني ای كه براي تحمل معارف آمده، اين است كه قلب انسان و سينه اش گشاده باشد. وقتی انسان شرح صدر داشته باشد و بتواند تسليم اين معارف شود و به اين معارف دست یابد و آنها را تصديق كند و بپذيرد و انكار نكند، آرام آرام، فهم معارف، حاصل و اين انوار، جذب او و قلبش می شود. در نتیجه، به حقايق دست می یابد. اين يك معناي تحمل است كه در روايات، درباره آن سخن به میان آمده است. بر این اساس، تحمل معارف و اسرار، يعني داشتن شرح صدری که بتواند اين انوار را بپذيرد و اين انوار وارد قلب شود.
مقدمات تحمل و شرح صدر
در روايات داریم که شرح صدر، از عنايت هاي خداي متعال است كه مقدماتی را مي طلبد. يك مقدمه اش، تحمل و استقامت در مسير ولايت اولياي معصوم است که در ذيل اين آيه شريفه، اين روايت مكرر خوانده شده كه خداي متعال مي فرمايد: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّريقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً». (جن: 16) اگر اينها بر آن راهي كه بايد استقامت كنند ـ كه طريقه خداي متعال است ـ ايستادگي مي كردند و از اين طريق، تخلف نمي كردند، ما آن ها را با آب گوارا سيراب مي كرديم.
روایتی پیرامون برکات استقامت در ولایت
در بعضي روايات هم فرمودند: اگر آن جايي كه بنا بود ما سرشت انسان ها را بسازيم و شكل دهيم، آنها در مسير ولايت استقامت و تحمل مي كردند و ما گِل شان را با آب فرات ـ با تعبيري با آب ولايت ـ عجين مي كرديم، يعني اگر قبل از اين دنيا، اهل استقامت بودند و پاي عهد ولايت مي ايستادند، ما همان جا سرشت آن ها را سرشتی نوراني و پاك قرار مي داديم و با آب فرات، سرشتشان را عجين مي كرديم تا انوار ولايت در وجود آن ها جاري شود.
مقصود از طریقه ائمه چیست؟
در روايات ديگر، اين آيه نوراني را به عالم دنيا تفسير کردند و فرمودند که مقصود از طريقه، ولايت اميرالمؤمنين و ائمه معصومين علیهم السلام است و منظور از استقامت، اين است که اگر ايستادگي مي كردند و اوامر و نواهي ای را مي پذيرفتند كه از ناحيه اميرالمؤمنين و ائمه معصومين علیهم السلام صادر شده بود، ما آن ها را با آب گوارا سيراب مي كرديم.
هم چنین فرمودند: اين آب گوارا، همان حقيقت ايمان است كه بر قلب آن ها نازل كرديم: «لَأَشْرَبْنَا قُلُوبَهُمُ الْإِيمَانَ».[3] یعنی قلبشان را مشروب و از ايمان سيراب مي كرديم. در روايت نوراني ديگري، گفته شده که آن ها را از حقيقت علم برخوردار مي ساختیم. هم چنین مي فرمايد: «كَيْ يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ ع».[4] به آنها علومي را عنایت می کردیم كه از آستان رفيع امام نازل مي شود.
اولین گام در راه کسب نورانیت علم
بنابراين، این يكي از قدم هايي است که باید براي برخورداري از علم و نورانيت برداشت، چرا که پدیدآورنده تحمل علم در انسان می شود تا انسان بتواند حامل علم شود که همان استقامت در راه امر و نواهي ائمه علیهم السلام است.
یکی از معانی توسل
به همین دلیل يكي از معاني بلند توسل اين است كه هر كجا دستوري از آن هاست، انسان به اين دستور متمسك و از این طريق، به آن ها متوسل شود. همان طور که وقتی كسي براي خودش استاد مي گيرد ـ به خصوص آنهايي كه خدا برايشان استاد رباني مي رساند ـ و او به دستورات استاد عمل مي كند. اين دستور طريق توسل به آن استاد است. از این رو، عمل به دستورات معصومين، اوامر و نواهي شان، بهترين طريق توسل به آن هاست. به عبارت دیگر، هر كجا گفتند كاري انجام ندهيد، به عنوان اين كه فرمان آنهاست، باید پذیرفت، چرا که دستور خداست.
نشانه محبت به خدا
خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: «قُلْ إِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللَّهَ فَاتَّبِعُوني». (آل عمران: 31) نشانه محبت نسبت به خداي متعال، تبعيت از خداست. اگر انسان به اين دستورها عمل كند و با سختي هاي تكاليف هم کنار بیاید و بايستد و بيشتر به تكاليف الهی عمل كند، به رموز تكاليف پی مي برد و ظرف وجودی اش آماده مي شود تا انوار علوم در قلبش جاري شود و از ائمه علیهم السلام علوم را بياموزد.
