به نام خداوند بخشایندهی مهربان
بررسی حقیقت مناجات و خلوت با خدا
ایجاد انگیزه
از جمله ادعیهای که تداوم بر خواندن آن بسیار حائز اهمیت است، مناجاتهایی است که از امام سجاد (ع) است نقل شده است و به مناجات خمسة عشر معروف است. این مناجات های پانزده-گانه، دارای نامهای مختلفی است که از مناجات التائبین شروع میشود و حضرت آنها را به ما تعلیم فرمودهاند. مناجات مورد بحث ما در باب مناجات الشاکین است .
در ابتدای بحث به این نکته میپردازیم که مناجات چیست؟ مناجات گفتگویی است که با خلوت گزینی از اغیار و بیگانه همراه است و انسان در این حالت خلوت، با محبوب خود همراه میشود و با او صحبت میکند. این چنین گفتگویی نجوی و مناجات است. مناجات، گفتگوی در خلوت با خدا و انس با محبوب است. پس از ارکان مناجات، خلوت گزینی با خداست. و البته این خلوت، تنها خلوت ظاهری نیست، اینکه مثلا انسان به گوشهای آرام یا بر سر کوهی برود؛ هرچند خلوت ظاهری هم مورد نیاز انسان است. لذا حضرت موسی(ع) چهل روز به کوه طور میرود و نیز رسول الله(ص) قبل از بعثت، هر سال در غار حرا مدتی خلوت داشتهاند؛ بعد از بعثت نیز ایشان دهه آخر ماه مبارک رمضان را در مسجد معتکف میشدند. پس ظاهر امور دنیایی هم گاه مانع خلوت داشتن است و بهتر آن است که فرد برای خود خلوتی ترتیب دهد.
و این نکته دقیقا بر خلاف زندگی امروز و تمدن مادی امروزی است که میخواهد اطراف انسان را شلوغ کند و غفلت بیشتری ایجاد کند. حتی مشابه فضایی که در اعتکاف داریم، شهرکهای تفریحی و محیطهای گوناگون، لذات مختلفی ایجاد میکنند که چندین روز طول میکشد انسان همه این مکانها را ببیند. در آن مکانها، لذتهای عجیبی ایجاد میکنند که ترکیبی از حالات مختلف روحی ترس و شهوت و... است. البته همهی اینها با برنامه ریزیهای علمی صورت میگیرد و متاسفانه در شهرهای مذهبی نیز گاهی این فکر پدید میآید که محیطهای سرگرمی توسعه یافته ایجاد شود. البته در اینجا بحث مخالفت با تفریح نیست بلکه غفلت در فضای زیارتی است. این بحث را نباید ساده گرفت. شهرهای مذهبی ما نباید از زیارت به سیاحت و غفلت تبدیل شود. روایاتی وجود دارد که اشاره دارد به اینکه مثلا یک شب بیتوته در نزد امام رضا(ع) بسیار ارزشمند است، بنابراین درست نیست که در شهر آن امام بزرگوار، زایر به گردشهای دیگر مشغول باشد و از یاد خداوند غافل شود. در واقع مشهد شهر خلوت با امام(ع) است.

متن و محتوا
خلوت ظاهری و باطنی
پس این نکتهی اول بحث است که انسان باید برای خود خلوتهایی مهیا کند و اگر کسی چنین خلوتهایی داشته باشد میتواند خود را در میان همهی شلوغیها کنترل کند. کسی که شب خوب و پر بهرهای دارد، روز در همهی رفت و آمدها گم نمیشود. لکن اصل در مسئلهی خلوت، یک خلوت باطنی است و همین مورد نیاز انسان است. اگر باطن شلوغ شد، ظاهر خلوت کمک چندانی نمیکند. اگر درون انسان آرام باشد، در نماز هم حضور قلب خواهد داشت. کسی که به این آرامش درونی برسد، شلوغیهای بیرون او را غافل نمیکند. همین است که قرآن میفرماید: «رِجالٌ لا تُلْهيهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَ إِقامِ الصَّلاةِ وَ إيتاءِ الزَّكاة»(نور/37) یعنی«مردانی هستند بلند مرتبه، که هیچ تجارت و بیع و مسائل دنیایی آنها را از یاد خدا غافل نمی-کند، نماز را به پا میدارند و زکات خود را میپردازند». اگر دل، محیط خلوت و مجالست و انس و ذکر خدا شد، تلاطم پیدا نمی-کند و فضای بیرون، او را با خود نمیبرد.
در قرآن می فرماید: «إِنَّ لَكَ فىِ النهَّارِ سَبْحًا طَوِيلًا * وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَ تَبَتَّلْ إِلَيْهِ تَبْتِيلًا»(مزمل/7) یعنی «ای رسول ما، تو در روز که شلوغ است کار بسیار داری و لذا از شب استفاده کن و به نافله و انقطاع الی الله بپرداز؛ که اگر شبها را از خدا بگیری میتوانی در روز به مردم ببخشی و کمک کنی.» پس خلوت بیرونی مقدمهی خلوت دل است که اگر این فضا حاصل شد انسان میتواند مناجات کند. نجوای خلوت، قرب و حضور میطلبد.
