مفهوم هدایت و ضلالت

وَ لَا أَضِلَّنَّ وَ قَدْ أَمْكَنَتْكَ هِدَايَتِي‌. [۱]

در این فراز از دعای نورانی مکارم الاخلاق از خداوند متعال مسئلت داریم که خدایا! گمراه نشوم با این که هدایتم برای تو ممکن است.

«هدایت» نقطۀ مقابل «ضلالت» و به معنای نشان دادن راهِ درستِ رسیدن به مقصد است. «ضلالت»‌نیز به معناى انحراف و فاصله گرفتن از راه صحیحِ رسیدن به مقصد است.

در قرآن و حدیث، هدایت الهی سه نوع است،‌ولی اضلال الهی یک نوع بیشتر نیست.

نوع اول هدایت، هدایت عمومی همه موجودات است:

﴿رَبُّنَا الَّذِى أَعْطَى كُلَّ شَىْ‌ءٍ خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى﴾. [۲]

پروردگار ما کسى است که به هر موجودى آفرینش [خاص] او را داده، سپس هدایت کرده است.

انواع پدیده‌ها به تناسب ویژگى‌هاى خاصّ خود از هدایت تکوینی الهى بهره‌مند مى‌شوند.

هدایت نوع دوم، هدایت عامّ مکلفین است. خداوند متعال راه درست زندگی را به همه مکلفین، اعم از جن و انس، نشان داده است:

﴿إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ إِمَّا شَاكِرًا وَ إِمَّا كَفُورًا﴾. [۳]

او [انسان] را به راه هدایت کردیم، خواه شاکر باشد [و پذیرا گردد] یا ناسپاس!

سومین نوع از هدایت، هدایت ویژه الهی است. گونه قبلی، هدایت به معنای ارائه طریق است؛ ولی در اینجا به معنای ایصال به مقصود است. این گونه هدایت، در حقیقت، پاداش به کار بستن هدایت عام افراد مکلف است و از این رو، هدایتِ پاداشى، نیز نامیده مى‌شود و در مقابل آن، اضلال الهی است و کسانی که هدایت همگانی را به کار نمی‌بندند، به عنوان کیفر و مجازات، گرفتار آن می‌شوند:

﴿یضِلُّ مَن یشَاءُ وَ یهْدِی مَن یشَاءُ﴾. [۴]

هر که را خواهد گمراه کند و هر که را خواهد راه نماید.

بنا بر این، خدواند متعال کسی را ابتداءً گمراه نمی‌کند؛ بلکه همه را از هدایت برخوردار می‌کند، اما گروهی که لجاجت ورزیده و با آن مخالفت کنند، خدا نیز آنها را مجازات کرده و گمراه می‌کند:

﴿فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَ اللَّهُ لاَ یهْدِى الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ﴾. [۵]

پس چون [از حق] منحرف شدند، خدا دلهایشان را منحرف کرد، و خدا مردم فاسق را هدایت نمى‌کند.

در همه آیاتی که ضلالت به خداوند سبحان نسبت داده شده، این واژه به معنای ضلالت کیفری است.

[۱] الصحيفة السجّاديّة، الإمام زین العابدین(عَلَیْهِ‌السَّلامِ)، ص۹۸، الدعاء۲۰.

[۲] سوره طه، آیه ۵۰.

[۳] سوره انسان، آیه ۳.

[۴] سوره نحل، آیه ۹۳.

[۵] سوره صف، آیه ۵.