فیش منبر روز بیست و هشتم ماه مبارک رمضان / عوامل افزایش رزق و روزی
بسم الله الرحمن الرحیم
«اللَّهُمَّ أَعْطِنِی السَّعَةَ فِی الرِّزْقِ وَ الْأَمْنَ فِی الْوَطَنِ» (دعای ابوحمزه ثمالی)
مناسبت: نیمه دوم ماه مبارک رمضان
ایجاد انگیزه[۱]
از امیرالمؤمنین علی (ع) نقل شده که پیر مردی گریه‌کنان دست پسرش را گرفته بود و نزد پیامبر اکرم (ص) در مدینه آورد و به ایشان گفت: ای رسول خدا! این پسر من است که در کوچکی او را غذا داده‌ام و با احترام، بزرگ کرده‌ام و تمام خواسته‌هایش را بر آورده‌ام و با ثروتم به او کمک کرده‌ام تا اینکه قوی و ثروتمند گردید و من در راه پرورش وی جان و مالم را فدا کرده‌ام و از ضعف و پیری به‌جایی رسیده‌ام که مشاهده می‌فرمایی! در مقابل این‌همه زحمت، این پسر هیچ‌گونه کمک مالی به من نمی‌کند!
رسول خدا (ص) رو به جوان کرده و فرمودند: چه می‌گویی؟
جوان گفت: من مالی بیشتر از خرج و مخارج خود و عیالم ندارم تا به او کمک کنم.
پیامبر خدا (ص) به پیرمرد فرمودند: چه می‌گویی؟
پیرمرد گفت: دروغ می‌گوید، انبارهایی پر از گندم، جو، خرما، کشمش و کیسه‌های زیادی پر از طلا و نقره دارد.
پیامبر خدا (ص) به پسر گفت: جوابت چیست؟
پسر گفت: ذره‌ای از آن چیزهایی را که او ادعا می‌کند. من ندارم.
آنگاه رسول خدا (ص) فرمودند: ای جوان! از خدا بترس و نسبت به پدر مهربانت که این همه به تو احسان کرده، نیکی کن تا خدا نیز به تو احسان نماید!
جوان باز هم گفت: من چیزی ندارم.
رسول خدا (ص) فرمودند: ما خرج این ماه پدرت را می‌دهیم، اما از ماه بعد خودت خرجش را بده. سپس به اسامه فرمودند: به این پیرمرد صد درهم برای خرج یک ماه خود و خانواده‌اش عطا کن.
بعد از یک ماه، پیرمرد دوباره همراه پسرش به خدمت پیامبر (ص) آمدند و پسر عرض کرد: چیزی ندارم.
پیامبر خدا (ص) فرمود: «لَکَ مَالٌ کَثِیرٌ، وَ لَکِنَّکَ تُمْسِی الْیَوْمَ وَ أَنْتَ فَقِیرٌ وَقِیرٌ، أَفْقَرُ مِنْ أَبِیکَ هَذَا، لَا شَیْءَ لَک؛ تو ثروت زیادی داری، ولیکن امروز را به شب می‌رسانی در حالی که فقیر و ذلیل‌شده‌ای، به‌طوری که از پدرت فقیرتر خواهی شد و چیزی در بساطت نخواهد ماند.»
پسر به سوی خانه خود رفت، پس ناگهان دید همسایه‌هایش در کنار انبارش‌هایش جمع شده‌اند و می‌گویند انبارهایت را هر چه زودتر خالی کن که از بوی گندش بسیار ناراحتیم. سپس به سراغ انبارهایش رفت و با کمال تعجب دید که همه گندم‌ها، جوها، خرماها و کشمش‌ها گندیده‌اند و فاسد و تباه گشته‌اند.