سیره ائمه در علم آموزی به خواص
البته گاهي اين عمل ها با واسطه است و گاهي نیز به مرحله ای مي رسد كه علوم بي واسطه در قلبش جاري مي شود.
ائمه علیهم السلام اصحابي داشتند كه جزو خواص بودند و اين علوم و اسرار را متناسب با ظرفیت شان به آنها مي گفتند. اين افراد هم در اصحاب ائمه و هم در بین علما وجود داشتند.
یادی از مرحوم سيد حيدر آملي
درباره احوالات مرحوم سيد حيدر آملي ـ که از علماي بزرگ هم دوره مرحوم علامه حلي و شاگردشان فخرالمحققين بودند و در علوم نقلي از فخرالمحققين استفاده مي كردند و هر دو نیز از شاگردان مرحوم علامه حلّي پدر بزرگوار فخرالمحققين بودند ـ نقل شده که در كتاب جامع الاسرارشان فرمودند: اگر همه صفحات آسمانها كاغذ شود، همه درختها قلم شود، همه درياها مركب شود و همه جن و انس نويسنده، نمی توانند یک صدم معارفي كه خداي متعال به من عطا كرده را بنویسند.
چشمه های مخفی خداوند برای مومنین
خداوند متعال می فرمایند: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ». (سجده: 17) هيچ كس نمي داند ما چه چشمه هايي از نور را براي مؤمنين خاص خودمان پنهان كرديم. این مضمون، یادآور این حديث نوراني قدسي است: «أَعْدَدْتُ لِعِبَادِيَ الصَّالِحِينَ مَا لَا عَيْنٌ رَأَتْ وَ لَا أُذُنٌ سَمِعَتْ وَ لَا خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ».[5] خدا براي بندگان صالحش، چيزي را مخفي كرده كه گوشي نشنيده است. خدا ذخايري دارد که چشمي نديده و قلبي به آن پی نبرده است.
مرحوم فخرالمحققين كه از علماي بزرگ شيعه هستند، درباره مرحوم سيد حيدر آملي که هم دوره ايشان بودند، مي گويند: زين العابدين ثاني، خیلی عبادت مي كردند. اگر همه درخت ها، قلم و درياها مركب شود و صفحات آسمان، ورق و جن و انس هم نويسنده، يك صدم از معارف رباني و انوار علوم و حقايقی را که به من عطا شده، نمي توانند بنويسند.
از آثار ايشان مشهود است كه همه آثارشان، بر محور ولايت است و هر چه دارد ـ به تعبير خودش ـ از طريق ولايت اولياي معصوم است، چرا که علم، چشمه جوشان است. کسانی كه به اين چشمه رسيدند، آن قدر مي نوشيدند كه «لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقاً يَعْنِي لَأَمْدَدْنَاهُمْ عِلْماً كَيْ يَتَعَلَّمُونَهُ مِنَ الْأَئِمَّةِ ع».[6]
اين گونه نبوده كه براي تعليم آن ها، كلمه به كلمه به آن ها تعلیم دهند، بلکه يك كلمه مي گفتند که با اين يك كلمه، دنيایی از معارف به ایشان منتقل مي شد.
احوالات عالم بزرگوار، سيد باقر قزويني
مرحوم حاجی نوری، درباره احوالات ايشان مي فرمايد: در سال 1186، بيماري طاعون در عراق فراگير شد. به طوری كه شهرهاي مقدس را هم فرا گرفت. مردم، شهر را ترك كردند و كسي در نجف نماند. فقط من ماندم. وقتي در صحن اصلي مي نشستم، هيچ كس نبود. تنها من بودم و يك روحاني ديگر از ايران که در نجف مانده بوديم. روزی كه از كوچه هاي شهر می گذشتم، با شخصيت جليل القدري روبرو شدم كه آن زمان، او را در شهر ندیده بودم. به من فرمود: به زودي به تو اسرار توحيد عطا مي شود. چند شب از این ماجرا گذشت و در خواب ديدم كه دو ملك از آسمان پايين آمدند که يكي لوح نوشته هايي در دستش است و دیگری هم يك ترازويي در دست دارد. اين الواح را دو به دو، مقابل هم قرار دادند و با هم سنجیدند و سبك و سنگين کردند. من متوجه شدم اين الواح، از یک سو به علوم و معارف اصحاب نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و ائمه معصومين علیهم السلام از سوی دیگر به علماي شيعه مربوط است. مرحوم كليني، مرحوم صدوق و سيد مرتضي و سيد رضي، اندازه می گرفتند، كه معارف كدام يك بيشتر است. مثلاً فلان صحابي يا فلان عالم بزرگوار شيعي. اين الواح را به من هم نشان مي دادند. يك به يك اندازه گرفتند تا به مرحوم بحرالعلوم رسيدند. ایشان را با صحابه مقایسه كردند. ملكي كه ترازو دستش بود، گفت: ما مأموريم اين الواح را به اين آدم نشان دهيم. آنها الواح معارف را به من نشان دادند. وقتي بيدار شدم، به اندازه اي آن معارف الهي به من عطا شده بود كه اگر به اندازه عمر نوح مي خواستم تلاش كنم، اين معارف را به دست نمي آوردم.
