اَعوذُ بِاللهِ مِنَ الشَّيطانِ الرَّجيم؛ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيم وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبّ‏ِ الْعَالَمِين وَ صَلَّی اللهُ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّيِّبينَ الطّاهِرين وَ لَعنَةُ اللهِ عَلی اَعدائِهِم اَجمَعين.

مروری بر مباحث گذشته

بحث ما راجع به قیام و حرکت امام حسین علیه السلام بود که عرض کردم هدفمند بود و بالاترین هدفی را که حضرت در وصیتنامه شان مطرح فرمودند، اصلاح امّت بود که منشأ آن غیرت است. در دو رابطه غیرت را مطرح کردم؛ هم از نظر حرکت ظاهریِ امام حسین علیه السلام، و هم حرکت باطنی. که حرکت ظاهری حضرت علیه السلام ، عمل به شریعت بود و حرکت باطنی حضرت علیه السلام هم سیر الی الله تعالی بود. به این مناسبت وارد شدم در بحث غیرت از دیدگاه اهل معرفت و درجات سه گانه آن رامطرح کردم که در جلسه گذشته بحث تمام شد. در این جلسه فقط به یک نکته اشاره می کنم.

ندیدن مشکل در عالم وجود، نتیجه غیرت سالک

درجه سوّم غیرت از دیدگاه اهل معرفت این بود که غیرت ناشی از محبّت به خداوند حُجُب نورانی را هم در این سیر برطرف می کند. یعنی همان تعبیرِ مناجات شعبانیّه؛ که خداوند به دیده باطن عنایتی خاص می کند که باز شود و حُجُب نورانیّه را هم می درد تا به معدن عظمت می رسد. می گویند نتیجه اش این است که این غیرت، او را به عالم تجرّد می کشاند. اینکه عالم تجرّد کجاست جای بحثش اینجا نیست؛ ولی آنچه هست این است که، چون ظرف شهود است، او در عالم وجود هیچ مشکلی نمی بیند. به این صورت که هیچ حادثه ای نیست مگر اینکه پیش او حل شده است. اصلاً مشکلی نمی بیند، چه رسد بخواهد ـ نعوذ بالله ـ زبان به اعتراض باز کند. کَانَّه زبانی ندارد که بخواهد اعتراضی داشته باشد. هرچه می بیند، سراسر زیبایی می بیند و اصلاً زشتی در عالم وجود نمی بیند. می گویند در درجه سوّم غیرت، نتیجه این می شود که سیر می کند و پیش می رود تا به اینجا می رسد.

ما رأیت إلا جمیلاً ...

به عنوان نمونه از غیر معصومین عرض می کنم که البتّه تالی تلو معصوم است. وقتی یزیدملعون به حضرت زینب سلام الله علیها می گوید: «کَیفَ رَأیتِ صُنعَ الله بأخیکِ وَ اَهل بیتِکِ!؟1 صنع خداوند را نسبت به خودتان چگونه دیدی؟ فرمود: «ما رَأَیتُ إِلّا جَمیلاً، هؤلاء قوم كتب اللَّه عليهم القتل فبرزوا إلى مضاجعهم، و سيجمع اللَّه بينك و بينهم فتحاجّ و تخاصم، فانظر لمن الفلح يومئذٍ، ثكلتك أمُّك يا ابن مرجانة!»2 چیزی جز زیبایی ندیدم، همه اینها خوشگل بود.

پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت آفرین بر نظر پاک خطاپوشش باد

بنابراین غیرت در درجه سوم نتیجه اش این است که به عالم تجّرد کشیده می شود و مشکلی در عالم وجود نمی بیند، هر حادثه ای که پیش بیاید اصلاً و ابداً زبان به اعتراض نمی گشاید. کأَنَّه زبانی ندارد. چه تعبیر کنم؟ هر چه بگویم باز کوتاه است.

ادامه بحث غیرت در اصطلاح علمای اخلاق

به اصل بحث برمی گردیم. اصل بحث ما در دهه عاشورا مسئله غیرت به اصطلاح علمای اخلاق بود، قصدم این بود که آن را تکمیل کنم ولی چون جلسه آخر در اصطلاح اهل معرفت وارد شدیم، اینها را گفتیم. برمی گردم به بحث قبلی مان .گفتیم در اصطلاح علمای اخلاق، غیرت عبارت است از آن حالت روحی که موجب می شود انسان حفظ کند چیزی را که عقلاً و شرعاً حفظ آن لازم است و سرآمد اموری که حفظش لازم است دین است. البته نسبت به افرادی که اعتقادات دینی دارند؛ از اینجا وارد شدم راجع به حرکت ظاهری امام حسین علیه السلام که ظاهرآن برای حفظ دین اسلام بود. لذا این جمله را که روایت هم نیست اول هر بحثم می گفتم «اِنَّ الإسلامَ بَدؤُهُ مُحَمَدیٌّ وَ بَقائُهُ حُسَینیٌّ» حضرت برای حفظ دین اسلام از بدعت ها حرکت کرد، که اهمّ امور بود و حرکت ظاهری او بر این محور بود.