جوان نیز کارگران بسیاری را با مزد زیاد اجیر کرده و همه کالاهای فاسد شده را به منطقه‌ای دور از شهر منتقل کرد. به دنبال آن، جوان سراغ کیسه‌های طلا و نقره رفت تا مزد کارگران را بدهد، اما ناگهان دید همه آنان مسخ‌شده و به سنگ‌هایی بی‌ارزش تبدیل شده‌اند. کارگران وقتی چنین دیدند، دامنش را رها نکردند تا اینکه مجبور شد تمام خانه و لوازمش را از قبیل فرش و لباس و... فروخت و مزد کارگران را پرداخت و از آن‌همه داریی، چیزی برایش باقی نماند و محتاج و فقیر گشت؛ و پس از اندک زمانی بر اثر ناراحتی‌های روحی و فکری لاغر و مریض شد.
بعد از این حادثه رسول خدا (ص) فرمودند: «یَا أَیُّهَا الْعَاقُّونَ لِلْآبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ اعْتَبِرُوا، وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ کَمَا طُمِسَ فِی الدُّنْیَا عَلَى أَمْوَالِهِ- فَکَذَلِکَ جُعِلَ بَدَلَ مَا کَانَ أُعِدَّ لَهُ فِی الْجَنَّةِ مِنَ الدَّرَجَاتِ مُعَدّاً لَهُ فِی النَّارِ مِنَ الدَّرَکَات[۲]؛ ای کسانی که عاق پدر و مادرانتان هستید، از این پیشامد درس عبرت بگیرید و بدانید که همان‌طور که در دنیا اموالش تباه گشت، همان‌طور هم عوض آنچه از درجات، در بهشت برایش فراهم بود، درکاتی در دوزخ برایش مقرر گردید. »
عدم رعایت حقوق والدین یکی از عوامل کاهش روزی است؛ اما چه عوامل دیگری موجب کاهش رزق و روزی می‌شود؟ راهکارهای افزایش رزق و روزی چیست؟
متن و محتوا
ما دو نوع روزی داریم:
الف) رزق مادی: این قسم اغلب مربوط به خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها می‌شود.
ب) رزق معنوی: این روزی بر نیازهایی فراتر از جسم تأکید داشته و به مباحثی چون عبادت و علم و زیارات ائمه (ع)، شهادت و ... اشاره می‌کند.
عوامل افزایش رزق و روزی
۱. تقوا و پرهیزکاری
ارزاق ما به‌وفور نزد الهی مهیاست. در فاعلیت فاعل مشکلی نیست، در قابلیت قابل مشکل است، ما باید بخواهیم و زمینه نزول ارزاق الهی را فراهم کنیم؛ زیرا در قرآن کریم آمده: «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض[۳]؛ اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و تقواپیشه می‌کردند، برکات آسمان و زمین را بر آن‌ها می‌گشودیم.»
لبیک بگوییم تا نتیجه لبیک ما حاصل شود؛ و در جای دیگر می‌فرماید: «مَنْ یَتَّقِ اللَّهَ یَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ[۴]؛ هر کسی تقواى الهى پیشه کند، خداوند راه نجاتى براى او فراهم مىکند و او را از جایى که گمان ندارد روزى مى دهد.»
روزی دهنده تمامی مخلوقات، خالق عالم است؛ و معنی روزی‌رسانی صرف تأمین مایحتاج خوردنی و آشامیدنی از طریق عادی نیست؛ بلکه نحوه و کیفیت رازقیت الهی و ارتزاق مخلوق بسیار زیبا و اعجاب‌برانگیز است.