خلوت و ارتباط با ذکر الهی
اما این خلوت از اشتغال و ذکر خداوند حاصل میشود. در روایت حضرت فرمودند: «إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ سَأَلَ رَبَّهُ وَ رَفَعَ يَدَيْهِ- فَقَالَ يَا رَبِّ أَ بَعِيدٌ أَنْتَ فَأُنَادِيَكَ أَمْ قَرِيبٌ فَأُنَاجِيَكَ- فَأَوْحَى اللَّهُ تَعَالَى إِلَيْهِ يَا مُوسَى أَنَا جَلِيسُ‏ مَنْ‏ ذَكَرَنِي‏» (الكافي، ط-الإسلامية، ج‏2، ص: 496) موسی(ع) به خداوند عرض کرد که خدایا تو از من دوری که با صدای بلند صدایت کنم یا نزدیکی که با تو نجوی کنم؟ جواب آمد که من همنشین کسی هستم که مرا یاد کند. یا در روایت دیگری فرمود: «الذکر مفتاح الانس» (غرر الحكم و درر الكلم، ص: 37) پس انسان با ذکر به وادی انس و مجالست و خلوت با خدا میرسد و آنگاه میتواند مناجات کند.
در حدیث قدسی آمده است «قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ إِذَا عَلِمْتُ‏ أَنَ‏ الْغَالِبَ‏ عَلَى عَبْدِيَ الِاشْتِغَالَ بِي نَقَلْتُ شَهْوَتَهُ فِي مَسْأَلَتِي وَ مُنَاجَاتِي‏». (عدة الداعي و نجاح الساعي، ص: 250)، خداوند فرمود اگر ببینم که بندهی من حالت غالبش اشتغال و یاد من است، من هم گرایش به مناجات و درخواست از خود را به او میدهم. در واقع خداوند میفرماید من مبدا میل او را عوض میکنم. اشتغال به خدا یعنی به دنبال خدا بودن؛ یعنی انسان حرف خداوند را دنبال میکند و به یاد اوست و آنچه او را مشغول به خود کرده است، خداوند است. چنین کسی میل به همنشینی و خلوت با خدا پیدا میکند. میخواهد با خدا انس پیدا کند. و به عکس اگر کسی سر و کارش با دنیا باشد و مشغول به دنیا باشد این گرایش به خلوت و انس با خدا از او گرفته میشود. لذا می-بینید فرد پیوسته مشغول سرگرمی و بازی و دنیاست و حاضر نمی-شود که مقدار اندکی از وقت خود را صرف خدا و دعا و نجوی کند. خداوند به بهانههای مختلف ما را خوانده و دعوت کرده است، لکن انسان با این اشتغال به دنیا و این فضای قلبی دیگر حال و حوصلهی سخن گفتن باخدا را ندارد.
در روایات آمده است: شخصی به پیغمبر گفت: از خداوند بپرس چرا مرا رها کردی و حتی مرا مجازات نمیکنی؟ آن پیامبر شرم میکرد که این سوال را از خداوند بپرسد.. خدا فرمود به او بگو که تو به مجازات دچار شدی ولی تا کنون متوجهی آن نشدی. من لذت مناجات و حرف زدن با خود را از تو گرفتهام. یعنی فرد همه چیزهایی که هیچکاره و کم اهمیت هستند را دوست دارد و با آنها همنشینی میکند ولی خداوند را که همهکاره است رها کرده است. و روزی خدا همه این روابط را باطل میکند. در قرآن فرمود: «يَوْمَ‏ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِيهِ وَ صاحِبَتِهِ وَ بَنِيهِ لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ يَوْمَئِذٍ شَأْنٌ يُغْنِيه‏»(عبس/34-37) در قلب نباید کسی جز خدا قرار بگیرد و قلب سلیم همین است. آنچه ما نیاز داریم این است که مبدا میل ما تغییر پیدا کند و خواب و خوراک و نشستن با بقیه کنار رود و ما تنها مناجات و انس با خداوند را بخواهیم.
در حدیث معراج نقل شده است که: «فَمَنْ عَمِلَ بِرِضَايَ أُلْزِمُهُ ثَلَاثَ خِصَالٍ أُعَرِّفُهُ شُكْراً لَا يُخَالِطُهُ الْجَهْلُ وَ ذِكْراً لَا يُخَالِطُهُ النِّسْيَانُ وَ مَحَبَّةً لَا يُؤْثِرُ عَلَى مَحَبَّتِي مَحَبَّةَ الْمَخْلُوقِينَ فَإِذَا أَحَبَّنِي أَحْبَبْتُهُ وَ أَفْتَحُ عَيْنَ قَلْبِهِ إِلَى جَلَالِي وَ لَا أُخْفِي عَلَيْهِ خَاصَّةَ خَلْقِي‏ وَ أُنَاجِيهِ‏ فِي‏ ظُلَمِ اللَّيْلِ وَ نُورِ النَّهَارِ حَتَّى يَنْقَطِعَ حَدِيثُهُ مَعَ الْمَخْلُوقِينَ‏ وَ مُجَالَسَتُهُ مَعَهُم‏»( بحار الأنوار،ج28:74)، یعنی اگر کسی در هر چیزی دنبال میل و رضای من باشد و اعمال درونی و برونی خود را با من تنظیم کند و بدنبال خوشنودی من باشد، من سه صفت را ملازم او میکنم: شکر، ذکر و محبت. در ادامه میفرمایند: این شخص بهجایی میرسد که من با او مناجات میکنم؛ تا اینکه از مردم جدا میشود در واقع بین مردم است ولی دلش جای دیگری است.
