فرق «تحمید» و «تسبیح»

اللّهُمَّ اجعَل... ما أجرى عَلى لِساني مِن لَفظَةِ فُحشٍ... نُطقا بِالحَمدِ لَكَ‌. [۱]

صحبت در تبیین «حمد الهی» بود. یکی از عزیزان سؤال کرد که فرق «حمد» و «تسبیح» چیست؟ به همین جهت در این جلسه به بیان فرق و نیز ارتباط این دو می‌پردازیم.

«تحمید» به معنای ستايش خداوند متعال است بر واجد بودن همه كمالات حقیقی در ذات، صفات و افعال؛ و «تسبیح» به معنای تنزیه و دور شمردن او از همه کاستی‌ها و ناشایستگی‌ها در ذات، صفات و افعال. «الحمد لله» ستایش خداوند متعال بر صفات کمالی است و «سبحان الله» تنزیه او است از صفات سلبی.

بر این اساس، گفتن «سبحان الله» در واقع اقرار به این است که خداوند از هر نقص و شریکی در ذات، صفات و افعال منزه و وارسته است، و گفتن «الحمد لله» اقرار به این است که ذات و صفات و افعال خداوند متعال، دارای همه کمالات حقیقی است. از این رو، هر كسى شايسته آن نيست كه تسبيحگو و ثناگوی حضرت حق شمرده شود. تسبيحگوى حقيقى، كسى است كه:

اولاً از نظر اعتقادی باور داشته باشد كه ذات خداوند متعال یکی است:﴿قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ﴾.

ثانیاً معتقد باشد که صفات ذاتی خداوند، عین ذات او است و او صفتی جدا از ذات ندارد، زیرا اعتقاد به صفات زاید بر ذات حق تعالی مستلزم قبول وجود نوعی شریک برای اوست، بله صفاتی چون «خالقیت»، «ربوبیت» و «رازقیت» از صفات فعل اوست نه از صفات ذات.

ثالثاً این حقیقت را باور داشته و بپذیرد که علة العلل و مسبب الأسباب همۀ پدیده‌های جهان، خداوند سبحان است.

نکته دیگر در این رابطه، این است که چرا در قرآن «تحمید» و «تسبیح» در کنار هم آمده است. مثلا می‌فرماید:

﴿وَ تَرَى الْمَلائِكَةَ حَافِّينَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ﴾. [۲]

و فرشتگان را مى‌بينى كه حلقه‌زنان بر گِرد عرش، پروردگار خود را تسبيح مى‌گويند و مى‌ستايند.

یا خداوند متعال به پیامبر (صَلَّی‌اللهُ‌عَلَیْهِ‌وَ‌آلِهِ) دستور می‌دهد:

﴿وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ بِالْعَشِيِّ وَ الْإِبْكارِ﴾. [۳]

هر شام و بام، به سپاس، خداوندگارت را تسبيحگوى باش.

و نيز مى‌فرمايد:

﴿وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ﴾. [۴]

و آنگاه كه بر مى‌خيزى، به سپاس، پروردگارت را تسبيح گوى.

یا در مورد ذكر «رعد» آمده است:

﴿وَ يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ﴾. [۵]

و رعد، او را به سپاس، تسبيح مى‌گويد.

بلكه همه چيز در جهان آفرينش، در كنار تسبيح حق تعالى، او را تحميد نيز مى‌نمايد:

﴿وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ﴾. [۶]

هيچ چيزى نيست، مگر آن كه او را به سپاس، تسبيح مى‌گويد؛ امّا شما تسبيح آنها را نمى‌فهميد.

توضیح اینکه چرا حمد و تسبیح در کنار هم آمده است، در جلسه آینده خواهد آمد.

[۱] الصحيفة السجّاديّة، دعای ۲۰.

[۲] سوره زمر، آيه ۷۵.

[۳] سوره غافر، آيه ۵۵.

[۴] سوره طور، آيه ۴۸.

[۵] سوره رعد، آيه ۱۳.

[۶] سوره اسراء، آيه ۴۴.