به‌عنوان مثال مراحل ارتزاق کودک از همان ابتدای خلقتش تا ۲ سالگی گوشه‌ای از رزاق بودن الهی را می‌رساند. در شکم مادر که قرار دارد، تغذیه و رشد و نمو او بسته به جان مادر است. بعد از تولد چون لازم است از پستان مادر تغذیه کند، ضروری است دندان نداشته باشد؛ و چون مرحله شیردهی‌اش تمام می‌شود، بلافاصله دندان‌ها و سایر اعضا برای آغاز مرحله جدیدی از تغذیه و رشد آماده می‌شوند. شایسته است در مقابل چنین عنایات ویژه الهی سجده شکر به‌جای آورده، مطیع اوامرش باشیم تا همیشه بیشتر از پیش رزق و روزی الهی نصیب ما بشود. البته معنای پرهیزگاری هم همین است که بنده باشیم و آنچه را که مولایمان دستور بر انجام آن داده به‌جای آوریم و آنچه را که از آن نهی فرموده اجتناب کنیم.
تا مرد به تیر عشق بی‌سر نشود درحضرت معشوق مطهر نشود
هم دوست طلب کنی و هم جان‌خواهی آری خواهی ولی میسر نشود[۵] ۲. رضایت والدین و مورد دعای ایشان قرار گرفتن
یکی از مهمترین عوامل وسعت در روزی که موجب می‌شود انسان از ابعاد مختلف زندگی بهره کافی برده و آرامش خود را بازیابد، خدمت کردن به والدین است. رسول خاتم (ص) با اشاره به این نکته فرمودند: خداوند چهار نعمت را در گرو چهار عمل قرار داده است: ۱. بهره‌مندی از دانش را در احترام به استاد ۲. تداوم ایمان را در تعظیم خداوند ۳. کامرانی و لذت زندگی را در نیکی به پدر و مادر ۴. نجات از آتش جهنم را در ترک آزار و اذیت مردم.[۶]
همچنین آن حضرت در ضمن وصیت خود به امیرالمؤمنین على (ع) فرمودند: «یَا عَلِیُّ أَرْبَعَةٌ لَا تُرَدُّ لَهُمْ دَعْوَةٌ إِمَامٌ عَادِلٌ وَ وَالِدٌ لِوَلَدِهِ وَ الرَّجُلُ یَدْعُو لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ وَ الْمَظْلُومُ یَقُولُ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی لَأَنْتَصِرَنَّ لَکَ وَ لَوْ بَعْدَ حِین[۷]؛ اى على! چهار کس‌اند که دعایشان رد ندارد: پیشواى عادل و پدر و مادر درباره فرزند و مردى که براى برادر دینى خود غایبانه دعا کند و مظلوم.»
بنابراین اگر خواهان افزایش روزی هستید، والدین را راضی کنبد، رضایت ایشان موجب جلب ارزاق مادی و معنوی می‌شود؛ و رمز این در دعای پدر و مادر نهفته است؛ پس از آن‌ها بخواهید تا برای شما دعا کنند. چراکه دعای ایشان همچون دعای پیامبر در حق امت خویش است.[۸]
آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره) بزرگ فرهنگ بان میراث اهل‌بیت (علیهم)، در بیشتر علوم اسلامی صاحب‌نظر بود و تألیفات ارزشمند ایشان - که نزدیک به صد و پنجاه اثر در موضوعات مختلف است - گواه روشنی بر این حقیقت است. او این‌همه توفیقات را از برکت محبت به پدر و دعای والدین می‌داند. او در خاطرات خود چنین می‌گوید: زمانی که در نجف بودیم، روزی مادرم فرمود: پدرت را صدا بزن تا برای صرف نهار تشریف بیاورد. حقیر به طبقه بالا رفتم و دیدم پدرم در حال مطالعه، خوابش برده است. مانده بودم چه کنم: از طرفی می‌خواستم، امر مادرم را اطاعت کنم و از طرفی دیگر می‌ترسیدم با بیدار کردن پدر باعث رنجش خاطر او گردم. خم شدم و لب‌هایم را کف پای پدر گذاشتم و آرام چندین بوسه زدم تا اینکه پدر از خواب بیدار شد، وقتی این علاقه و ادب و کمال و احترام را از من دید، فرمود: شهاب‌الدین تو هستی؟
عرض کردم: بلی آقا. آنگاه دو دستش را به‌سوی آسمان بلند کرد و فرمود: پسرم! خداوند عزتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل‌بیت (علیهم) قرار دهد.