انواع پیوندهای انسان ها با یکدیگر

2- پیوند جسمانی

من مقدّمتاً مطلبی را در باب روابط و پیوندهای انسان ها با یکدیگر عرض کنم. گاهی پیوندها جسمانی است و پیوندهای جسمانی هم مختلف می شود. یک وقت پیوند جسمانی، حقیقی است که از آن تعبیر می کنیم به رَحِم و پیوندِ نسبی. مثل برادر، خواهر، پدر، مادر و... و یک وقت هست پیوندِ جسمانی، اعتباری و سببی است، مثل زوج و زوجه که پیوندِ جسمانی اینها حقیقی نیست، اعتباری است. روی آن علقه زوجیّتی که امر اعتباری است.

2- مصاحبت و معاشرت

گاهی جسمانی نیست مثل مصاحبت ها، معاشرت ها، و برخوردهایی که انسان می کند. که آن وقت قهراً محیط ها پیش می آید و من در گذشته چهار محیط را گفتم که معمولاً نقش سازندگی روی انسان دارد؛ محیط خانوادگی، تحصیلی- آموزشی، رفاقتی و شغلی. در محیط خانوادگی، پیوند جسمانی است، ولی در بقیّه پیوند، جسمانیِ حقیقی و جسمانیِ اعتباری نیست. اینها موجب می شود که افراد با دیگران پیوند می خورند. مثل رفاقتی.

3- پیوند روحانی معنوی

یک نوع پیوند هم هست که از آن تعبیر می کنند به پیوند روحانیِ معنوی. این هیچ کدام از آنهایی که گفته شد نیست. نه نسبی، نه سببی، نه مجالست، نه مصاحبت، نه رفاقت، نه آموزشی، نه شغلی. چه بسا گاهی هم تصادف است ولی در عین حال پیوند است؛ اما پیوند خاصّی است. فرض کنید در یک بلاد کفر بروید، یک کسی به شما برخورد کند بعد بگوید من مسلمانم. تا بگوید مسلمانم مثل اینکه شما با هم دیگر رابطه دارید، یک رابطه حسابی هم دارید. این پیوند است امّا پیوند معنویِ روحانی است. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»3 که قرآن می گوید همین است.

پیوندها منشأ محبت هستند.

این پیوندها به طور کلی، منشأ محبّت ها می شود. بحث اساسی اینجا است. این پیوندها از هر نوع که باشد چه جسمانی حقیقی باشد، چه اعتباری باشد، چه مجالستی و... موجب می شود که از نظر طرفین، منشأ محبت می شود.

محبت منشأ غیرت است

وقتی این ها محبت را در پی داشت، در بحث غیرت گفتیم که اگر محبت خالصانه و صادقانه باشد، منشأ غیرت می شود. من گام به گام بحث را پیش می برم. غیرت به این معنا که احساس می کنم وظیفه دارم حفظ کنم آن چیزی را که عقلاً و شرعاً محافظت از آن لازم است. همانجور که راجع به خودم این احساس را دارم، راجع به او هم این احساس را باید داشته باشم.

یعنی هر کسی که با دیگری یک پیوند محبّتی دارد، نشأت از هرچه گرفته باشد، همین که پیوند محبّتی دارد، اگر غیرت در محبّت داشته باشد باید این احساس را داشته باشد که نسبت به او آنچه را که لازم است حفظ آن عقلاً و شرعاً، حفظ کند. و سرآمد آن چیست؟ دین او است. اینجا تازه اوّل بحث است. نگاه کنید من گام به گام در بحث هایم پیش آمدم. یعنی چه پیوند خویشاوندی و نسبی باشد، چه سببی باشد، چه محیط آموزشی باشد، چه رفاقتی باشد، چه شغلی و همینطور که می رویم جلو مسلمان نسبت به مسلمان دیگر، که هیچ کدام از آنها نیست. اما پیوند، پیوندی است که محبت از او نشأت گرفته است.

