رُوِيَ عَن عَليٍّ عليه السّلام قال:
الزَّاهِدُ فِي الدُّنْيَا مَنْ لَمْ يَغْلِبِ الْحَرَامُ صَبْرَهُ وَ لَمْ يَشْغَلِ الْحَلَالُ شُكْرَه[1].
ترجمه حدیث: زاهد در دنيا كسي است كه كار حرام بر صبرش غلبه نكند، و مشغول شدن او به حلال بر شكرش غلبه نكند.
شرح حدیث: در این روایت کوتاه امیرالمؤمنین علي(عليه السلام) زاهد را از نظر امور دنیاییاش تعريف ميفرمايند، نه زهد را. ایشان در تعریف زاهد دو جمله بيشتر نميفرمايند كه برگشت اين دو جمله، به يك هسته مركزي است كه در ادامه آن را عرض خواهم کرد. شخص زاهد (پارسا) در دنیا چه كسي است؟
1- «مَنْ لَمْ يَغْلِبِ الْحَرَامُ صَبْرَهُ»؛ شخص زاهد کسی است كه كار حرام بر بردباري و صبر او غلبه نكند. يعني وقتي كه به عمل حرامي رسيد، طاقتش را از دست ندهد و خدا يادش نرود. كارهايي كه ما در دنيا ميکنيم يا - نعوذ بالله- حرام است يا حلال. ما برزخی بين حرام و حلال نداريم. مباح هم كه گفته میشود در واقع همان حلال است. به این نکته دقت كنيد که اميرالمؤمنين (علیهالسلام) در ترتيب نظر داشته است. اوّل میفرماید زاهد کسی است که وقتی با عمل حرام یا مال حرام برخورد كند، آن عمل حرام يا آن مال حرام طوري او را جذب نكند كه بر صبر و پايدارياش نسبت به احكام الهي چيره شود.
معمولاً اينگونه است كه وقتی انسان ـنعوذ باللهـ مرتكب كار حرام ميشود، یا روی مال حرام دست ميگذارد، اين بدان خاطر است كه جاذبه عمل حرام یا مال حرام انسان را به سوی خود ميكشد. در اینجا انسان باید چه کند؟ باید استقامت كند و به سمت حرام نرود. اين را ميگويند پايداري، اين را ميگويند صبر. ما در روایاتمان صبر نسبت به معصيت هم داریم. فلذا در ترتيب، اوّل اين را حضرت میفرماید که طوري حرام تو را جلب نكند كه صبر را از تو بربايد. حرام بر صبر و پايداري تو چيره نشود. ایستادگی کن و به سمت حرام نرو. دست به سمت مال حرام هم دراز نكن.
2- «وَ لَمْ يَشْغَلِ الْحَلَالُ شُكْرَه». همچنین شخص زاهد کسی است که سرگرم شدن او به كار حلال، او را از سپاسگزاري باز ندارد. يعني چنان سرگرم حلال هم نميشود كه خدا يادش برود و تشكر و سپاسگزاري از او يادش برود. مثلاً مالي كه به دستش آمده، گرچه حلال است و حرام نيست، اما باز جاذبه آن طوري جذبش نكند كه خدا را فراموش کند. یادش نرود که این را چه كسي به او داده است. شکر مُنعم را فراموش نكند. وقتي انسان به حلال وابستگي پيدا کند، شكر خدا فراموش ميشود و يادش ميرود كه اين نعمت حلال را خدا به او داده است. پس نسبت به حلال شاكر باش.
این دو خصوصيت برگشت به يك چيز ميكند. هسته مرکزی هر دو این است که در دنيا، هركس در ارتباط با هر عملي، چه حلال و چه حرام، اگر از خدا غفلت داشته باشد به نحوی كه خدا را به دست فراموشي بسپرد، اينچنین کسی اهل زهد و پارسايي نيست. زاهد کسی است که در ارتباط با حرام وقتي كه به يك عمل حرامي رسيد، طاقتش را از دست ندهد و خدا را فراموش نکند. از آن طرف در جایی که حلال هم هست، اما آن حلال او را چنان سرگرم نكند كه خدا يادش برود و سپاسگزاري از مُنعم را فراموش کند.
پس بازگشت هر دو به يك چيز است؛ ميگويد وقتي برخورد ميكني به حلال يا حرام، «خدا يادت نرود». چون اگر در ارتباط با «حرام» خدا يادت باشد، صبرت را از دست نميدهي و تحمل ميكني. این همان صبر بر معصيت است. در ارتباط با «حلال» هم اگر خدا را فراموش نکنی، آن حلال تو را جوری سرگرم نمیكند كه حمد خدا و شکرگذاری را فراموش کنی. اگر خدا يادت نرفت، چه در حلال و چه در حرام، بدان که تو در زمره زاهدان و پارسایان هستي.
طبق روایت نشانه زاهد، ذکر گفتن و عمل مستحب و تسبيح و ادا اطوار درآوردن نیست! ادا در نياوريد! اينها را بگذاريد كنار! خدا رحمت كند مرحوم والد بنده را، تعابیر شیرینی داشتند.[2] ایشان میفرمود: برو اينها را بريز دور، برو اين دكانها را ببند، از اين ادا اطوارها در نياور! مهم این است که وقتی به حرام رسيدي، آیا دست ميكشي يا نه؟ وقتی هم که به حلال رسیدی، بگو ببينم آیا ميگويي كه خدا به من داده يا نه؟[3]
[1]. بحارالانوار، جلد 75، صفحه37.
[2] . حضرت آیت الله میرزا عبدالعلی تهرانی (رحمة الله علیه)، پدر بزرگوار حضرات آیات حاجآقا مجتبی و حاجآقا مرتضی تهرانی (حفظهما الله).
[3]. چهار شنبه 11 اسفند 1389 – 26 ربيع الاول 1432. مسجد جامع بازار تهران
