066 ـ و جاهدتم فی الله حق جهاده

وَ جاهَدْتُمْ فِى اللّهِ حَقَّ جِهادِهِ .

و همه توان خود را راه خدا ، آن گونه كه شايسته است ، به كار گرفتيد .

توضيح واژه ها

جاهَدَ : جهاد كرد ، كوشش كرد ، زحمت فراوانى كشيد . [۱]

حَقّ : حقيقت ، راستى ، درستى ، كامل ، شايسته . [۲]

جِهاد : مصدر «جاهد» ، به معناى مبارزه كردن ، نبرد ، كوشش .

حَقّ جهاد : به كار گرفتن همه توان ، آن گونه كه شايسته است .

شرح

به كار گرفتن همه توان، معناىِ مشترك واژگانى نظير : «جُهد» ، «اجتهاد» و «جِهاد» است. از اين رو ، «مجاهد» ، كسى است كه با تمامِ توان ، با دشمن ، مبارزه مى كند و «مجتهد» نيز به كسى مى گويند كه تمام توان خود را براى انجام دادن كارى به كار مى گيرد .

طلايه داران جهاد

معيارِ ارزشيابىِ مجاهدان ، دو چيز است: يكى انگيزه الهى ، و ديگرى ، به كارگيرى همه توان . بنا بر اين ، اهل بيت عليهم السلام ، طلايه دارانِ جهادند ؛ زيرا چه از نظر انگيزه الهى و اخلاص ، و چه از نظر به كار گيرى همه توان در راه انجام دادن اوامر الهى و ترك نواهىِ او ، بر همه امّت ، پيشى گرفته اند . از اين رو ، مجاهدت امامان عليهم السلام ، نمودِ اين آيه شريف است كه همه مؤمنان را به كوششى شايسته ، فرا مى خواند:

«وَ جَـهِدُواْ فِى اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ. [۳] و در راه خدا ، چنان كه حقّ جهاد اوست ، جهاد كنيد . اوست كه شما را براى خود ، برگزيده است» .

اين آيه ، رابطه دوسويه ميان «برگزيده شدن» و «تلاش كردن» را بيان مى كند ؛ زيرا خداوند ، همه هستى را براى انسان هاى شايسته اش آفريده ، چنان كه در حديث قدسى آمده :

يَابن آدَم خَلَقتُ الأشياءَ لأجلِكَ وَخَلَقتُكَ لِأَجلى . [۴] فرزند آدم ! همه چيز را به خاطر تو آفريدم و تو را براى خودم آفريدم .

بنا بر اين ، بندگانِ شايسته نيز بايد تمامِ توانِ خويش را در راه او به كار گيرند و لحظه اى از پاى ننشينند. اهل بيت عليهم السلام ، برگزيده ترين بندگان خدايند و در كوشش و جهاد نيز برترين.

بُرَيد عِجلى ، يكى از ياران امام باقر عليه السلام ، از ايشان ، در باره تفسير آيه «وَ جَـهِدُواْ فِى اللَّهِ ...» پرسيد . امام عليه السلام پاسخ داد:

إيّانا عَنى وَ نَحنُ المُجتَبونَ . [۵] مراد ، ماييم و ما ، برگزيدگانيم .

آرى ! بر اساس فرمان خداوند در قرآن كريم ، همه بايد نهايتِ توان خود را در راه خدا به كار گيرند :

«فَاتَّقُواْ اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ ؛ [۶] هر چه مى توانيد ، تقوا پيشه كنيد» .

بى ترديد ، هيچ كس مانند اهل بيت عليهم السلام ، همه توان خود را براى خدا و در راه او به كار نگرفته است . بنا بر اين ، عبارت «و جاهدتم فى اللّه حقّ جهاده» ، به بارزترين مصداق آيه ياد شده ، اشاره دارد و پيامبر صلى الله عليه و آله ، نخستين كسى است كه با تمامِ توان ، در راه خدا كوشيد و پس از ايشان ، پيشوايان معصوم عليهم السلام ، در اين راه ، استقامت ورزيده اند.