این سخن درست است و مبالغه نيست. به راستی کسانی که اهل صدق بودند، از معارف برخوردار گشتند.
آثار تحمل دانش
اگر كسي اهل تحمل باشد، به روي او باب معارف، متناسب با ظرفیت وی باز مي شود. همه مستقيم نمي توانند از سرچشمه آب بنوشند، چرا که گاهي واسطه هست. گاه واسطه ها بيشتر است و گاهي هم واسطه ها كمتر، ولي بالاخره اگر كسي اهل تحمل و استقامت باشد، به ميزاني كه استقامت كند و آمادگي و وسعت وجودی بیابد و بتواند بار اين معارف را به دوش بكشد، اين معارف را به او عنايت مي كنند که اين معناي احتمال علم است كه اگر انسان ظرفيتی داشته باشد، وقتي معرفت به او داده می شود و بتواند معرفت را تصديق و وجودش، صدق حقايق را درك كند، آن گاه مي تواند در مسير بندگي خداي متعال، از این معارف سود بجوید.
اهمیت کتمان سر
معناي ديگری كه درباره تحمل گفته اند كه در روايات نیز آمده، این است که اگر كسي به جايي رسيد و ظرفيت تحمل اين معارف را پيدا كرد، نباید اين معارف را به غير اهلش منتقل كند. اين گونه نباشد كه كاسب كارانه با اين معارف رفتار و بخواهد تجارت كند و هر جایی از اين معارف سخن بگوید.
گاهي فرد ظرفيت نگاه داشتن معرفت را ندارد، نه اينكه مي خواهد كاسب باشد. قصد تجارت ندارد، بلکه تحمل نگه داشتن يك راز را ندارد. وقتي سرّي را به او مي گوييد، اين سرّ را به ديگري منتقل مي كند. معنای تحمل علم همين است كه در روايات روي آن بسیار تأكيد شده است.
در كتاب ايمان و كفر كافي، بابي به نام باب كتمان است. در این باب، درباره كتمان حقايق و اسرار، رواياتي است. انسان نمی تواند اسراري را كه به او مي رسد، از غير اهل و در غير وقتش كتمان كند. البته كار مشكلي است كه انسان اهل سرّ باشد و بتواند آن را بپوشاند.
کتمان سر حسين بن روح، نائب سوم امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف
وقتی مرحوم حسين بن روح، نائب سوم امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف شد، هيچ كس باور نکرد. تلقی همه اين بود كه نيابت را به عالم ديگري می دهند که معاصر اوست. وقتي پرسيده شد، چرا نيابت به ايشان داده شد، گفته شد، حتی اگر وجود مقدس امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف زير عباي ایشان باشد، احدي نمي فهمد، چون او مي تواند اين سرّ را نگه دارد و اهل سرّ است، اما كسي كه ظرفيت تحمل اسرار را ندارد و اسرار را بیان مي كند، نمی توان به او همه اسرار را گفت.
عامل بسیاری از آفات اعتقادی
از این رو، بسیاری از آفاتي كه براي شيعه پيش آمده، به خاطر اين است كه گروهی به اسرار رسيده و نتوانستند وجود اسرار را تحمل كنند. برای همین جزء آداب است كه آدم براي به دست آوردن اسرار، بي خودي سرک نكشد و تحمل و ظرفيت خودش را هم بالا ببرد تا وقتی آن اسرار را به او عطا مي كنند، بتواند از اسرار حفاظت کند، و الا اگر راز كسي را به دست آورد و نتواند آن را نگاه دارد و اسرار را فاش سازد، به همه ضرر مي رساند. بنابراین، نگه داشتن اسرار، جزو تحمل علوم است.