محبت صادقانه و خالصانه مقتضی این است که از این محبّت، غیرت نشأت می گیرد. محبّ همیشه غیور است. من این روایت را در جلسات گذشته خواندم که حضرت پیغمبراکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم فرمود: حضرت ابراهیم علیه السلام غیور بود و من غیورتر از حضرت ابراهیم علیه السلام هستم. خدا غیرتش از من هم ببیشتر است «وَ اللَّهُ أَغْيَرُ مِنِّي»4 غیرت او از من بالاتر است. چون قبلاً روایت را خواندم تکرار نمی کنم. معنای آن این است که محبّت خدا به بنده هایش، بیش از محبّت من به شما است و محبّت من به شما بیش از محبّت حضرت ابراهیم علیه السلام به امّت است. اینها همه از او ریشه می گیرد، چون غیرت از حالات محبّت است و من در گذشته این ها را بحث کردم. لذا بحث غیرت اینجا مطرح می شود. غیرت نسبت به دینِ آن طرف در محیط خانوادگی اش، همین طور بیا محیط ها را دانه دانه برو جلو. حتی من گفتم هیچ کدام از این ها که نبود، مسلمان نسبت به مسلمان دیگر وظیفه دارم. اشاره هم کردم گفتم مسئله امر به معروف و نهی از منکر هم، یک شاخه ای از غیرت است، نشأت گرفته از اوست. امام حسین علیه السلام در اهدافی که در وصیت نامه اش نوشته بود، اوّل نوشته بود اصلاح امّت و بعد امر به معروف و نهی از منکر. لذا اینجا این بحث مطرح است که به مقتضای این پیوندها که در پی دارد محبت ها را، که در پی دارد غیرت ها را، باید حافظ دین آنها باشد. چیزی که برای مهم است باید این باشد.

عصبیّت جاهلی، غیرت مذموم است.

غیرت یا حمیّت یا عصبیّت، ممدوح و مذموم دارد. اینکه گفته شد، ممدوح و ستایش شده آن است. مذمومِ آن، عصبیّتِ جاهلیّت است که بر محور این پیوندها نیست. اگر هم باشد یا مشروع نیست، یا معقول نیست. لذا ما هم در روایاتمان داریم، هم در قرآن «إِذْ جَعَلَ الَّذينَ كَفَرُوا في قُلُوبِهِمُ الْحَمِيَّةَ حَمِيَّةَ الْجاهِلِيَّةِ»5

حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام در خطبه قاصعه فرمود : «فَإِنْ كَانَ لَا بُدَّ مِنَ الْعَصَبِيَّةِ فَلْيَكُنْ تَعَصُّبُكُمْ لِمَكَارِمِ الْخِصَالِ وَ مَحَامِدِ الْأَفْعَالِ وَ مَحَاسِنِ الْأُمُورِ»6 ببینید حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام دست روی کجا می گذارد! گریزی از عصبیّت و غیرت نیست. انسان بی غیرت مثل اینکه انسان نیست. می فرماید: حال که گریزی از تعصّب نیست، باید تعصّب شما بر محور صفات شایسته، کارهای پسندیده و اعمال نیکو باشد.

حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام وقتی می خواست اصحابش را ترغیب کند فرمود: «مَا تَنْتَظِرُونَ بِنَصْرِكُمْ رَبَّكُمْ أَ مَا دِينٌ يَجْمَعُكُمْ وَ لَا حَمِيَّةَ تُحْمِشُكُمْ»7 یعنی دین ندارید که شما را گرد بیاورد؟ غیرت ندارید که شما را تکان بدهد؟ این همان حالتی است که ناشی از محبّت است. تکان دهنده محبّ است. از آن طرف، حضرت پیغمبراکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم ، آن جاهلیت را می کوبد: «مَنْ كَانَ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ عَصَبِيَّةٌ بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِيَّة»8 اگر در قلب کسی به اندازه سر سوزنی از عصبیّت جاهلیّت باشد، خداوند در روز قیامت او را با اعراب جاهلی مبعوث می کند. حضرت علیه السلام عصبیّت جاهلیّت را می گوید. تمام شد تکلیف اینها معلوم است.