عرصه هاى جهاد اهل بيت عليهم السلام

اهل بيت عليهم السلام ، در همه عرصه ها جهاد كرده اند و جهاد ايشان ، تنها در برابر دشمن نبوده است ؛ بلكه در عرصه عبادت، سياست، اخلاق و... سرآمدِ همه جهادگران بوده اند . اينك به دو نمونه از عبادتِ بى نظير و خدمتِ بى مانند آنان ، اشاره مى كنيم :

عبادت اهل بيت عليهم السلام

بر پايه روايتى ، پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در توصيف امامِ سجّاد عليه السلام مى فرمايد :

إذا كانَ يَومُ القِيامَةِ يُنادي مُنادٍ : أَينَ زَينُ العابِدينَ ؟ فَكَأَنّي أَنظُر إلى وَلَدي عَلىِّ بنِ الحُسَينِ بنِ عَلىِّ بنِ أبي طالِبٍ يَخطو بَينَ الصُّفوفِ . هنگامى كه قيامتْ ، فرا رسد ، منادى ندا مى دهد: «زيور عبادت كنندگان ، كجاست؟» و گويا من [آن روز را ]مى بينم كه فرزندم على بن الحسين بن على بن أبى طالب ، در ميان صفوف [محشر] ، راه مى رود. [۷]

اگر چه پيامبر صلى الله عليه و آله لقب «زين العابدين» را براى امام سجّاد عليه السلام به كار برده ؛ امّا توصيف عبادت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از زبان امام زين العابدين عليه السلام نيز خواندنى است. گزارش شده از ايشان پرسيدند: ميان عبادت تو و عبادت جدّت امير مؤمنان ، چه نسبتى است؟

فرمود:

عِبادَتي عِندَ عِبادةِ جَدّي كَعِبادةِ جَدّي عِندَ عِبادَةِ رَسولِ اللّه صلى الله عليه و آله . [۸] عبادت من در برابر عبادت جدّم [ على عليه السلام ] ، مانند عبادت جدّم در برابر عبادت پيامبر خدا صلى الله عليه و آله است.

و بدين سان ، عبادت پيامبر صلى الله عليه و آله را فراتر از عبادت امير مؤمنان على عليه السلام ، و عبادت على عليه السلام را برتر از عبادت خويش ، معرّفى مى فرمايد ؛ و اين در حالى است كه امام سجّاد عليه السلام ، وقتى كوشش امير مؤمنان عليه السلام را در عبادت ، توصيف مى كرد ، مى فرمود :

مَن يُطِيقُ عِبادَتَهُ ؟ [۹] چه كسى توان عبادت او را دارد؟

نيز از امام باقر عليه السلام گزارش شده كه از پدرش امام سجّاد عليه السلام نقل مى كند كه يكى از نوشته هاى جدّش امام على عليه السلام ـ در زمينه عبادت ـ را ملاحظه كرد ، آن را بر زمين نهاد و فرمود :

مَن يُطِيقُ هَذَا ؟ [۱۰] چه كسى را چنين توانى است ؟

و سپس بر اساس آن عمل مى كرد .

خدمت اهل بيت عليهم السلام

در مكتب اهل بيت عليهم السلام ، رسيدگى به بندگان خدا ، عبادت است و كوشش آنان در اين راه نيز مثال زدنى است. آنان ، نه تنها در نماز و روزه ، بى نظير بودند؛ بلكه در رسيدگى به مظلومان و مستضعفان هم سرآمدِ ديگران بودند. براى نمونه ، امام باقر عليه السلام ، گزارشى از رسيدگى امير مؤمنان عليه السلام به شكايت زنِ ستم ديده اى را بيان كرده ، مى فرمايد :

