جمع ‌ بندی روایات ستایش و نکوهش فقر

وَ لَا أَفْتَقِرَنَّ وَ مِنْ عِنْدِكَ وُسْعِي وَ لَا أَطْغَيَنَّ وَ مِنْ عِنْدِكَ وُجْدِي‌. [۱]

در چندین جلسه گذشته اقسام مختلفی از روایات مطرح شده پیرامون «فقر و غنا» مورد توجه قرار داده شد؛ روایاتی که به نوعی ستایش و مدح فقر را مطرح می‌کردند و در مقابل روایاتی که نکوهش و مذمت فقر از آن فهمیده می‌شد. بر فرض آن که همه این روایات دارای سند صحیح و معتبری باشند – که اینگونه نیست و سند بسیاری از این روایات ضعیف است – جمع‌بندی مجموع این روایات ما را به چند نکته مهم می‌رساند:

نکته اول: مبارزه با فقر و توسعه اقتصادی

از مجموع روایات فهمیده می‌شود جهت گیری اسلام ، تلاش برای رفع فقر و گام برداشتن در مسیر توسعه اقتصادی است. بنابر این اگر روایاتی وجود داشته باشند که مردم را به فقر دعوت می‌کنند قطعا انتساب آنها به پیشوایان دین، صحیح نیست مگر این که مقصود ظاهر آن نباشد.

نکته دوم: ارزش مطلق ثروت، ارزش مقید ثروتمند

ثروت از دو زاویه می‌تواند مورد ارزشیابی قرار گیرد. گاهی ذات عمل به شکل مطلق مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد – مانند ارزشگذاری بر مطلق علم – از این زاویه ثروت دارای بار ارزشی مثبت است چرا که از مظاهر نظام آفرینش است و چنانچه در قرآن نیز بر آن «خیر» اطلاق شده است:

كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْراً الْوَصِيَّةُ لِلْوالِدَيْنِ وَ الْأَقْرَبينَ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى الْمُتَّقينَ [۲]

بر شما نوشته و مقرر شده كه چون يكى از شما را مرگ فرا رسد اگر مالى از خود باقى‌گذارده(علاوه بر ارثى كه در اسلام تشريع شده)براى پدر و مادر و نزديكان خود به‌طور پسنديده وصيت نمايد.(اين دستور علاوه بر حق فريضه)حقى بر عهده‌پرهيزكاران است.

گاهی نیز فاعل این عمل مورد ارزشیابی قرار می‌گیرد. مثلاً برای عالم به شکل مطلق بار ارزشی مثبت لحاظ نمی‌شود، نه هر عالمی ارزشمند است و نه هر جاهلی بدون ارزش؛ چنانچه در این باره می‌خوانیم:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَسْئَلُوا عَنْ أَشْياءَ إِنْ تُبْدَ لَكُمْ تَسُؤْكُمْ [۳]

اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد،از چيزهايى كه اگر براى شما آشكار گردد ناراحت وغمگينتان مى‌كند(از پيامبر)مپرسيد

نتیج آن که از نگاه آفرینشی، بی‌شک «ثروت» در برابر «فقر» ارزش محسوب می‌شود اما از نگاه کسی که دارای ثروت یا فقر است نمی‌توان حکم کلی به ارزشمند یا ضد ارزش بودن آن نمود. اگر ثروتمند از ثروت خود بهره مورد نظر خداوند را ببرد قطعاً مورد ستایش قرار می‌گیرد چنانچه فقیر نیز اگر مسیر مورد رضایت الهی را در پیش گیرد مورد ستایش قرار خواهد گرفت.

[۱] الصحيفة السجّاديّة، ص۹۸، الدعاء۲۰.

[۲] بقره، آیه ۱۸۰.

[۳] مائده، آیه ۱۰۱.