استجابت دعا در ماه رمضان
ایجاد انگیزه
«اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَي مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِي إِذَا نَادَيْتُكَ وَ اسْمَعْ دُعَائِي إِذَا دَعَوْتُكَ وَ أَقْبِلْ عَلَيَّ إِذَا نَاجَيْتُكَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَيْكَ وَ وَقَفْتُ بَيْنَ يَدَيْكَ» بحارالأنوار،ج۹۱،ص۹۶

ماه مبارک رمضان، ماه بازگو کردن کلام ربّ ، یعنی قرآن ، ماه سخن گفتن عبد با ربّ است که از آن تعبیر به دعا می‏کنند
ماه مبارک رمضان، ماه تلاوت قرآن و دعا است. دعا مأثور و غيرمأثور دارد و هر كدام شرايط و آدابي دارد. اجابت دعا هم عواملی دارد . اعمال و حالات دعا کننده و زمان دعا از جمله عوامل موثر در اجابت دعاست . در باب زمانِ دعا ساعاتِ خاص شبانه روز، روز خاصِّ هفته و بالاخره ماه خاصّ اثر دارد . در بين ماه ها ، ماه مبارک رمضان برای اجابت دعا خصوصيّت دارد. رمضان، این سفره گشوده خدا، رمضان را دریابیم و دل و جانمان را با جوهر دعا صیقل بخشیم.در این ماه شب هاي قدر، برای اجابت دعا ويژگي خاصّي دارد. باید در این شب ها بر سجاده دعا نشست و محبوب را تمنا کرد. اهل معرفت می‏گویند این ماه، ماه سیر إلی‌الله ‌تعالی و دار ضیافت ‌الله و سلوک معنوی است.
متن و محتوا
در باره ی اثر ماه مبارك رمضان در اجابت دعا دو دسته روايت را مطرح شده.
1 – در دسته ی اول اين معنا مطرح مي شود که در ماه مبارک رمضان، دعاهاي انسان به اجابت نزديك تراست .
علي (عليه السلام) در روايتي مي فرمايد: « لَمَّا حَضَرَ شَهْرُ رَمَضَانَ‏ قَامَ‏ رَسُولُ اللَّهِ ص فَحَمِدَ اللَّهَ وَ أَثْنَى عَلَيْهِ ثُمَّ قَالَ أَيُّهَا النَّاسُ كَفَاكُمُ اللَّهُ عَدُوَّكُمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ قَالَ‏ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ‏ وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَة...»
وقتي ماه رمضان وارد شد، پيغمبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) ايستاد و خطبه خواند. اوّل حمد و ثناي الهي را به جا آورد و فرمود: اي مردم، خداوند شرّ دشمنان شما را از جنّ و انس برگرداند؛ و فرمود: مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم . خداوند به شما وعده اجابت داده است.
«ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُم»[۳] يک کُبرايِ کلّي است كه در آن هيچ قيد زماني و مکاني يا غير آن مطرح نيست. ولي پيامبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) اين آيه را در اين خطبه كه مربوط به ماه مبارك رمضان است استخدام مي کند. يعني حالا که ماه رمضان وارد شده دعا کنيد؛ چون خداوند وعده اجابت فرموده است. «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ»
از اين كه حضرت به يک مصداق بارز براي اجابت دعا، در ربط با زمان اشاره كرده و مي فرمايند خداوند شرّ دشمنانتان از جنّ و انس را از شما برگرداند، بعد هم اين آيه را استخدام مي كنند كه «ادْعُوني أَسْتَجِبْ لَكُم»، و بعد هم خبر مي دهند كه خداوند وعده اجابت داده است، «وَ وَعَدَكُمُ الْإِجَابَةَ»، معلوم مي شود که اجابت دعا در اين ماه نسبت به ماه هاي ديگر قوي تربوده و به هدف اجابت نزديك تر است.

