حمد و ثنای خدای سبحان (۴)

اللّهُمَّ اجعَل... ما أجرى عَلى لِساني مِن لَفظَةِ فُحشٍ... نُطقا بِالحَمدِ لَكَ‌. [۱]

در ادامه تبیین این فراز نورانی و در رابطه با حمد و ستایش خدای سبحان، به این مطلب رسیدیم که فرق میان «حمد» و «مدح» چیست؟

در جلسه قبل، یک فرق، بیان شد که در آن مناقشه کردیم. فرق دیگری که برخی از مفسرین مطرح کرده‌اند این است که در مفهوم «حمد»، رسيدن اثر كمالِ محمود به ديگرى نهفته است، یعنی حمد در جایی است که از جانب محمود، فایده‌ای به ما برسد، برخلاف مدح كه اعم از اين معناست.[۲]مثلاً سخاوت را مى‌توان حمد كرد، چون اثر اين كمال به ديگرى مى‌رسد؛ امّا بلندى قامت و زيبايى رو، قابل حمد نيست، چون از بلندقامتی و زیبایی ممدوح چیزی عاید حامد نمی‌شود؛ ولى مى‌توان مدحش كرد.

به نظر ما، اين سخن نيز با توجّه به كاربردهاى روایی حمد صحيح به نظر نمى‌رسد. امام صادق(عَلَیْهِ‌السَّلامِ) ـ طبق نقل ـ ضمن دعایی، چنین می‌فرماید:

اللّهُمَّ إِن‌ أَدخَلتَنِي‌ الجَنَّةَ فَأَنتَ مَحمودٌ، و إِن عَذَّبتَني فَأَنتَ مَحمودٌ، يا مَن هُوَ مَحمودٌ في كُلِّ خِصالِهِ، صَلِّ عَلى مُحَمِّدٍ و آلِ مُحَمَّدٍ وَ افعَل بي ما تَشاءُ و أَنتَ مَحمودٌ. [۳]

خداوندا! اگر مرا به بهشت در آورى، پس ستوده‌اى و اگر مرا عذاب دهى، باز هم ستوده‌اى. اى آن كه در همه ويژگى‌هايش ستوده است! بر محمّد و خاندان محمّد، درود فرست و براى من، آنچه مى‌خواهى، انجام ده، كه تو ستوده‌اى.

این روایت، گذشته از اینکه مقام و معرفت امام صادق(عَلَیْهِ‌السَّلامِ) را نشان می‌دهد که در هر حال، خدای سبحان را سزاوار ستایش می‌داند، حتی اگر او را مجازات می‌کند! بیان‌گر این نکته است که حمد در جایی که اثری از کمال محمود به حامد نرسد نیز به کار می‌رود.
[۱] الصحيفة السجّاديّة، دعای ۲۰.
[۲] المنار، رشید رضا (۱۳۵۴ ق): ج۱ ص۵۰.
[۳] الإقبال بالأعمال الحسنة فيما يعمل مرة في السنة ( ط ـ الحديثة): ابن طاووس حلی (۶۶۴ ق): ج۱ ص۱۳۲.