حضرت آیت‌الله‌العظمی مرعشی نجفی می‌فرمود: من هر چه دارم، از برکت آن دعای پدرم است.[۹]
۳. خوش‌اخلاقی
از نگاه دینی، سرمایه خوش‌اخلاقی موجب چند برابر شدن سرمایه‌های مادی و معنوی می‌شود.
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مَنْ حَسُنَ بِرُّهُ أَهْلَ بَیْتِهِ زِیدَ فِی رِزْقِه[۱۰]؛ هر که با خانواده خود نیکوکار باشد، روزیش زیاد می‌شود.»[۱۱]
نقطه مقابل خوش‌اخلاقی، بداخلاقی است که موجب کمتر شدن روزی می‌شود. امام علی (ع) فرمودند: «مَنْ سَاءَ خُلُقُهُ ضَاقَ رِزْقُهُ[۱۲]؛ هر کس بداخلاق باشد روزی‌اش تنگ می‌شود.»
تأثیر همدلی، ملایمت و خوش‌رفتاری، محدود به دیوارهای خانه و اهل خانه نیست؛ بلکه خوش‌رفتاری با همسایه‌ها، اهل محل و مردم جامعه عاملی مؤثّر برای افزایش روزی است. همچنان که امام صادق (ع) می‌فرمایند: حُسْنُ الْجَوارِ یَزِیدُ فِی الرِّزقِ[۱۳]؛ خوش‌رفتاری با همسایه، موجب افزایش رزق می‌گردد.»
امیرالمؤمنین علی (ع) نیز در این باره می‌فرمایند: «گشایش چهره و خوش‌برخورد بودن با برادران مسلمان، گنج‌های رزق آدمی است و باعث افزایش روزی انسان‌ها خواهد بود.»[۱۴]
و بنا بر روایتی دیگر: «مَنْ فَحَشَ عَلَی اَخِیهِ الْمُسْلِمِ نَزَعَ اللّهُ مِنْهُ بَرَکَة رِزْقِهِ وَوَکَّلَهُ اِلَی نَفْسِهِ وَأَفْسَدَ عَلَیْهِ مَعِیشَتَهُ[۱۵]؛ هرکس به برادر مسلمانش فحاشی کند، خداوند برکت روزیش را از او برمی‌دارد و او را به خودش وامی‌گذارد و زندگی‌اش را تباه می‌کند.»
۴. قناعت‌پیشگی و رضایتمندی در زندگی
بر اساس گزاره‌های دینی، داشتن قناعت در زندگی نوعی ثروتمندی به‌حساب می‌آید. قناعت در جایی میسر است که مالی یا ثروتی وجود داشته باشد؛ لذا فرد مؤمن قبل از آنکه کل سرمایه‌اش را خرج کند، اقدام به قناعت می‌کند. بدین ترتیب همیشه ذخیره‌ای دارد که مواقع اضطراری را با آن سپری کند. به تعبیر امیرالمؤمنین علی (ع) چنین شخصی ثروتی دارد تمام‌نشدنی «الْقَنَاعَةُ مَالٌ لَا یَنْفَد»[۱۶]
سعدی چه زیبا سروده است:
قناعت توانگر کند مرد را خبر کن حریص جهانگرد را
عنصر دیگری که کمک کار قناعت است، رضایت از داشته‌هاست. شخصی که به موجودی خود، از زندگی راضی است، آرامش ویژه‌ای دارد که در سایه چنین آرامشی توکل بر خدا نمودنش نمایان می‌شود و چون قضیه «حسبنا الله» شد، باران رحمت الهی و ارزاق آسمانی الهی به‌وفور بر وی نازل می‌شود.