مشغولیت به دنیا مانع ذکر و خلوت با خدا
و در مقابل هم اگر کسی دنیا را دوست داشته باشد، اول چیزی که از او گرفته می شود، حال مناجات و گفتگو با خداست. لذا در قرآن میفرماید: «ما جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِه‏»(احزاب/4). خداوند متعال به ما دو قلب نداده است که محبت خدا و دنیا بتوانند با هم در آن جمع شوند. تا زمانی که این عشق و محبت به دنیا از بین نرود، جایی برای محبت خدا نیست. لذا در روایت فرمود: «حَرَامٌ عَلَى قُلُوبِكُمْ أَنْ تَعْرِفَ حَلَاوَةَ الْإِيمَانِ حَتَّى تَزْهَدَ فِي الدُّنْيَا»( الكافي ، ج‏2، ص: 128) «شیرینی ایمان نخواهد آمد تا وقتیکه انسان دل از دنیا جدا کند».
در حدیث قدسی آمده است -این حدیث بسیار خواندنی و مهم است، زیرا که گفتگوی خدا با انبیاء است- خداوند متعال به داوود(ع) فرمود: «مَا لِأَوْلِيَائِي وَ الْهَمَّ بِالدُّنْيَا إِنَّ الْهَمَّ يُذْهِبُ حَلَاوَةَ مُنَاجَاتِي مِنْ قُلُوبِهِم‏»( بحار الأنوار،ج79،ص:143) اولیاء من را چه به اهتمام به دنیا! اهتمام به دنیا و اینکه هم و غم انسان دنیا باشد، حلاوت مناجات را از بین میبرد. پس ما برای رسیدن به مقام مناجات با خداوند، باید خلوت باطنی داشته باشیم.
روضه و گریز
روضه امام سجاد (علیه السلام) روضه سوز جیگر و قربت قبر و بقیع و اینها نیست روضه امام سجاد (علیه السلام) آن روضه ای است که قبل از زهر کار خودش را کرده آن روضه چه روضه ای است. از خود حضرت سؤال کنید کجا به شما سخت گذشت حضرت سه بار فرمود الشام امان از شام امان از شام امان از شام.
روضه امام سجاد (علیه السلام) این است ابتلای امام سجاد ابتلای بسیار ثقیل و سنگینی است ، حضرت ام کلثوم که یک مقدار زیور آلات که مانده بود در قافله اینها را جمع کرد داد به شمر فرمود شمر حالا که این بلا را سر ما آوردی بیا ما را از دروازه ای وارد شام کن که کمتر این نامحرمان نگاه کنند. این ملعون هم آمد شلوغ ترین دروازه را انتخاب کرد که در دروازه ساعات بود شلوغ ترین دروازه را انتخاب کرد که هیچ دستور داد سرهای بریده را بالای نیزه ها بزنند میان کجاوه ها و محملها حرکت بدهند. امام سجاد (علیه السلام) میفرماید صبح علی الطلوع ما را از این دروازه وارد کردند میدانید کی رسیدیم به کاخ اموی یک نقل نزدیک ظهر رسیدم نیم ساعت راه است از دروازه ساعات تا کاخ اموی یک نقل است بعد از ظهر رسیدیم یک نقل است دم غروب رسیدیم ببینید چه گذشته به دل امام سجاد (علیه السلام) در این مسیر و در این راه. حضرت میفرماید یک وقت مردم شروع می کردند به سنگ زدن یک پیرزنی سنگی برداشت زد به سر بریده بابام حسین از بالای نیزه افتاد. امام سجاد میفرماید ما را تو محله مسیحیان بردند ، کثیف ترین نقطه در شهر شام خرابه شام بوده وارد شام کردند اهل بیت را آوردن تو خرابه شام امام سجاد (علیه السلام) میفرماید نه در دارد این خرابه نه سقف دارد دم غروب که می شد مردم شام می آمدن رد می شدند با انگشت ما را نشان میدادند ، امام سجاد می فرماید ما را به بازار برده فروشان بردن و یک چیزی که جیگر امام سجاد را آتش زده این است که یک معلونی تو مجلس یزید آمد صدا زد یزید می شه این دختر حسین را به کنیزی ببرم.
السلام علیک یا ابا عبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک علیک منی سلام الله ابداً ما بقیت وبقی اللیل والنهار ولا جعله الله آخر العهد منی لزیارتکم. السلام علی الحسین و علی علی بن الحسین و علی اولاد الحسین و علی اصحاب الحسین.