داستانی از کرامات و تحمل علم سلمان
ابوذر بر سلمان وارد شد. كرامتي از سلمان ديد که در روايت آمده که ابوذر بهت زده سلمان را ترک کرد. در بین راه به اميرالمؤمنين، علی علیه السلام رسید. حضرت به او فرمود: چرا نگراني؟ ابوذر گفت: خدمت سلمان بودم و صحنه ای را ديدم. حضرت فرمودند: سلمان از ما اهل بيت علیه السلام است. اگر معارفي را كه به او عطا شده، به تو بگويد، تو مي گويي خدا رحمت كند، كسي را که سلمان را به قتل برساند. اگر اسرار را براي غير اهلش بگويي، خطرناک است.
شرط بیان معارف الهی
يك معناي تحمل علم اين است كه اسرار، علوم و معارف را براي افراد با درجات مختلف و متناسب با خودشان برای آن ها بيان شود. بنابراین، حامل علم بودن، یعنی تحمل علم داشتن و این که انسان ظرفيت فراگيري، تصديق و تسليم بودن را نسبت به حقايقي افزایش دهد كه از ناحيه معصومین به دست مي آيد و هنگامی که اسرار را به او دادند، بتواند اسرار را بپوشاند و كتمان كند.
اصحاب اميرالمؤمنين علیه السلام صاحبان علم منايا و بلايا
ابابصير به امام صادق علیه السلام عرض كرد: چرا اصحاب اميرالمؤمنين علیه السلام این استحقاق را یافتند که صاحب علم منايا و بلايا شوند و به چه دليل، وجود مقدس اميرالمؤمنين، حضرت علی علیه السلام، اين اسرار را به ايشان گفتند که آنها از مرگ ها و از حوادث و ابتلائات آینده با خبر شوند.
ابابصير مي گويد: حضرت به شكلی غضب ناك به من نگاه كردند و فرمودند: از كجا مي تواند باشد، الّا از ناحيه خودشان؟ آنها خودشان این قابلیت را دارند. بعد به حضرت عرض كرد: پس چرا شما اين اسرار را در اختيار ما نمي گذاريد؟
حضرت فرمودند: اين بابي بود كه بسته شد، الّا اين كه سيدالشهدا علیه السلام مأمور بودند جلوه اي از آن را به اهل بيت و اصحاب شان عنايت كنند که عطا كردند، سپس فرمودند: «أُولَئِكَ كَانَتْ عَلَى أَفْوَاهِهِمْ أَوْكِيَةٌ».[7] اينها دهانشان بند داشت، یعنی هر حرفي را هر جایی نمي زدند و اگر به اسرار مي رسيدند، اسرار را بیان نمی کردند. اين گونه نبود كه اسرار از دهانشان سرريز كند، بلکه تجويز اين ها با حساب و كتاب بود تا اين حقايق فقط به اهلش برسد و از غير اهلش مكتوم بماند.
ائمه، مأمور ابلاغ بخشی از علوم
شيعه بايد به جايي برسد كه تحمل علم در وی افزایش یابد که بخشي از تحمل علم هم به سرشت انسان باز مي گردد. در روايت دیگری در كافي شريف، در باب كتمان هست كه حضرت فرمودند: خداي متعال، علومي را به ما داد كه ما آن را به احدي نبايد بدهيم، چرا که مخصوص خودمان است و باید تكاليفش را هم خودمان انجام دهیم.
البته ما درباره بخشي از اين علوم، دستور به ابلاغ و تبليغ داریم که كسي آن را تحمل و تصديق نمي كرد تا آن که خداي متعال، شيعياني را از انوار و طينت نبي اكرم صلّی الله علیه و آله و سلّم و سرشت ما آفريد و به ما دستور داد اين معارف را به آنها منتقل كنيم و تنها آن ها هستند كه وقتي به آن ها معارف منتقل مي شود، آن را تحمل مي كنند، سپس حضرت فرمودند: شمار کسانی که تحمل اسرار را دارند، زياد نيست. اين قابلیت فرد به استقامت و پايداري و تحمل در باب تكاليف باز می گردد. بنابراین، اگر به تكاليف عمل شد، ظرفيت در فرد ايجاد مي شود.
عدم انکار معارف
معناي ديگري که براي تحمل گفته و در روايات بیان و بارها از شيعیان خواسته شده، اين است كه وقتي به انسان معرفتي مي رسد، نباید آن را زود انكار كند، چرا که ظرفيت علمی ما محدود است. خداوند متعال در قرآن می فرماید: «ما أُوتيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَليلاً». (اسرا: 85) نورانيت عقل ما دارای نورانيت محدودي است که اساساً همه اين حقايق براي ظرف ما بيان نشده است.