امام علی (ع) می‌فرمایند: «لَا کَنْزَ أَغْنَى مِنَ الْقَنَاعَةِ وَ لَا مَالَ أَذْهَبُ لِلْفَاقَةِ مِنَ الرِّضَا بِالْقُوتِ وَ مَنِ اقْتَصَرَ عَلَى بُلْغَةِ الْکَفَافِ فَقَدِ انْتَظَمَ الرَّاحَةَ َ وَ تَبَوَّأَ خَفْضَ الدَّعَة[۱۷]؛ هیچ گنجی بی‌نیاز کننده‌تر از قناعت و هیچ مالی در فقرزدایی، از بین برنده‌تر از رضایت دادن به‌روزی نیست و کسی که به‌اندازه کفایت زندگی از دنیا بردارد به آسایش دست یابد و آسوده‌خاطر گردد.»
۵.عدم کسالت و تنبلی در کار
همچنان که کار و تلاش، عامل افزایش نعمت است؛ تنبلی، کسالت و تن‌پروری، عامل تنگدستی است. امام علی (ع) در تشبیه لطیفی، فقر را محصول جمع شدن بی‌حوصلگی و ناتوانی برشمردند: «اِنَّ الاَْشْیاءَ لَمّا ازْدَوَجَتْ اِزْدَوَجَ الْکَسِلُ وَالْعَجْزُ فَنَتَجا بَیْنَهُما الْفَقْر[۱۸]؛ هنگامی که اشیا با یکدیگر ازدواج کردند، کسالت و ناتوانی با هم ازدواج کردند و از آنان فقر متولد شد.»
امام صادق (ع) می‌فرمایند: «مَنْ کَسَلَ عَنْ طَهُورِهِ وَصَلاتِهِ فَلَیْسَ فِیهِ خَیْرٌ لاَِمْرِ آخِرَتِهِ وَمَنْ کَسِلَ عَمّا یَصْلَح بِهِ اَمْرُ مَعِیشَتِهِ فَلَیْسَ فِیهِ خَیْرٌ لاَِمْرِ دُنْیاهُ[۱۹]؛ کسی که نسبت به پاکیزگی و نماز خود، تنبلی و کسالت ورزد، در او خیری برای آخرتش نیست و کسی که نسبت به انجام اموری که معاشش را اصلاح می‌کند تنبلی ورزد، در او خیری برای دنیایش نیست.»
همچنین آن حضرت، یاران خود را از این امر بر حذر داشتند که در تأمین معاش خود وابسته و سربار دیگران باشند و آنان را به فعالیت برای تأمین رزق خود دعوت کردند: «وَلا تَکْسِلْ عَنْ مَعِیشَتِکَ فَتَکُونُ کَلاًّ عَلی غَیْرِک[۲۰]؛ در معیشت خود، کسالت و تنبلی پیشه مکن، در غیر این صورت، سربار دیگران خواهی شد.»
۶. دعا در حق خود و دیگران
امام باقر (ع) فرمودند: «عَلَیْکَ بِالدُّعَاءِ لِإِخْوَانِکَ بِظَهْرِ الْغَیْبِ فَإِنَّهُ یَهِیلُ الرِّزْقَ[۲۱]؛ بر تو باد که برادران دینی‌ات را در غیاب آنان دعا کنی که این کار، موجب نزول رزق می‌شود.»
امام صادق (ع) فرمودند: «دُعَاءُ الْمَرْءِ لِأَخِیهِ بِظَهْرِ الْغَیْبِ یُدِرُّ الرِّزْقَ وَ یَدْفَعُ الْمَکْرُوه[۲۲]؛ دعای انسان برای برادر دینی‌اش در غیاب او، روزی را فراوان کند و از ناخوشی و بدی جلوگیری کند.»