بروز عصبیّت جاهلیّت هنگام شهادت حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم

اما این را به شما عرض کنم که مسائل دردناکی در این ایّام، در آخرین لحظات زندگی حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم پیشآمد کرد. یکی این بود که آن کسانی که باید بر محورِ همین غیرتِ بر دین قیام می کردند و حفظ دین اسلام می کردند، نکردند. می دانستند، امّا نکردند. و آن کسانی که متعصّب به عصبیّت جاهلیّت بودند، آن ها آمدند در صحنه و مسیر اسلام را به این مسیر کشاندند که دیدید. می خواستم برای شما یک مصداق بگویم. وظیفه این ها اِعمال غیرت نسبت به دین بود، امّا نکردند. کار به آنجا رسید که امام حسین علیه السلام دید اسلام به تدریج دارد محو می شود و آن قیام را کرد. منشأ آن همین روزها بود که آن هایی را که متعصّب به عصبیّت جاهلیّت بودند وارد کار شدند و مسیر را این گونه کردند که می دانید در تاریخ.

اهانت به پیامبراکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم

ـ نعوذ بالله ـ اهانت به حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم هم کردند. حتّی حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله و سلّم خواست جلوی این انحراف را هم بگیرد. فرمود: برای من قرطاس بیاورید، بعضی ها جاها کِتف دارد «أَکتُبُ لَکُم کِتاباً لَن تَضِلّوا بَعدی أَبَداً»9 تا برای شما چیزی بنویسم که بعد از من هرگز گمراه نشوید. خواست جلوی این انحراف را بگیرد که این متعصّبین به جاهلیت نتوانند کاری کنند. که عمر آن طور جسارت کرد و جلوگیری کرد و گفت «وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَیَهجُر»11 یعنی ـ نعوذ بالله ـ حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم هذیان می گوید.

یزید هم برگشت گفت:

« لَعِبَت هاشِمُ بالمُلکِ فَلا خَبَرٌ جَاءَ وَ لا وَحیٌ نَزَلَ »11

این همان تعصّب جاهلیّت است دیگر! که ریخت بیرون همین بود. گفتم ریشه آن هم اینجا بود.

اجازه خواستن ملک الموت

روایتی این طور نقل می کند که حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم در بستر بیماری بود و پرستار او دخترش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بود. یک وقت دیدند یک شخصی به صورت اعرابی، مثل افراد بیابانی، درب خانه حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم را می کوبد و این جملات را می گوید: «السَّلامُ عَلَيْكُمْ يَا أَهْلَ بَيْتِ النُّبُوَّةِ وَ مَوْضِعَ الرِّسَالَةِ وَ مُخْتَلَفَ الْمَلائِكَةِ وَ مَهْبِطَ الْوَحْيِ وَ مَعْدِنَ الرَّحْمَةِ...»12 بعد می گوید به من رخصت بدهید که وارد خانه شوم. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها در پاسخ اوفرمود: حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم را یارای ملاقات با کسی نیست.

دوباره همین جملات را گفت : «السّلامُ عَلَیکُم یا أَهلَ بَیتِ النُبُوَّۀ وَ مَوضِعَ الرِّسالَۀ وَ مُختَلَفَ المَلائِکَۀ». دوباره اجازه خواست وارد بشود. حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به او اجازه نداد. فرمود: حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم را یارای ملاقات نیست. دقت کنید و ببینید عظمت این اولیاء خدا را. باید اجازه بگیرد، اجازه را هم باید حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به او بدهد. اگر او اجازه ندهد این اذن دخول ندارد.

بار سوّم گفت ... یک مرتبه یک بانگ و نهیبی برآورد که تمام اهل خانه به خود لرزیدند. حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم چشم هایش را باز کرد، چهره حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها را نگاه کرد. فرمود: یا فاطمه چه شده است؟ حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به پدر فرمود: یک اعرابی آمده، اذن می خواهد وارد شود، من به او اجازه ندادم. حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود؛ شناختی این کیست؟ جواب داد خدا و پیامبر بهتر می دانند. فرمود: زهرا جان این قاطع شهوات است، همسران را بیوه می کند، فرزندان را یتیم می کند، جماعات را متفرّق می کند، این ملک الموت است. تا این جمله از دهان مبارک حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه و آله و سلّم بیرون آمد حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها با حزنی فرمود: «وا مَدِینَتاه خَرُبَتِ المَدینَة» حضرت زهرا سلام الله علیها شروع کرد گریه کردن. پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله و سلّم قدری بی هوش شد. حضرت زهرا سلام الله علیها رو کرد به پدر، فرمود: پدر با من صحبت کن ...