طریقه برخورد با آیات و روایات مشکل
استادي مي فرمود: قرآن در تشبيه مثل داروخانه است. همه داروهايي كه در داروخانه است، برای انسان مناسب نيست. اگر انسان همه داروها را بخورد، سالم نمي ماند و مي میرد، تنها يكي از اين داروها، دوای درد انسان است.
همه گندم هاي روي زمين كه غذاي بنده نيست. خداي متعال، خداي همه موجودات زمين است و به همه روزي مي دهد. بنابراين، همه گندمي را كه خلق مي كند، نباید من بخورم. اين آب هاي روي زمين، همه اش رزق است، ولی همه آب ها که رزق من نیست.
قرآن سفره اي است كه خدا آن را پهن كرده و همه انبيا و اوليا سر اين سفره اند و هر كدام به اندازه ظرفیتشان، مهمان اين سفره هستند. معارف اهل بيت علیهم السلام نیز همین گونه است كه بنده هر روايتي را بايد بفهمد و اگر نفهميد، عقل خود را شاقول و ترازو سازد و آن را انكار كند. اين انكار، سبب سقوط انسان می شود و هیچ خاصيتي ندارد.
طریقه برخورد با روایات مخالف قرآن
البته گاهی مطلبي از امام علیه السلام می رسد که خلاف مسلمات قرآن است. معصومین علیهم السلام در این باره فرمودند: اين دسته از روایات را كنار بگذاريد، چون ما هیچ گاه بر خلاف قرآن سخنی نمي گوییم. البته گاهی پیش می آید که با مطلب سنگينی روبه رو می شویم. بسیاری از مطالب که به ذهن می رسد، سنگين است. معارف ائمه علیهم السلام مثل معادلات چند مجهولي است. اگر بخواهيم با يك فرمول آن را حل كنيم، راه به جایی نمی بریم. همين كه مي بينيم قفل با اين كليد باز نشد، مي گوييم اين قفل خراب است. اين گونه نيست. قفل سالم است، ولی كليد خاص خودش را دارد و تنها كليد مخصوص قفل، به ما در بازگشایی قفل کمک می کند. ممکن است روايتی را بنده بخوانم و آن را نفهمم، ولی ديگري بخواند و آن را بسيار خوب بفهمد. در روایت داریم: «وَ رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ».[8] چه بسا كسي حامل علمي است كه ديگري بهتر از او آن را مي فهمد.
فهم صحابه از روایات معصومین علیهم السلام
این گونه نیست که بسياري از رواياتي را كه راویان از ائمه علیهم السلام نقل كردند، راویان هم مي فهميدند. بیشتر راویان از امام صادق علیه السلام سخنی را مي شنيدند و يقين پیدا مي كردند که مضمون روایت درست است و آن را باور مي كردند، بعد هم با آداب کامل، روایت را کلمه به کلمه، حفظ و به دیگران منتقل مي كردند.
امروز روایات به دست گروهی رسيده كه برايش چندین جلد شرح نوشته اند، در حالي كه براي خودِ راوی، روایات مبهم بوده است. برخی روايات، مثل روایات فقهی یا معارفی، هزار سال روي آن كار کردند تا فهميدند.
اصحاب ائمه علیهم السلام، در صورت نفهمیدن روایتی، آن را انکار نکردند. چنان چه انکار می کردند، مانع نزول حقايق و معارف بر قلب انسان و رسيدن او به رشد مي شدند. بنابراین، يكي از مراتب تحمل اين است که وقتي كلامي از معصوم رسيد، اگر مسلّم است که از معصوم نقل شده، حتماً بايد آن را پذيرفت، ولو این که انسان آن روایت را درک نکند.
نمونه ای از علم امام صادق علیه السلام
در روايتي در اختصاص مرحوم مفيد، يكي از اصحاب امام صادق علیه السلام نقل مي كند كه در شام، پيش قتاده (عالم شام) بودم و از محضر او استفاده مي كردم. روزی به محضر امام صادق علیه السلام رفتم. در مجلس ایشان نشسته بودم که ديدم شخصي وارد شد و از امام صادق علیه السلام سؤالی كرد و حضرت هم جواب او را داد. نفر دوم وارد شد و همين سؤال را کرد و امام صادق علیه السلام جواب دیگری به او داد. من خيلي ناراحت شدم. با خود گفتم: من قتاده را رها كردم، آمدم محضر اين آقا! اگر از او (قتاده) سؤال مي شد، او اشتباه نمي كرد، در حالی که اين آقا در يك مجلس، يك سؤال را دو گونه پاسخ داد. نفر سوم آمد و همين سؤال را كرد. حضرت جواب سومی به او داد. من متوجه شدم اين کار عمدی است. اين گونه نيست كه حضرت مسئله را از ياد برده باشند و جواب دیگری بدهند. متوجه شدم نكته اين است که حضرت هر بار یک جوابی می دهند. چيزي نگذشت که امام صادق علیه السلام به من فرمودند: فلاني اين طور فكر نكن! بعد حضرت فرمودند كه خداي متعال، ملكي به حضرت سليمان داد و به سليمان فرمود: «هذا عَطاؤُنا فَامْنُنْ أَوْ أَمْسِكْ بِغَيْرِ حِساب».[9] این در اختيار توست و آن را به هر كسی که مي خواهي بده و اصلاً از تو درباره آن سؤال و جواب نمي كنم که چرا این چنین است؟ جوابش روشن است، چون جناب سليمان به مقامي رسيده بود كه مي دانست اين ملك را چگونه خرج كند. او آن را جز در راه خدا خرج نمي كرد.