على عليه السلام به هنگام گرمىِ هوا ، به خانه بر مى گشت كه در اين هنگام، زنى را ايستاده ديد كه مى گفت: همسرم به من ستم كرده و مرا ترسانده و بر من ، ستم روا داشته است و سوگند ياد كرده كه مرا كتك مى زند . على عليه السلام فرمود: «اى بنده خدا! صبر كن تا هوا ، كمى خُنَك شود، آن گاه ، به يارى خدا ، با تو مى آيم». زن گفت: در اين صورت ، خشم و عصبانيتش بر من ، بيشتر مى شود . [على عليه السلام ]سرش را پايين انداخت. سپس سرش را بلند كرد، در حالى كه مى گفت: «نه . به خدا سوگند، تا حقّ ستم ديده ، بدون [هيچ] درماندگى ، گرفته شود ! خانه ات كجاست؟» . پس به درِ خانه مرد رفت و ايستاد و گفت: «السّلام عليكم!» . جوانى بيرون آمد. على عليه السلام فرمود: «اى بنده خدا ، از خدا ، پروا كن ! همسرت را ترسانده اى و بيرون رانده اى».

جوان گفت: تو را به او ، چه كار؟ به خدا سوگند، به سبب اين سخن تو ، او را مى سوزانم!

امير مؤمنان عليه السلام فرمود: «تو را به نيكى ، امر مى كنم و از زشتى، باز مى دارم. با زشتى به استقبالم مى آيى و نيكى را ناديده مى انگارى؟!» .

مردم از گوشه و كنار مى آمدند و گفتند: سلام بر تو ، اى امير مؤمنان!

آن مرد ، پشيمان و سرگشته گفت: اى امير مؤمنان! از لغزشم ، در گذر. به خدا سوگند، [از اين پس] در برابرش زمينى خواهم بود كه بر من ، پا بگذارد !

على عليه السلام ، شمشيرش را غلاف نمود و فرمود : «اى بنده خدا! وارد خانه ات شو و همسرت را به چنين كارهايى ، وا مدار». [۱۱]

اين دو نمونه ، تنها گوشه اى از تلاش اهل بيت عليهم السلام در راه خدا بود و زندگى اهل بيت عليهم السلام ، سرشار از تلاش در راه حقّ است.

[۱] «الجهاد : محاربة الكفّار و هو المبالغة و استفراغ ما فى الوسع و الطاقة من قول أو فعل» (النهاية ، ج ۱ ، ص ۳۱۹) . «جهد الرجل فى الشى ء: أى جدّ فيه و بالغ (همان جا) . الجهد: بلوغك غاية الأمر الذى لا تألو عن الجهد فيه» (العين ، ج ۳ ، ص ۳۸۶) .

[۲] «الحقّ : صدق الحديث» (لسان العرب ، ج ۱۰ ، ص ۵۲) . «الحاء و القاف ، أصل واحد هو يدلّ على إحكام الشى ء و صحّته» (معجم مقاييس اللّغة ، ج ۲ ، ص ۱۵) .

[۳] سوره حج ، آيه ۷۸ .

[۴] الجواهر السنّية ، ص ۳۶۱ .

[۵] الكافى ، ج ۱ ، ص ۱۹۱ ، ح ۴.

[۶] سوره تغابن ، آيه ۱۶ .

[۷] علل الشرائع ، ص ۲۳۰ ، ح ۱ .

[۸] شرح نهج البلاغة ، ج ۱ ، ص ۲۷.

[۹] ينابيع المودّة ، ج ۱ ، ص ۴۴۶ .

براى آگاهى از نمونه هايى چند از عبادت اهل بيت عليهم السلام ، ر . ك : دانش نامه امير المؤمنين عليه السلام ، ج ۱۰ ، ص ۲۳ «پيشواى عبادت كنندگان» ، اهل بيت عليهم السلام در قرآن و حديث ، ج ۱ ، ص ۳۹۱ «فصل چهارم : شيوه اهل بيت عليهم السلام در عبادت» .

[۱۰] الكافى ، ج ۸ ، ص ۱۶۳ ، ح ۱۷۲ .

[۱۱] المناقب ، ابن شهرآشوب ، ج ۲ ، ص ۱۰۶ .