می دانید الآن چه به ذهنم آمد؟ آن موقعی که حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام آمد بالای سر حضرت زهرا سلام الله علیها، مسجد بود به او خبر دادند، با عجله آمد، عمامه را برداشت، عبا را گذاشت کنار، سر حضرت زهرا سلام الله علیها را به دامن گرفت. هر چه صدا کرد، جواب نمی داد. گفت من علی هستم چشمانت را بازکن. چشم هایش را باز کرد... اینجا هم حضرت زهرا سلام الله علیها فرمود: من فاطمه هستم من دخترت هستم. با من حرف بزن. می گویند تا این را گفت حضرت پیغمبر اکرم صلّی الله علیه وآله وسلّم چشمانش را باز کرد، یک نگاه به چهره دختر کرد دید دارد گریه می کند، دستانش را بالا آورد شروع کرد اشک های دختر را پاک کردن. فاطمه گریه نکن. تمام ملائکه های آسمان ها از گریه تو دارند گریه می کنند. فاطمه صبر کن، هر وقت من از این دنیا رفتم بگو «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُون» ...

الا لعنۀ الله علی القوم الظالمین

1. بلاغ عاشورا/ الشیخ جواد محدثی/ الرضا و التسليم ... ص128

2. همان

3. الحجرات/ 10

4. الطرائف في معرفة مذاهب الطوائف/سيد ابن طاووس / ج 1/ في قبولهم رواية أعداء أهل البيت علیهم السلام ... ص206

5. الفتح/ 26

6. نهج البلاغة/ امام علی علیه السلام7/ عصبية المال ... ص295

7. نهج البلاغة/ امام علی علیه السلام77/ 39 و من خطبة له ع خطبها عند علمه بغزوة النعمان بن بشير صاحب معاوية لعين التمر، و فيها يبدي عذره، و يستنهض الناس لنصرته ... ص81

8. أمالي الصدوق/ المجلس الثامن و الثمانون ... ص: 607

9. نهج الحق و كشف الصدق/ علامه حلى/ قول عمر إن النبي ليهجر ... ص332

«قَالَ لَمَّا احْتُضِرَ النَّبِيُّ صلّی الله علیه وآله وسلّم وَ فِي بَيْتِهِ رِجَالٌ مِنْهُمْ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ فَقَالَ النَّبِيُّ صلّی الله علیه وآله و سلّم َلُمُّوا أَكْتُبْ لَكُمْ كِتَاباً لَنْ تَضِلُّوا بَعْدَهُ فَقَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ قَدْ غَلَبَ عَلَيْهِ الْوَجَعُ وَ إِنَّ الرَّجُلَ لَيَهْجُرُ حَسْبُكُمْ كِتَابَ اللَّهِ : وَ فِي رِوَايَةِ ابْنِ عُمَر أَنَّ النَّبِيَّ لَيَهْجُرُ: قَالَ الْحُمَيْدِيُّ فِي الْجَمْعِ بَيْنَ الصَّحِيحَيْنِ فَاخْتَلَفَ الْحَاضِرُونَ عِنْدَ النَّبِيِّ صلّی الله علیه وآله و سلّم َبَعْضُهُمْ يَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ النَّبِيُّ صلّی الله علیه وآله وسلّم وَ بَعْضُهُمْ يَقُولُ الْقَوْلُ مَا قَالَهُ عُمَرُ فَلَمَّا أَكْثَرُوا اللَّغَطَ وَ الِاخْتِلَافَ قَالَ النَّبِيُّ صلّی الله علیه وآله وسلّم ُومُوا عَنِّي وَ لَا يَنْبَغِي عِنْدِي التَّنَازُعُ وَ كَانَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَبَّاسٍ يَبْكِي حَتَّى تَبُلَّ دُمُوعُهُ الْحَصَى وَ يَقُولُ يَوْمُ الْخَمِيسِ وَ مَا يَوْمُ الْخَمِيسِ وَ كَانَ يَقُولُ الرَّزِيَّةُ كُلُّ الرَّزِيَّةِ مَا حَالَ بَيْنَ رَسُولِ اللَّهِ صلّی الله علیه وآله وسلّم وَ بَيْنَ كِتَابِه... »

10. همان

11. الإحتجاج على أهل اللجاج/ احمد بن على طبرسى/ ج 2/ احتجاج سیده زينب بنت علي بن أبي طالب علیه السلام حين رأت يزيد يضرب ثنايا الحسين علیه السلام بالمخصرة ... ص307

12. مفاتيح الجنان/ شیخ عباس قمی/ زيارت دوم جامعه كبيره ..... ص544