ویژگی اولیاء الله
از كسي كه به مقام ولايت برسد، ديگر سؤال نمی شود. به خاطر اين كه هر كاري مي كند، بر اساس فرمان خداست. اگر كسي به جايي رسيد که خدا، چشم، گوش، زبان و دستش مي شود، ديگر سؤال و جواب ندارد، چون هر كاري مي كند، براساس خواست و اراده خداست. در مرتبه كاملش هم چهارده معصوم و در مراتب نازلش، شيعيان و انبيا هستند كه آنها هم جزء شيعيان اند. چنان که وقتی به مراتب ولايت معصومین مي رسيم، به این نکته می رسیم که اراده اميرالمؤمنين علیه السلام در مالك اشتر جاري است.
حضرت فرمود: خدا چيز بالاتري به جد ما عنایت کرده است، سپس ادامه داد: «ما آتاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاكُمْ عَنْهُ».[10] او را شاقول قرار داده است. به اين معنا که ملك به او داده و گفته شده، هر طور که مي خواهي اين را سرپرستي كن، چون من سرپرستي آن را به تو واگذار کردم. از این رو، هر چه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به شما داد، اخذ كنيد و شما را از هر چه نهي كرد، از آن دست برداريد، چون رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شاقول و تراز است. بعد فرمود: چیزی را كه خدا به جدمان عنايت كرده، به ما نیز بخشیده است. بنابراين، اگر كسي پيش سليمان مي آمد و او از ملكش چيزي به او می داد و به نفر ديگر چيز ديگري مي داد، آیا جاي سؤال داشت؟ نه، جاي سؤال نبود، چرا که وادي حقايق و معارف، این گونه است. ما (اهل بیت) به هر كسي، به اندازه سهمی مي دهيم که از معارف دارد.
متعلَّق علوم اهل بیت
بنابراین، معارفي كه از اهل بیت صادر شده، متعلق به يك نفر نيست، بلکه متعلق به همه است. گاهی در طول زمان، سلمان، ابوذر، مالك اشتر یا جابر بن يزيد جعفي پيدا مي شود که این حقایق را می فهمند.
در نتیجه، درباره رواياتي كه نقل شده، گاه در يك دوره تنها يك نفر بعضي از آن روایات را مي فهمد و گاهي ده نفر آن را مي فهمند. اين گونه نيست كه همه روایات را بفهمند.
شرط فهم روایات معصومین
وقتی انسان اين روايات نوراني را مي خواند يا برايش نقل مي شود، در می یابد روایت ها از آن امام نيست که در اين موارد خودشان فرمودند: این گونه روایات را كنار بگذاريد.
هم چنین فرمودند: وقتی با حديثي روبه رو می شوید که سنگين است، بلافاصله از كنار آن بگذريد و آن را به خود ما واگذار كنيد. پيداست که اين روایت، روزي شما نبوده و براي شما گفته نشده است، چون اگر روزي شما بود، جذب قلبتان مي شد. اگر انسان مي خواهد اين گونه روایت ها را بفهمد، بايد اهل باشد و به خوبی وظايفش را انجام دهد تا به مرتبه اي برسد كه ظرفيت تحمل كلمات را پيدا كند.
اگر معارف را نفهمیدیم، چه کنیم؟
اگر انسان بلافاصله حدیثی را بفهمد، جذب حدیث مي شود، چون براي قلبش شيرين است و حلاوت كلام نوراني به دلش نشسته است. اگر نتواند حدیث را جذب كند، پس شیريني اش را نفهمیده است. گاهي بر عكس اتفاق می افتد. حدیث در ذائقه اش ایجاد تلخي می کند که در این صورت، اصلاً نباید پاي سفره بايستد و بلافاصله باید عبور كند و آن را به اهلش بسپارد تا خداي متعال ظرفيتي به او بدهد و بعدها آن را بفهمد.