رسول خدا (ص) می‌فرمایند: «أَ لَا أَدُلُّکُمْ عَلَى سِلَاحٍ یُنْجِیکُمْ مِنْ أَعْدَائِکُمْ وَ یُدِرُّ أَرْزَاقَکُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ تَدْعُونَ رَبَّکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ[۲۳]؛ آیا شما را به اسلحه‌ای که از دشمنتان نجات بخشد و روزی‌تان را فراوان گرداند، راهنمایی نکنم؟ عرض کردند: آری، فرمودند: اسلحه مؤمن دعا است.»
و فرمودند: «دَعُوا النَّاسَ یَرْزُقِ اللَّهُ بَعْضَهُمْ مِنْ بَعْضِ[۲۴]؛ مردم را دعا کنید؛ زیرا خداوند بعضی از شما را به‌واسطه بعضی دیگر روزی می‌دهد - یعنی همین دعاها سبب روزی می‌شود»
اسماعیل بن عبد الخالق گوید: مردی از اصحاب پیغمبر (ص) چندی به خدمت آن حضرت نیامد. پس از مدتی خدمتش رسید. رسول خدا (ص) به او فرمودند: چه چیز تو را از ما دور کرده بود؟
عرض کرد: بیماری و نداری.
حضرت فرمودند: آیا به تو نیاموزم دعایی که خداوند از تو بیماری و نداری را دور سازد؟
عرض کرد: بله یا رسول الله!
فرمودند: بگو: «لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ تَوَکَّلْتُ عَلَى الْحَیِّ الَّذِی لا یَمُوتُ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَمْ یَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَ لَا وَلَداً وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ وَلِیٌّ مِنَ الذُّلِّ وَ کَبِّرْهُ تَکْبِیرا»[۲۵]
گویند: پس طولی نکشید که خدمت پیغمبر (ص) بازگشت و گفت: ای رسول خدا (ص)! خداوند بیماری و نداری را از من برد.»
از این رو، امام سجاد (ع) در دعای ابوحمزه ثمالی از خداوند این‌چنین درخواست وسعت روزی می‌کند: «اللَّهُمَّ أَعْطِنِی السَّعَةَ فِی الرِّزْقِ وَ الْأَمْنَ فِی الْوَطَنِ» (دعای ابوحمزه ثمالی) خدایا! از تو گشایش در روزی می‌خواهم که به من عطا کنی.»
[۱]. روش داستانی.
[۲]. تفسیر منسوب به امام عسکری (ع)، ص ۴۲۲.
[۳]. الأعراف/ ۹۶.
۳. طلاق/ ۲ – ۳.
[۵]. رکن الدین محمد شاه سنجان.
[۶]. مواعظ العددیه، ص ۲۰۸.
[۷]. خصال، ج ۱، ص ۱۹۷.
[۸]. مشکاةالانوار، ص ۲۸۲، ح ۸۵۳.
[۹]. حقوق والدین، سید جعفر میر عظیمی، ص ۱۲.
[۱۰]. بحار الأنوار، ج۶۶، ص ۴۰۸.
[۱۱]. خصال، ج ۲، ص ۵۰۵.
[۱۲]. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، ص ۲۶۵.
[۱۳]. بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۱۵۳.
[۱۴]. همان، ج ۷۷، ص ۲۸۷.
[۱۵]. کافی، ج۲، ص ۳۲۶.
[۱۶]. بحارالانوار، ج ۶۸، ص ۳۴۴.
[۱۷]. بحارالانوار، ج ۶۶، ص ۴۱۱.
[۱۸]. همان، ج ۷۵، ص ۵۹.
[۱۹]. مجموعه ورام، ج۱، ص ۳۰۳.
[۲۰]. الحیات با ترجمه احمد آرام، ج ۵، ص ۴۹۶.
[۲۱]. وسائل الشیعة، ج۷، ص ۱۰۸.
[۲۲]. کافی، ج۲، ص ۵۰۷.
[۲۳]. همان، ص ۴۶۸.
[۲۴]. امالی طوسی، النص، ص ۳۹۷.
[۲۵]. کافی، ج۲، ص ۵۵۱.