ماه صيام، ماه قرآن و ماه دعا
در سوره بقره، در آياتي که براي تشريع «روزه» وارد شده ، مي فرمايد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ».[۴] «اى افرادى كه ايمان آورده‏ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهيزكار شويد.» سپس با يک آيه فاصله مي فرمايد: «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَيِّناتٍ مِنَ الْهُدى وَ الْفُرْقانِ».[۵] «ماهِ رمضان است ماهى كه قرآن، براى راهنمايى مردم، و نشانه‏هاى هدايت، و فرق ميان حق و باطل، در آن نازل شده است »در این آیه يکي از خصوصيّات ماه رمضان را بيان مي کند و آن اينکه در اين ماه قرآن نازل شده است. بلافاصله در آيه بعد از آن مي فرمايد: «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ».[۶] و هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو:) من نزديكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گويم!
ماه رمضان، ماهي است که هم خداوند با بنده هايش صحبت کرده است، لذا سفارش کرده كه بندگان در اين ماه سخنان او را بازگو کنند. اين همان «شَهْرُ رَمَضانَ الَّذي أُنْزِلَ فيهِ الْقُرْآنُ» است.و هم بندگان با پروردگار صحبت و گفتگو مي کنند، كه به آن دعا مي گوييم. «وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ». اين دو آيه پشت سر هم است و اشاره به همين مطلب است.
از اين تناسب معلوم مي شود که ماه رمضان ، ماه سخن گفتن عبد با ربّ است و دعا كردن و در اين ماه، خصوصيّت دارد. به چينش و توالي آيات نگاه كنيد كه چقدر زيبا پشت سر هم آمده اند؛ مي خواهد بگويد كه اين زمان و اين ماه بر روي استجابت دعا اثرگذار است. لذا مي فرمايد: «أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ ِ فَلْيَسْتَجيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي».
در اينجا مطالبي در ربط با دعا هست كه مي توان آنها را مطرح کرد. مثلاً در آيه شريفه دارد كه خداوند در اين ماه قريب و نزديك است. يعني اين زمان در بين زمان ها أقرب زمان هايي است که عبد نسبت به رّب خود نزديک مي شود. «فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ»؛ چه بسا به اين هم اِشعار داشته باشد که اين ماه، ماهي است که بندگان در آن به خدايشان نزديک تر مي شوند. يعني قُرب بندگان به خداوند متعال بيشتر مي شود. اين مطلب هم در تعبير آيه شريفه نهفته است. «فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ».بحث اين است که اين زمان، روي اجابت دعا اثر دارد.

«استغفار» دعاي مؤكّد ماه مبارك رمضان
2 - در دسته دوم از روایات که مهم تر است روي يک دعاي خاصّي تأکيد شده است، آن هم به دو نحو؛ گاهي به شکل ذکر «خاص قبل از عام» و گاهي به شکل ذکر «خاص بعد از عام».
به عنوان نمونه به دو روايت اشاره مي شود : ؛
الف ) - امير المؤمنين (عليه السلام) فرمودند: «عَلَيْكُمْ فِي شَهْرِ رَمَضَانَ بِكَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ، فَأَمَّا الدُّعَاءُ فَيُدْفَعُ بِهِ عَنْكُمُ الْبَلَاءُ وَ أَمَّا الِاسْتِغْفَارُ فَيَمْحَى ذُنُوبَكُم ».[۹] بر شما باد به زياد استغفار كردن و زياد دعا كردن در ماه مبارك رمضان؛ كه دعا بلا را از شما دفعِ مي کند و استغفار گناهانتان را پاک مي کند. اوّل مي فرماید در ماه رمضان، زياد استغفار كنيد؛ بعد مي فرمايد زياد دعا كنيد؛ حال آنكه «استغفار» خودش يك دعا است.