بزرگواراني كه اهل انس با معارف اهل بيت هستند، در طول دوران علمي شان، اين نکته را تجربه كردند که گاهی انسان از بسياري از احاديث و معارف نتوانسته استفاده بکند.
تکالیف اصلی شیعیان
راوی (صديق) به امام صادق علیه السلام عرض كرد: آقا! من از پیش شيعيان شما مي آمدم. آنها بر سر مسائل و معارف با هم اختلاف داشتند. حضرت فرمودند: اين حرف ها را رها كنيد. مردم سه تكليف بيشتر ندارند. اول بايد امام خودشان را بشناسند، دوم اين كه در امور گوناگون به آنها رجوع كنند و هر جا اختلاف داشتند، آنها را شاقول و ترازوي خود قرار بدهند و با خودشان نزاع نكنند. وقتی نزاع حل مي شود که ترازویی وجود داشته باشد. امام آن ترازوست. سوم اين كه اگر در موردی اختلاف پدید آمد و نتوانستند آن را حل كنند و نفهميدند، این مسئله را به آنها رد كنند و اگر در جايي هم مطلب را نفهميدند، به خودشان برگردانند و انكار نكنند. در روايات داريم که انكار چيزي كه درباره امام است، پدیدآورنده کفر است.
اشتباه روشنفکران
متأسفانه اين روزها در میان روشنفكران باب شده که چراغ كوچك خودشان را شاقول می دانند و وقتی نور خورشيد در چراغ کوچکشان نمي گنجد، به ناچار نور خورشيد را انكار مي كنند.
اميرالمؤمنين علیه السلام و امام صادق علیه السلام اين چراغ را به ما ندادند كه با آن خورشيد را محك بزنيم، بلکه چراغ را به ما دادند كه جلوي پايمان را ببينيم. بنابراين، اگر كسي اين مرتبه از تحمل را داشت، به هر معرفتي رسيد که ديد نمي تواند تحمل کند، آن را انكار نكند، بلکه بلافاصله علمش را به اهل بيتش رد كند.
ما بسیاری از معارف را نفهميديم. نمي فهميم و نخواهيم هم فهميد. معاني ديگري از تحمل نیز هست كه باید به روايات باب و كتاب علم و اوصاف عالم و خصوصيات عالمي كه در بسياري از مجامع روايي ما مثل كافي، بحار و امثال اين هاست، مراجعه کرد که در آن صورت مي توان اين اسرار و معاني تحمل علم ائمه علیهم السلام را از اين روايات به دست آورد.
ذکر مصیبت حضرت عباس علیه السلام
«السَّلَامُ عَلَيْكَ وَ عَلَى الْأَرْوَاحِ الَّتِي حَلَّتْ بِفِنَائِكَ عَلَيْكُمْ مِنِّي جَمِيعاً سَلَامُ اللَّهِ أَبَداً مَا بَقِيتُ وَ بَقِيَ اللَّيْلُ وَ النَّهَارُ وَ لَا جَعَلَهُ اللَّهُ آخِرَ الْعَهْدِ مِنّی لزِيَارَتِكُم السَّلَامُ عَلَى الْحُسَيْنِ وَ عَلَى عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ و علي اولاد الحسين وَ علي أَصْحَابِ الْحُسَيْنِ».[11]
«اللَّهُمَّ كُنْ لِوَلِيِّكَ الحجه الابن الحسن فِي هَذِهِ السَّاعَةِ وَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ وَلِيّاً وَ حَافِظاً وَ قَائِداً وَ نَاصِراً وَ دَلِيلًا وَ عَيْناً حَتَّى تُسْكِنَهُ أَرْضَكَ طَوْعاً وَ تُمَتعَهُ فِيهَا طَوِيلًا». [12]
«السَّلَامُ عَلَيْكَ أَيُّهَا الْعَبْدُ الصَّالِحُ الْمُطِيعُ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْهِم أَشْهَدُ لَكَ بِالتَّسْلِيمِ وَ التَّصْدِيقِ وَ الْوَفَاءِ وَ النَّصِيحَةِ لِخَلَفِ النَّبِيِّ صلّي الله عليه و آله».[13]
محضر سيدالشهدا علیه السلام آمد. تا آخرين ساعت عاشورا، در كنار سيدالشهدا علیه السلام بود. وقتي اصحاب و اهل بيت علیهم السلام در محاصره دشمن بودند، او بود كه دشمن را كنار زد و از نو لشکر را آرايش داد. هم فرمانده لشكر بود، هم پرچم دار، هم ساقي، هم حامي و محافظ خيمه ها. از این رو، تا زنده بود، امام حسين علیه السلام نگران خيمه ها نبود. ایشان با خاطری آسوده به ميدان مي رفت و برمي گشت، ولي بعد از قمر بني هاشم علیه السلام ، وقتی امام حسين علیه السلام مي خواست برود ميدان، نگران خيمه ها بود.
