ترک احسان نابجا (۱)

وَ ألبِسْنِي زِينَةَ المُتّقينَ في... [ترک] الإفضالِ على‌ غَيرِ المُستَحِق‌.[۱]

یکی دیگر از فرازهای دعای نورانی مکارم الاخلاق عبارت است از ترک «افضال» به معنای احسان ابتدایی بر کسی که سزاوار آن نیست.

این فراز از دعا حاکی از آن است که همان طور که نیکی کردن به کسی که شایسته نیکی است، یک فضیلت اخلاقی است،‌ در مقابل، نیکی کردن به کسی که شایستگی آن را ندارد،‌ از رذائل اخلاقی شمرده می‌شود.

در این باره سه دسته روایات داریم:

در دسته‌ای از روایات تأکید شده که انسان به همه افراد نیکی کند، خوب باشند یا بد.

در دسته‌ای دیگر مانند همین فراز مورد بحث، احسان و نیکی به همه افراد را صحیح نمی‌دانند، بلکه آن را به کسانی اختصاص می‌دهد که سزاوار نیکی باشند.

و دسته سوم روایاتی است که می‌توان جمع‌بندی دو دسته قبل از آنها استفاده کرد.

در ادامه روایاتی را به عنوان نمونه‌هایی از هر یک از این سه دسته می‌خوانیم.

دسته اول

این روایت که از رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل شده است در دسته اول قرار می‌گیرد که می‌فرماید:

رَأسُ‌ العَقلِ‌ بَعدَ الدّينِ التَّوَدُّدُ إلَى النّاسِ، وَ اصطِناعُ الخَيرِ إلى كُلِّ بَرٍّ و فاجِرٍ.[۲]

سَرلوحه خردمندی، بعد از ديندارى، اظهار دوستى به مردم و خوبى كردن به هر آدمى، از نيك و بد، است.

در این روایت، خوبی کردن به همه افراد، چه خوب و چه بد، مقتضای عقل دانسته شده است.

همچنین در روایت دیگری از امام رضا (علیه السّلام) چنین نقل شده است که فرمود:

اصطَنِعِ‌ الخَيرَ إلى‌ مَن‌ هُوَ أهلُهُ‌، و إلى‌ مَن هُوَ غَيرُ أهلِهِ، فإن لَم تُصِبْ مَن هُوَ أهلُهُ فأنتَ أهلُهُ.[۳]

خوبى كن هم به كسى كه شايسته آن است و هم به كسى كه شايستگى آن را ندارد؛ زيرا اگر كسى كه به او احسان كرده‌اى، شايستگى‌اش را نداشته باشد، تو به فضيلت احسان دست يافته‌اى.

در این روایت نیز تصریح شده که انسان باید به همه افراد، چه اهلیت داشته باشند، چه نداشته باشند، خوبی کند.

حتی در روایتی این نگاه غلط دانسته شده که انسان فقط به اهل خیر و نیکی، احسان کند. نقل شده که شخصی نزد امام حسین (علیه السّلام) چنین گفت: «إنَّ المَعروفَ إذا اسدِيَ إلى‌ غَيرِ أهلِهِ ضاعَ»، یعنی اگر به نااهل خوبى شود هدر رفته است؛ ولی حضرت فرمودند:

لَيسَ كذلكَ، ولكِنْ تَكونُ الصَّنيعَةُ مِثلَ وابِلِ المَطَرِ تُصيبُ البَرَّ و الفاجِرَ.[۴]

چنين نيست، بلكه خوبى كردن مانند ريزش باران، به نيك و بد مى‌رسد.

اینها نمونه‌هایی از روایات دسته اول بود. برخی از روایات دسته دوم نیز در جلسه آینده بیان می‌گردد.

[۱]الصحيفة السجّاديّة، الدعاء ۲۰.
[۲]شُعب الإيمان، بیهقی، ج۶، ص۲۵۶، ح۸۰۶۲.
[۳] عيون أخبار الرضا، شیخ صدوق، ج۲، ص۳۵، ح۷۶.
[۴]تحف العقول، حرّانی، ص۲۴۵.