آوردن «استغفار» در كنار «دعا» نشانه خصوصيّت آن است
حضرت اوّل مي فرمايد: بر شما باد به کثرت استغفار در ماه رمضان ؛ يعني اين دعا را زياد بخوانيد! اين دعا، يك «دعاي خاص» است. بعد مي فرمايد زياد دعا كنيد! با اينکه استغفار هم خودش دعا است. از اينكه استغفار كه يك دعاي «خاصّ» است، قبل از دعا كه يك مطلب «عامّ» است ذكر شده، معلوم مي شود که در ماه رمضان، روي اين دعاي خاص، اثرِ خاصّي مترتّب است. اين «ذکر خاص، قبل از عام» است . اين بر خلاف روش متعارف طلبه هاست که می گویند «ذکر خاص بعد از عام». معارف را ببينيد چگونه است؛ تذکر این مطالب برای این است که بدانیم در ليالي قدر بايد چه کار کنيم.
درروايت ديگری از پيامبر اکرم(صلّي الله عليه وآله وسلّم) آمده است كه : «ي يَقُولُ‏ اللَّهُ‏ تَبَارَكَ‏ وَ تَعَالَى‏ فِي‏ كُلِ‏ لَيْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ هَلْ مِنْ سَائِلٍ فَأُعْطِيَهُ سُؤْلَهُ هَلْ مِنْ تَائِبٍ فَأَتُوبَ عَلَيْهِ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ فَأَغْفِرَ لَه‏»؛ خداوند در هر شب از ماه رمضان سه مرتبه مي فرمايد: آيا درخواست کننده اي هست که از من درخواست كند و درخواستش را بگيرد؟.[۱۰] آيا كسي هست كه توبه كند، تا من به او روي آورم؟ آيا كسي هست كه طلب مغفرت داشته باشد، تا من او را ببخشم؟ در اين روایت اوّل درخواست كردن را مطرح كرد، بعد يك درخواست خاص كه عبارت است از استغفار و توبه. اينجا خاص بعد از عام ذکر شده است. اوّل به درخواست کننده، يعني دعا کننده اشاره فرمود؛ مفاد دعا و درخواستش هر چه مي خواهد باشد. بعد مي آيد سراغ توبه و استغفار به عنوان يك دعاي خاص. عکس صورت قبلي كه خاص قبل از عام ذكر شده بود؛.
مسأله مهمی كه جنبه کاربردي دارد اين است که با توجه به اين روايات، مي فهميم كه روي اين دعاي خاص در ماه مبارک رمضان، خيلي سفارش شده است و آن مسأله درخواست عفو الهي نسبت به گناهان است. جهت آن هم يک بحث عقلي است که «دفع ضرر» اُولي از «جلب منفعت» است. «دفع ضرر» يعني کاري کني که ضرري متوجه تو نشود، این اُولي و مقدّم بر «جلب منفعت» است . يعني آنچه را كه به درد مي خورد تحصيل کني.
فرق دفع و رفع ضرر
يک وقت مي گويي مراعات کنم كه مريض نشوم؛ اينجا «مرض» را از خود دفع كرده اي. يک وقت مريض شده اي، مي گويي بروم و بيماري ام را علاج کنم. دومي خيلي بالاتر است. اين رفع ضرر است.

دعا موجب دفع بلا است، استغفار رفع آن
علي (عليه السلام) مي فرمايد: «عَلَيْكُمْ بِکَثْرَهِ الْإسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاءِ»؛ اول استغفار، بعد دعا! دليلش را هم چنین بیان ، مي فرمايد: «فَيُدْفَعُ بِهِ عَنْكُمُ الْبَلَاءُ»؛ يعني دعا ، نفْسِ دعا جلوي بلا را مي گيرد. ممکن است براي چيز خاصي دعا کنيد؛ مثلاً برای وسعت رزق يا سلامتي و يا هر چيز ديگر ؛ امّا با همين دعا اگر بنا بود بلايي متوجه شما شود، خداوند جلوي آن بلا را مي گيرد و آن را دفع مي فرمايد.. اما براي استغفار اثر بالاتري را بیان می کند. مي فرمايد استغفار گناهانت را محو مي کند. اثر دعا «دفع» بود ولي اثر اين دعاي خاص «رفع» است. رفع مقدّم و اُولي است . سر اينکه استغفار در روايات به دو لسان «ذکر خاص بعد از عام» و «ذکر خاص قبل از عام» وارد شده اين است که اين دعاي خاص، نسبت به تمام دعاهاي ديگر اولويّت دارد. همچنین اين بیان کاشف از اين است که بالاترين و شديدترين اثري را که اين زمان ـ ماه مبارك رمضان ـ بر روي دعاها دارد، روي اين دعاي خاص است. يعني در ماه مبارک رمضان اگر کسي طلب غفران و توبه کند، اثرش براي اجابت قوي تر است؛ هم نسبت به همه دعاها و هم نسبت به همه زمان ها.