دشمن متوجه اين نكته شده بود كه سيدالشهدا علیه السلام نمي تواند خيمه ها را تنها بگذارد. وقتی در آخرين لحظات که امام در گودي قتلگاه بود، تمام توانش را جمع كرد و روي زانوهايش ايستاد و فرمود: «يا شيعة آل أبي سفيان إن لم يكن لكم دين و كنتم لا تخافون المعاد فكونوا أحرارا في دنياكم ... فقال إني أقول أقاتلكم و تقاتلونني».[14] شما با من مي جنگيد، چه كار به خيمه هاي من و نواميس رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم داريد؟ از این رو، دشمن بين امام حسين علیه السلام و قمر بني هاشم علیه السلام ، فاصله انداخت و حضرت را در درون نخلستان ها دور از خيمه ها محاصره كردند، در حالي كه با تمام وجودش سعي مي كرد، آب را به خيمه برساند. حضرت عباس علیه السلام خود را سپر آب كرده بود. دست راستش را قطع كردند. رجز مي خواند و به طرف خيمه ها حركت مي كرد. دست چپش را قطع كردند. باز هم به خودش نويد داد و در ميدان نبرد، استقامت كرد و به راهش ادامه مي داد، ولي لحظه اي پيش آمد که متحير وسط ميدان ايستاد. وقتي آب ها روي زمين ريخت و دید ديگر آب ندارد که براي خيمه ها بياورد و دست هم ندارد تا از امام حسين علیه السلام و حريمش حمايت كند، متحیر ماند. دشمن كه از شجاعت او پروا داشت، وقتي متوجه شد او ديگر دست ندارد، حلقه محاصره را تنگ تر كرد و از هر طرف به او حمله ور شد. تيراندازها از فاصله نزديك او را تيرباران كردند. چشم نازنينش را هدف قرار دادند. وقتي چوبه تیر به چشمش اصابت كرد و دست نداشت كه تير را بيرون بياورد، ناچار سر را فرود آورد و زانوها را بالا آورد که كلاه خود از سر حضرت زمين افتاد. به گونه ای با عمود آهنين، حضرت را هدف قرار دادند كه ديگر نتوانست روي اسب بماند.
این در حالي است که تير به چشم و بدنش خورده بود. دشمن از هر طرف به او حمله ور شد. در همين حال بود كه امام حسين علیه السلام به سرعت از خيمه بیرون آمد و دشمن را پراكنده كرد. وقتي كنار بالين عباس نشست، فرمود: «الآنَ انْكَسَرَ ظَهْرى وَقَلَّتْ حيلَتى».[15]
________________________________________
[1]. الكافي، شیخ کلینی، ج1، ص 401، باب فيما جاء أن حديثهم صعب مستصعب.
[2].همان.
[3]. همان، ج 1، ص 419، باب فيه نكت و نتف من التنزيل في ... .
[4]. بحارالأنوار، مجلسی،ج 24،ص 28، باب 25، آخر في أن الاستقامة إنما هي .
[5]. همان، ج 8 ، ص 92، باب 23، الجنة و نعيمها رزقنا الله.
[6]. همان، ج 24، ص 28، باب 25، آخر في أن الاستقامة إنما هي ... .
[7]. الكافي، شیخ کلینی، ج 1، ص 264، باب أن الأئمة ع لو ستر عليهم لأخبرو.
[8]. همان، ص 403، باب ما أمر النبي ص بالنصيحة لأئمة... .
[9]. همان، ص 210، باب أن أهل الذكر الذين أمر الله الخ.
[10]. همان، ج 1، ص 64 ، باب اختلاف الحديث ... ، ص 62 .
[11]. همان، زیارت عاشورا، البلدالأمين، عاملی کفعمی، ص 271، المحرم ... ، ص 26.
[12]. همان، دعای سلامتی امام زمان عجّل الله تعالی فرجه الشریف.
[13]. تهذيب الأحكام، شیخ طوسی، ج 6، ص 65 ، 18، باب زيارته ع ... ، ص 54.
[14]. اللهوف، سید بن طاووس، ص 119، المسلك الثاني في وصف حال القتال و ... .
[15]. پژوهشى پيرامون شهداى كربلا، جمعی از نویسندگان، ص 77.