لذا بايد قدر اين اوقاتمان را در ماه مبارک رمضان بدانيم و بهترين بهره برداري را داشته باشيم. بالاترين بهره برداري همين توبه و استغفار است. مريضي که بيماري دارد چه بايد بکند؟ اوّل بايد خودش را علاج کند. البته اين هيچ منافات ندارد با آن كه هم رفع موانع را از خدا بخواهيم و هم دفع آنها.
گریز و روضه
در روايات دارد علي(عليه السلام) صبح روز نوزدهم ماه مبارک رمضان که به مسجد تشريف بردند و آن حادثه رخ داد، امام حسن(عليه السلام) را به جاي خودشان قرار دادند که نماز را تمام کند. و خودشان بقيه نماز را نشسته خواندند. مدام به سمت راست و چپ متمايل مي شد و از شدّت ضربه به خود مي پيچيد. نماز امام حسن (عليه السلام) كه تمام شد، سرِ پدر را به دامن گرفت و فرمود : «اي پدر کمر مرا شکستي»… و گريه کرد. علي(عليه السلام)فرمود : « پسرم بي تابي نکن ، ديگر از اين به بعد براي پدرت رنج و المي نيست». يعني من راحت شدم. الآن جدّ بزرگوارت پيش من آمده است؛ جدّه ات خديجه (سلام الله عليها)، مادرت زهرا(سلام الله عليها) آمده اند؛ و به من مي گويند ما در انتظار تو هستيم؛ تو ناراحت نباش…
سر علي(عليه السلام) را با پارچه اي بستند. حضرت را آوردند در صحن مسجد کوفه، امّا خون از زير اين پارچه سرازير بود. امام حسن(عليه السلام) فرمود : وقتي علي (عليه السلام) به صحن مسجد رسيد، نگاهي به آسمان کرد و اين جملات را گفت: «إلَهِي أسْأَلُکَ مُرَافَقَه الْأَنْبِيَاءِ وَ الْأَوصِيَاءِ وَ أعْلَي دَرَجَاتِ الْجَنَّهِ الْمَأْوَي»؛ حضرت مي گويديک وقت ديدم پدرم بي هوش شد. من گريه مي کردم و اشک هاي من به صورت پدرم مي ريخت. پدرم چشمش را باز کرد؛ ديد من گريه مي کنم. گفت پسرم، گريه نکن؛ از گريه تو ملائک آسمان ها گريه مي کنند. پسرم، بِدان که بعد از من تو را به سَم شهيد خواهند کرد و برادرت حسين را با شمشير شهيد مي كنند.
علي(عليه السلام) چه چيزي را ديده بود که اين جملات را به امام حسن(عليه السلام) مي گفت؛ آيا آن حالت امام حسن(عليه السلام) را ديده بود که طشت در مقابلش بود و لخته هاي خون از دهانش درون طشت مي ريخت؟… آيا آن لحظه حسين(عليه السلام) را ديده بود که مي نويسند: «وَ الشِّمْرُ جَالِسٌ عَلَي صَدْرِه»؟…

منابع
[۲]. من لايحضره الفقيه۲۹۸
[۳]. سوره غافر، آيه ۶۰
[۴] سوره بقره، آيه ۱۸۳
[۵]. سوره بقره، آيه ۱۸۵
[۶]. سوره بقره، آيه ۱۸۶
[۹]. الكافي۴۸۸
[۱۰]. بحارالانوار۹۳۳۳۷